ods³oniêæ wykonanych wzd³u¿ koryta Górnej Odry, nie przekracza 10 cm. W procesie nadbudowy strefy przykory-towej wzd³u¿ ca³ego analizowanego odcinka górnej Odry najwiêkszy udzia³ maj¹ osady piaszczyste i piaszczy-sto-mu³owe (Czajka-Kaczka, 2003). Wraz z biegiem tego odcinka rzeki wzrasta udzia³ drobniejszych frakcji, co sta-nowi konsekwencjê malej¹cej kompetencji rzeki poni¿ej odcinka erozyjnego, a tak¿e du¿ej dostawy materia³u uno-szonego przez Psinê. Osady przykorytowe górnej Odry ods³oniête w badanych odkrywkach narasta³y z ró¿n¹ szyb-koœci¹ od momentu regulacji rzeki.
Analizowany odcinek górnej Odry podzielono dodat-kowo na odcinki o odmiennej dynamice dna. Na podstawie danych hydrologicznych dotycz¹cych minimalnych rocz-nych stanów wody oraz przekrojów poprzeczrocz-nych koryta Odry odcinek miêdzy Cha³upkami a Miedoni¹ zdefiniowa-no jako erozyjny, a poni¿ej — po KoŸle — jako agraduj¹cy. Charakter osadów zdeponowanych w poszczególnych odcinkach badanych rzek nie ujawnia prostej zale¿noœci od typu tych odcinków. W erozyjnym odcinku górnej Odry w sp¹gu ods³oniêæ stwierdzono obecnoœæ piasku ¿wirowego rozpoznanego jako osad dawnego dna koryta. Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy dawnym a obecnym dnem Odry wynosi lokalnie nawet ok. 1,5 m, co wskazuje na znaczne
rozmiary poregulacyjnego pog³êbienia koryta rzeki. Tê obserwacjê potwierdza analiza przekrojów poprzecznych koryta Odry z lat 1947 i 1999.
Wzd³u¿ odcinka o pog³êbianym korycie tempo piono-wego przyrostu osadów by³o w ostatnich 100–120 latach raczej równomierne. Z kolei w odcinku o wyp³ycanym korycie tempo pionowego przyrostu osadów by³o najpierw powolne i równomierne, a od ok. 1960 r. zaczê³o siê gwa³townie zwiêkszaæ, czego przyczyn¹ by³o wyp³ycenie koryta Odry a¿ o oko³o 0,5–1,5 m.
Literatura
CZAJKA-KACZKA A. 2003 — The rate of sedimentation on the regu-lated rivers floodplains, the upper Vistula and the upper Odra Rivers, Southern Poland, [In:] Thorndycraft et al. [ed.] Palaeofloods, Historical Data and Climatic Variability: Applications in Flood Risk Assessment, wydawnictwo pokonferencyjne PHEFRA International Workshop. £AJCZAK A. 1995 — Studium nad zamulaniem zbiorników zaporo-wych w dorzeczu Wis³y. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, 8. Oficyna Wyd. Politech. Warszawska.
£AJCZAK A. 1999 — Wspó³czesny transport i sedymentacja mate-ria³u unoszonego w Wiœle i g³ównych dop³ywach. Monografie Komite-tu Gospodarki Wodnej PAN, 15. Oficyna Wyd. Politech. Warszawska. KLIMEK K. 1999 — A 1000 year alluvial sequence as an indicator of catchment/floodplain interaction: the Ruda valley, sub-Carpathians, Poland. [In:] Brown A. G., Quine T. A. (ed.) Fluvial Processes and Environmental Change. Wiley & Sons Ltd.
Uk³ad i struktura œredniogórskich koryt w warunkach lokalnej
dostawy zwietrzelin (Sudety Wschodnie)
Piotr Owczarek*
Kszta³t koryta w planie, czyli uk³ad koryta,jest jednym z podstawowych kryteriów klasyfikacji rzek. W geomorfo-logii fluwialnej wyró¿nia siê nastêpuj¹ce typy rzek pod wzglêdem rozwiniêcia ich koryt: proste, meandruj¹ce, krê-te, roztokowe i anastomozuj¹ce. Rzeki proskrê-te, krêkrê-te, mean-drujace i roztokowe nale¿¹ do rodziny rzek jednokorytowych, choæ te ostatnie s¹ rzekami wielonurto-wymi w obrêbie jednego koryta. Uk³ady wielokorytowe maj¹ natomiast rzeki anastomozuj¹ce. Wskutek tzw. trans-formacji (metamorfozy) rzek poszczególne uk³ady koryt rzecznych mog¹ siê zmieniaæ w czasie. Transformacja uk³adu wi¹¿e siê z przekroczeniem pewnych progowych wartoœci zmiennych, kszta³tuj¹cych plan koryta, g³ównie jego spadku oraz warunków i natê¿enia przep³ywu wody i transportu rumowiska rzecznego W przeciwieñstwie do uk³adów, klasyfikacje typów koryt rzecznych s¹ oparte przede wszystkim na strukturze ich dna i brzegów. W zale-¿noœci od rodzaju pod³o¿a najczêœciej wyodrêbnia siê koryta: skalne, koluwialne, skalno-koluwialne, skalno-alu-wialne oraz aluskalno-alu-wialne.
Badaniami objêto œredniogórskie odcinki rzek dorze-cza górnej Odry w Sudetach Wschodnich (Bia³a G³ucho³aska, Strìni Opava, Opava). Mimo, ¿e rzeki te w analizowanych odcinkach wykszta³ci³y p³askie dna dolin, s¹ one na tyle w¹skie, ¿e ograniczaj¹ swobodn¹ krêtoœæ koryt. W strefach bezpoœredniego kontaktu koryt i zboczy dolin, o d³ugoœci 39–82 m, obserwuje siê zasilanie rzek w
ostrokrawêdzisty, grubofrakcyjny materia³ stokowy (strefa dostawy materia³u stokowego, ang. Hillslope Sediment Delivery — HSD). Jego Ÿród³em s¹ g³ównie fosylne, pery-glacjalne pokrywy zwietrzelinowe oraz materia³ koluwial-ny, pochodz¹cy z odpadania i obrywania ze stoków lub œcian skalnych. Najwiêksze natê¿enie dostawy osadów sto-kowych z erodowanych zboczy obserwuje siê w okresie wezbrañ, kiedy du¿e pakiety gliniasto-gruzowej zwietrze-liny w wyniku infiltracji wody ulegaj¹ up³ynnianiu i osia-daniu. W³¹czane do subsystemu koryt grubofrakcyjne klasty wp³ywaj¹ na powstawanie nowych i transformacjê istniej¹cych aluwialnych form korytowych w obrêbie oraz poni¿ej stref dostawy materia³u stokowego. Progradacja tych form wp³ywa na modyfikacjê uk³adów koryt analizo-wanych rzek. Metamorfoza uk³adów koryt jest w tym przy-padku przejawem dostosowywania siê rzeki do zmieniaj¹cych siê warunków obci¹¿enia dennego.
Skalno-aluwialne koryto Bia³ej G³ucho³askiej w G³ucho³azach w Górach Opawskich na ca³ej d³ugoœci ana-lizowanego odcinka jest zwarte, o niskim stopniu krêtoœci. Powy¿ej strefy dostawy zwietrzelin, kszta³towanej przez skalno-zwietrzelinowe podciêcie zbocza, krêtoœæ koryta wynosi P=1,08. Uk³ad Bia³ej G³ucho³askiej znajduje siê wiêc na pograniczu klas rzeki prostej i krêtej. Poni¿ej strefy HSD krêtoœæ rzeki na odcinku ok. 200 m wzrasta do P=1,15. Wzrost krêtoœci jest zwi¹zany z rozwojem odsy-pów bocznych, których powierzchnia jest znacznie wiêk-sza ni¿ w odcinku znajduj¹cym siê powy¿ej strefy dostawy materia³u stokowego. U jej podstawy jest widoczny du¿y odsyp z rdzeniem bloków skalnych, prograduj¹cy w kie-runku osi koryta. Ci¹g³y rozwój tej formy powoduje spy-1082
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Wydzia³ Nauk o Ziemi,Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; powczar@wnoz.us.edu.pl
chanie g³ównego nurtu rzeki w kierunku przeciwleg³ego brzegu i jego podcinanie. Progradacja boczna odsypu wp³ywa na zwê¿enie koryta w strefie HSD. Proces ten wymusza wzrost krêtoœci nurtu,a tym samym powstanie poni¿ej niewielkich naprzemianleg³ych odsypów bocz-nych. Zbli¿ony proces jest widoczny w stanowisku Strìni Opava–Bilý Potok w Wysokim Jeseniku. Powy¿ej strefy HSD, któr¹ tworzy zwietrzelinowe podciêcie zbocza, krê-toœæ rzeki (P) wynosi 1,06. Rozwój form aluwialnych. poni¿ej strefy dostawy zwietrzelin wp³ywa na wzrost krê-toœci rzeki (P) na odcinku ok. 180 m do 1,17. Aktywna stre-fa dostawy zwietrzelin warunkuje ci¹g³e zasilanie koryta w œwie¿y materia³ rumowiskowy, który w znacznej czêœci jest deponowany poni¿ej — w obrêbie form aluwialnych. W morfologii koryta na tym odcinku zaznaczaj¹ siê liczne odsypy boczne oraz niewielkie odsypy œródkorytowe. Odmienn¹ sytuacjê obserwuje siê na stanowisku Opava– Kunov. Powy¿ej zwietrzelinowego podciêcia zbocza alu-wialne koryto Opavy przybiera charakter górskiej (proksy-malnej) rzeki meandruj¹cej. Krêtoœæ koryta osi¹ga maksymalnie na tym odcinku 1,55. Poni¿ej strefy dostawy
materia³u zwietrzelinowego, na d³ugoœci ok. 250 m, wska-Ÿnik krêtoœci koryta obni¿a siê do 1,09. Na tym odcinku s¹ widoczne du¿e odsypy boczne oraz niewielkie œródkoryto-we. Obserwacje z 2000 roku dowodz¹ istnienia na tym odcinku wielonurtowego systemu koryta. Proces roztoko-wania w tym miejscu wi¹za³ siê z lokaln¹ i/lub chwilow¹ niewydolnoœci¹ rzeki wskutek bardzo du¿ej dostawy gru-boklastycznych zwietrzelin ze strefy HSD w czasie ekstre-malnego zjawiska hydrologicznego, jakim by³o wezbranie w lipcu 1997 r. W obrêbie oraz poni¿ej strefy HSD grubo-klastyczny materia³, zarówno fluwialny, jak i stokowy, uleg³ gwa³townej depozycji, inicjuj¹c rozwój odsypów œródkorytowych. Formy te uleg³y jednak rozmyciu lub zosta³y czêœciowo zakotwiczone do odsypów bocznych. Obecnie Opava, poni¿ej strefy dostawy zwietrzelin, ma charakter jednonurtowej rzeki krêtej o bardzo niskim stop-niu krêtoœci. Aktywna strefa HSD nadal zasila koryto rzeki w œwie¿y materia³ zwietrzelinowy, który wp³ywa na pro-gradacjê d³ugich odsypów bocznych, „prostuj¹cych” meandruj¹cy bieg Opavy.
1083
