Izabela Bolesławska, Jaśmina Żwirska1, Ewa Błaszczyk-Bębenek1,
Juliusz PrzysławskiIzabela Bolesławska1, Jaśmina Żwirska2,
Ewa Błaszczyk-Bębenek2, Juliusz Przysławski1
OCENA POZIOMU SPOŻYCIA SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH I WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW STANU ODŻYWIENIA MŁODZIEŻY O ZWIĘKSZONEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
Katedra i Zakład Bromatologii Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. J. Przysławski
1Zakład Badań nad Żywieniem i Lekami, Instytut Zdrowia Publicznego,
Wydział Nauk o Zdrowiu, UJ CM Kierownik: dr hab. P.Kawalec prof. UJ
1Katedra i Zakład Bromatologii Uniwersytet Medyczny w Poznan2 Zakład Badań nad
Żywieniem i Lekami, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, UJ CM
Celem pracy była ocena poziomu spożycia składników odżywczych i wy-branych wskaźników antropometrycznych w kontekście występowania nadwagi i otyłości u młodzieży o podwyższonej aktywności fizycznej. Badania przepro-wadzono w dwóch grupach wiekowych dziewcząt i chłopców – uczniów szkół mistrzostwa sportowego Poznania. Wykazano, że racje pokarmowe młodzieży o zwiększonej aktywności fizycznej były w większości prawidłowo zbilansowa-ne pod względem wartości odżywczej, z wyjątkiem zawartości wapnia, sodu, fosforu i witaminy D. Niezbędna jest korekta sposobu żywienia w grupie młod-szych chłopców. Z kolei nieprawidłowe wartości parametrów antropometrycz-nych częściej dotyczyły starszej młodzieży.
Słowa kluczowe: młodzież, poziom spożycia, aktywność fizyczna. Key words: youth, level of consumption, physical activity.
Rola aktywności fizycznej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu oraz jej wpływ na stan zdrowia są niezaprzeczalne (1, 2). Pozytywny wpływ wysił-ku fizycznego manifestuje się nie tylko w przyroście masy mięśniowej i zdolno-ści motorycznych organizmu, ale i w zmniejszaniu ryzyka rozwoju wielu chorób (2, 3). Wpływa też na wzrost samooceny oraz zdolności poznawcze (4, 5), co jest szczególnie istotne w okresie adolescencji. Jednak dopiero aktywność fizyczna połączona z odpowiednio dobraną i zbilansowaną dietą przynosi wymierne korzy-ści zdrowotne (1).
Młodzież uprawiająca sport jest grupą o specyficznych potrzebach żywienio-wych. Wysoka aktywność fizyczna oraz intensywnie przebiegające procesy roz-wojowe generują zwiększone zapotrzebowanie na energię oraz składniki odżyw-cze. Nieprawidłowo zbilansowana dieta może oddziaływać na przebieg rozwoju organizmu, zwiększać podatność na zmęczenie, choroby, urazy, przetrenowanie, spadek siły i masy mięśniowej oraz obniżenie koncentracji (3, 6). Może też być przyczyną niedożywienia, nadwagi lub otyłości oraz chorób będących ich następ-stwem (7).
Celem pracy stała się próba odpowiedzi na pytanie, czy wartość odżywcza ca-łodziennych racji pokarmowych pozwala na pokrycie zapotrzebowania młodzieży o zwiększonej aktywności fizycznej oraz jak kształtują się parametry antropome-tryczne w kontekście niedoboru masy ciała, nadwagi i otyłości.
MATERIAŁ I METODY
Badania przeprowadzono w grupach 58 dziewcząt (12,3 ± 0,52 lat) i 59 chłopców (12,4 ± 0,54 lat) w wieku 10-12 lat oraz 51 dziewcząt (15,0 ± 1,06 lat) i 54 chłopców (15,2 ± 1,12 lat) w wieku 13-16 lat – uczniów szkół mistrzostwa sportowego Poznania, uprawiających sport wyczynowo pod kontrolą trenera i le- karza sportowego.
Ocenę masy ciała oraz wskaźnika BMI (body mass index) dokonano z wyko-rzystaniem analizatora składu ciała firmy Tanita, pomiaru obwodu talii i bioder – przy użyciu taśmy antropometrycznej. Uzyskane wyniki odniesiono do siatek centylowych z uwzględnieniem wieku i płci (8, 9). Poziom spożycia składników odżywczych oceniono na podstawie wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin poprzedzających badanie. Analizę uzyskanych danych przeprowadzono w oparciu o aplikację przygotowaną w programie Microsoft Access. Ocenę adekwatności spożycia analizowanych składników przeprowadzono metodą punktu odcięcia EAR/AI z wykorzystaniem aktualnie obowiązujących norm żywieniowych (10), przyjmując aktywność fizyczną na poziomie 2,4. Analizę statystyczną dokonano w programie STATISTICA 12. PL. Do badań uzyskano zgodę dyrektora szkoły sportowej, rodziców dzieci oraz Komisji Bioetycznej UMP nr 2413/00.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wyniki pomiarów antropometrycznych zostały ocenione za pomocą kryteriów diagnostycznych zespołu metabolicznego u dzieci i młodzieży wg projektu OLAF i odniesione do siatek centylowych (tab. 1) (8, 9).
Tabela 1. Charakterystyka antropometryczna badanych grup dziewcząt i chłopców. Table 1. Anthropometric characteristics of the studied groups of girls and boys.
Analizowany parametr
Dziewczęta Chłopcy
10-12 lat
n = 58 13-16 latn = 51 10-12 latn = 59 13-16 latn = 54
X ± SD Me X ± SD Me X ± SD Me X ± SD Me Wysokość ciała (cm) 158 ± 7,92 157 168 ± 6,98 168 153 ± 7,34 153 174 ± 9,82 174 Masa ciała (kg) 46,3 ± 7,53 46,0 58,8 ± 8,51 57,0 41,5 ± 6,56 39,0 62,9 ± 12,5 64,5 BMI (kg/m2) 18,4 ± 1,76 18,8 20,7 ± 2,61 20,5 17,5 ± 2,22 16,7 20,6 ± 2,7 20,8 Obwód pasa (cm) 62,2 ± 3,66 62,0 71,3 ± 6,59 71,0 64,0 ± 5,98 65,0 74,7 ± 6,75 74,0 Obwód bioder (cm) 86,0 ± 4,42 86,5 94,5 ± 5,78 94,0 78,7 ± 4,96 78,0 93,4 ± 7,89 94,0
X – średnia, SD – odchylenie standardowe, Me – mediana
Dla większości badanej młodzieży, mediana wysokości oraz masy ciała mieściła się w zakresie wąskiej normy (pomiędzy 25 a 75 pc). Najliczniejsza grupa młodzieży (70,6-100%) odznaczała się też wartością wskaźnika BMI pomiędzy 5 i 85 pc (8). Biorąc pod uwagę indywidualny rozkład wskaźnika BMI, niedobór masy (BMI < 5 pc), nadwagę (BMI > 85 pc) i otyłość (BMI > 95 pc) najczęściej obser-wowano wśród starszych dziewcząt (5,88%, 19,6% i 3,90%) (ryc. 1), podobnie jak w badaniach Wyki i współpr. (11), Malczyk i współpr. (12). Otyłość trzewna, nawet u dzieci z prawidłową masą ciała, jest predyktorem występowania przewlekłych chorób niezakaźnych i zespołu metabolicznego (9). Wskaźnik BMI nie określa dys-trybucji tkanki tłuszczowej w organizmie, dlatego do oszacowania ilości wisceralnej tkanki tłuszczowej wykorzystano pomiar obwodu talii. W badanej grupie dziewcząt i chłopców, średnia i mediana obwodu talii była prawidłowa i mieściła się w grani-cach normy (25-75 pc) (tab. 1) (9). Jednak już indywidualny rozkład tego parametru wykazywał istnienie nieprawidłowości (tab. 2). W obu grupach chłopców obser-wowano występowanie niedoboru masy ciała związanego z obwodem pasa (ob-wód talii < 5 pc) u 7,00% badanych oraz nadmierną masę ciała (powyżej 75-90 pc) u 5,08% młodszych i 12,9% starszych chłopców. Graniczną wartość dla obwodu talii (> 90 pc) przekroczyło 3,39% młodszych i 1,85% starszych chłopców. W gru-pie starszych dziewcząt u 11,7 % stwierdzono niedobór masy ciała, u 21,6% – nad-mierne otłuszczenie w okolicach talii, natomiast u 5,88 % badanych obserwowano znaczne otłuszczenie wskazujące na otyłość. Niepokojące wyniki parametrów antro-pometrycznych w grupie starszych dziewcząt najprawdopodobniej są związane ze zwiększonym wydzielaniem IGF-1 (insulinopodobnym czynnikiem wzrostu) oraz zmianami hormonalnymi, które w okresie pokwitania mogą powodować zwiększo-ną akumulację tkanki tłuszczowej. Jest to o tyle istotne, że dziewczęta, u których stwierdza się nadmiar tkanki tłuszczowej, po osiągnięciu dojrzałości częściej
pozo-stają otyłe (9). Wyniki te różnią się od uzyskanych w badaniach przeprowadzonych wśród dzieci o przeciętnej aktywności fizycznej – tam otyłość brzuszna częściej występowała u chłopców (12, 13) Mediana obwodu bioder większości badanej mło-dzieży, podobnie jak w badaniach innych autorów, mieściła się w zakresie wartości prawidłowych (9, 12).
Tabela 2. Rozkład percentylowy obwodu talii wśród dziewcząt i chłopców. Table 2. Percentile distribution of waist circumference among girls and boys.
Płeć/wiek
Odsetek badanych dziewcząt i chłopców <5 pc (%) 5-75 pc(%) 75-90 pc(%) >90 pc(%) Dziewczęta 10-12 lat 0 100 0 0 Dziewczęta 13-16 lat 11,7 88,3 21,6 5,88 Chłopcy 10-12 lat 6,78 93,2 5,08 3,39 Chłopcy 13-16 lat 7,40 92,6 12,9 1,85 Niedowaga < 5 pc 5 > pc > 85 Nadwaga> 85 pc Otyłość > 95 pc 0 20 40 60 80 100 120 Dziewczęta 10-12 lat Dziewczęta 13-16 lat Chłopcy 10-12 lat chłopcy 13-16 lat
Ryc. 1. Rozkład percentylowy wskaźnika BMI wśród dziewcząt i chłopców. Fig. 1. Percentile distribution of BMI among girls and boy.
W przypadku młodych sportowców w okresie adolescencji kluczowym zagad-nieniem staje się dostarczenie energii oraz składników odżywczych na odpowied-nim, wyższym, w porównaniu z grupami młodzieży o typowej aktywności fizycz-nej, poziomie. Jest to związane ze zwiększonym tempem procesów biochemicznych
i metabolicznych, intensywniejszą przemianą materii oraz wymianą gazową (14). Na podstawie analizy uzyskanych wyników wykazano, że u większości dziewcząt i chłopców stosowana dieta pozwoliła na realizację normy na energię (u 57-82%) na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER). Niepokojące są jed-nak wyniki uzyskane w grupie chłopców w wieku 10-12 lat – ich całodzienne ra-cje pokarmowe (CRP) w większości (u 61%) odznaczały się zbyt niską wartością energetyczną. W racjach pokarmowych tej grupy najczęściej też obserwowano zbyt niską podaż tłuszczu (u 51% badanych) i węglowodanów (u 78%). Interesujące, że w tej grupie stwierdzono jednocześnie zbyt wysoki, przekraczający 30%, udział energii pochodzącej z tłuszczu. U młodzieży w okresie dojrzewania, uprawiającej sport, niedobór energii może zmniejszać adaptację organizmu do wysiłku fizyczne-go, powodować zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała, siły i wytrzymałości mię-śni, obniżenie odporności, a także wzrost ryzyka przetrenowania i powikłań stanu zdrowia (3). Zawartość tłuszczu i węglowodanów w przeważającym odsetku racji pokarmowych starszych grup chłopców i dziewcząt kształtowała się na poziomie prawidłowym (>EAR). Dotyczyło to także udziału energii z tłuszczu – w większości przypadków nie przekraczającej 30%. Z kolei udział energii z węglowodanów był zbliżony we wszystkich grupach młodych sportowców (55,4-59,9%). W badaniach Durkalca-Michalskiego (3) wykazano, że racje pokarmowe starszych sportowców charakteryzowały się już zbyt niską ilością węglowodanów w stosunku do rekomen-dacji.
Zawartość białka kształtowała się na poziomie przekraczającym EAR w więk-szości analizowanych racji pokarmowych (u 78-96%). CRP badanej młodzieży w przewadze zawierały białko zwierzęce, co przy dużym nadmiarze może być przy-czyną otyłości ogólnej i centralnej (15). Podobne wyniki obserwowano w pracy Naliwajko i współpr. (16). Młodzi sportowcy spożywali znacznie więcej białka ogó-łem i białka pochodzenia zwierzęcego niż grupa kontrolna. Udział energii z białka był prawidłowy we wszystkich analizowanych grupach i zawierał się w zakresie od 12,0% do 14,4%.
Większość CRP odznaczała się zawartością sodu, potasu, fosforu, magnezu oraz żelaza pozwalającą na realizację normy na poziomie EAR. Niepokojąca wydaje się zawartość wapnia w CRP młodzieży w wieku 10-13 lat – zbyt niska u ponad 80% młodzieży. Podobnie, niską zawartość wapnia u młodzieży stwierdzono w ba-daniach Sitko i współpr. (17). W większości starszej grupy młodzieży zawartość tego składnika była już prawidłowa. Z uwagi na rolę wapnia w przebiegu procesów kościotworzenia jego prawidłowa podaż jest szczególnie istotna w okresie inten-sywnego wzrostu i rozwoju. Niedobór nie tylko będzie zakłócał prawidłowość przebiegu tych procesów, ale i zwiększał ryzyko osteoporozy w późniejszych latach życia. Witaminy antyoksydacyjne (A, E, C), szczególnie ważne w diecie sportow-ców, w większości analizowanych CRP dostarczane były w ilościach pozwalających na pokrycie normy na poziomie EAR. Jednak w niemal wszystkich analizowanych grupach stwierdzono niedobór witaminy D.
Tabela 3. Charakterystyka żywieniowa badanych grup dziewcząt i chłopców
.
Table 3. Nutritional characteristics of the studied groups of girls and boys.
Analizowany parametr Dziewczęta Chłopcy 10-12 lat 13-16 lat 10-12 lat 13-16 lat X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR W
artość energetyczna (kcal)
2421 ± 730* 2324 43 57# 2789 ± 709* 2667 18 82# 264 ± 3599* 1982 61 39# 5182 ± 1010* 5062 39 61# Białko ogółem (g) 75,4 ± 19,4* 72,5 17 83 96,5 ± 29,7* 87,2 4 96 76,5 ± 15,8* 73,7 22 78 183 ± 40,8* 184 13 87 Energia z białka (%) 13,2 ± 3,75* 12,2 14,1 ± 2,54* 14,2 12,0 ± 2,19* 11,6 14,4 ± 2,47* 14,8 Białko zwierzęce (g) 44,3 ± 14,0* 41,2 56,4 ± 22,0* 53,6 40,2 ± 9,16* 41,4 106 ± 34,3* 107 Białko roślinne (g) 31,1 ± 11,5* 29,5 40,0 ± 13,4* 38,0 36,3 ± 10,6* 33,9 77,5 ± 19,9* 75,2 Tłuszcz (g) 73,4 ± 26,4* 72,2 38 62 88,6 ± 36,3* 82,8 16 84 98,8 ± 36,4* 99,6 51 49 179 ± 59,9* 172 45 55 Energia z tłuszczu (%) 26,9 ± 5,46 25,5 27,6 ± 7,24 28,5 32,5 ± 7,60 33,3 30,0 ± 6,52 28,3 W ęglowodany (g) 386 ± 134 371 45 55 426 ± 107 413 20 80 389 ± 92,7 391 78 22 755 ± 152 745 65 35 Energia z węglowodanów (%) 59,9 ± 7,87 61,6 58,3 ± 7,60 58,0 55,5 ± 7,41 55,6 55,4 ± 6,32 54,8
X – średnia, SD – odchylenie standardowe, Me – mediana, EAR – poziom średniego zapotrzebowania grupy
, <EAR/>EAR – odsetek badanych poniżej i powyżej poziomu
średniego zapotrzebowania dla grupy
, # – EER poziom zapotrzebowania energetycznego grupy
, * – różnice istotne statystycznie pomiędzy młodszą a starszą grupą młodzie
Tabela 4. P
oziom spożycia witamin i składników mineralnych oraz rozkład badanych osób w grupach powyżej i poniżej średniego zapotrzebowani
a grupy
.
Table 4. The level of intake of vitamins and minerals and the distribution of test persons in groups above and below the avera
ge group demand. Analizowany parametr Dziewczęta Chłopcy 10-12 lat 13-16 lat 10-12 lat 13-16 lat X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR X ± SD Me <EAR >EAR Sod 2064 ± 651* 1854 12/88# 2473 ± 937* 823 2/98# 2674 ± 703* 2012 22/78# 5536 ± 1673* 5538 2/98# P otas 3627 ± 1268* 3599 24/76# 4173 ± 1097* 1890 4/96# 3613 ± 1160* 2886 34/66# 6819 ± 1870* 6600 9/91# W apn 1087 ± 342* 1163 85/15 1186 ± 482* 351 20/80 912 ± 264* 673 83/17 2146 ± 782* 2150 39/61 Fosfor 1371 ± 365* 1361 38/62 1573 ± 529* 673 10/90 1270 ± 325* 1116 44/56 3045 ± 771* 3102 17/83 Magnez 363 ± 109* 381 24/76 447 ± 151* 422 6/94 344 ± 115* 275 39/61 723 ± 200* 691 15/85 Zelazo 11,1 ± 3,46* 11,4 17/83 14,0 ± 5,06* 13,1 12/88 13,8 ± 4,91* 9,16 22/78 25,5 ± 8,60* 24,2 22/78 W itamina A 789 ± 647* 626 5/95 939 ± 798* 714 2/98 1137 ± 805* 615 12/88 2136 ± 3256* 1009 13/87 W itamina D 1,38 ± 0,78* 1,15 100/0# 2,00 ± 1,96* 1,54 98/2# 1,81 ± 1,14* 1,36 100/0# 3,33 ± 2,43* 2,57 98/2# W itamina E 7,51 ± 3,63* 6,56 26/74# 8,86 ± 4,76* 7,79 8/92# 11,8 ± 7,34* 10,6 44/56# 16,6 ± 6,43* 15,2 35/65# W itamina C 82,6 ± 60,8* 60,5 21/79 119 ± 101* 81,8 10/90 60,8 ± 41,9* 55,5 39/61 128 ± 79,9* 115 20/80
X – średnia, SD – odchylenie standardowe, Me – mediana, EAR – poziom średniego zapotrzebowania grupy
, <EAR/>EAR – odsetek badanych poniżej i powyżej poziomu
średniego zapotrzebowania dla grupy
, # – AI poziom wystarczającego spożycia, * – różnice istotne statystycznie pomiędzy młodszą a starszą grupą młodzieży w obrębi
WNIOSKI
Racje pokarmowe młodzieży o zwiększonej aktywności fizycznej były w więk-szości prawidłowo zbilansowane pod względem wartości odżywczej. Niepokój bu-dzi zawartość sodu i fosforu, która w większości badanych CRP była zbyt wyso-ka. Wystarczające spożycie witaminy D dotyczyło tylko 2% dziewcząt i chłopców Na niedostatecznym poziomie kształtowała się też zawartość wapnia, zwłaszcza w grupie młodzieży w wieku 10-12 lat. W grupie młodszych chłopców obserwowa-no także nieprawidłowości dotyczące wartości energetycznej oraz zawartości tłusz-czu i węglowodanów. Z kolei nieprawidłowe wartości parametrów antropometrycz-nych częściej dotyczyły starszej młodzieży.
I . B o l e s ł a w s k a , J . Ż w i r s k a , E . B ł a s z c z y k - B ę b e n e k , J . P r z y s ł a w s k i
ASSESSMENT OF THE NUTRIENTS CONSUMPTION AND SELECTED OF NUTRITION STATUS INDICATORS IN YOUTH
WITH INCREASED PHYSICAL ACTIVITY S u m m a r y
Introduction: Adolescents, who engages in sports, is a group with specific nutritional needs. Aim of the study: Assessment of the level of nutrient intake and selected anthropometric indicators of adolescents with increased physical activity.
Study group and methodology: The study was carried out on a group of 58 girls and 59 boys aged 10-12 and 51 and 54 aged 13-16 – students of the athletic championship schools in the city of Poznań. The anthropometric parameters were evaluated using the Tanita body composition analyser. The obtained results were referred to percentile grids taking into account age and sex. The level of nutrient intake was assessed based on a consumption history from the last 24 hours. Data analysis was performed by means of an application prepared in Microsoft Access. The assessment of the adequacy of the intake of ingredients was carried out using the EAR cut-off method using the currently applicable nutrition standards, while the statistical analysis was performed with the help of the STATISTICA 12 program. The research was conducted with the consent of the school head, parents and the UMP Bioethical Committee.
Results: In the majority of the studied adolescents, the median height, weight and BMI were with – in the reference range. Underweight as well as overweight and obesity were most commonly observed among older girls. Also in this group, an excessive visceral type fatness was most frequent, compared to rest of the study group.
The vast majority of all-day food rations (CRP) for adolescents were characterized by their energy value, protein, fat and carbohydrate content as well as most of the analyzed vitamins and minerals, which allow the implementation of norms at the level of average demand in the group (EAR / AI). The exception was vitamin D – in almost all CRPs it was in deficiency. In a larger percentage of younger boys, too low CRP energy level, fat and carbohydrate content as well as low Ca (also in younger girls) concentrations were observed. In most cases, the significance of differences in the supply of analyzed components was found.
Conclusion: Food rations of adolescents with increased physical activity were mostly properly balanced in terms of their nutritional value. It is necessary to correct the diet in the group of younger boys. Moreover, incorrect values of anthropometric parameters more often concerned older youth.
PIŚMIENNICTWO
1. Graja K., Suchanecka M.: Ocena sposobu żywienia i poziomu aktywności fizycznej osób ćwiczą-cych we wrocławskich fitness kubach. Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. 2018; 61: 61–76. – 2.Carson V., Lee E., Hewitt L., Jennings C., Hunter S., Kuzik N., Jodie A. Stearns J.A., Unrau S.P., Poitras V.J., Gray C., Adamo K.B., Janssen I., Okely A., Spence J.C., Timmons B.W.: Systematic review of the relationships between physical activity and health indicators in the early years (0-4 years). BMC Public. Health, 2017; 17(Suppl 5): 854. – 3. Durkalec-Michalski K., Zawieja B., Zawieja E, Podgórski T., Jeszka J.: Ocena sposobu żywienia, stanu odżywienia i zdolności wysiłkow-ych wybranej grupy mężczyzn uprawiającwysiłkow-ych siatkówkę. Probl. Hig. Epidemiol., 2016; 97(1): 56-6. – 4. Gomes da Silva G.S., Arida R.M.: Physical activity and brain development. BMJ Open Sport Exerc. Med., 2015; 15(9): 1041-1051. – 5.Pascoe M., Bailey A.P., Craike M., Carter T., Patten R., Stepto N., Parker A.: Physical activity and exercise in youth mental health promotion: a scoping review. BMJ Open Sport Exerc. Med., 2020; 6(1): e000677. – 6. Bednarski J.: Nauki Przyrodnicze i Medyczne: Żywienie, sport oraz zdrowie. Wydawnictwo Instytut Promocji Kultury i Nauki Dr Jerzy Bednarski, Lublin 2018. – 7. Sawicka K.M., Wawryniuk A., Łuczyk R.J., Krzyżanowska E., Szubiel N., Łuczyk M., Daniluk J.: Ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia dzieci uczęszczających do szkół podstawowych i gimnaz-jalnych. Journal Educ. Health Sport., 2017; 7(7): 510-528. – 8. Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A., Gurzkowska B., Wojtyło M., Góźdź M., Świąder-Leśniak A., Litwin M.: Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia. Standardy Medyczne/Pediatria, 2015; 12: 119-135. – 9. Świąder-Leśniak A., Kułaga Z., Grajda A., Gurzkowska B., GóźdźM., Wojtyło M., Różdżyńska-Świątkowska A., Litwin M.: Wartości referencyjne obwodu talii i bioder polskich dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Standardy Medyczne/Pediatria, 2015; 12: 137-150. – 10. Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji Polski. Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa 2017.
11. Wyka J., Mazurek D., Broniecka A., Piotrowska E., Bronkowska M., Biernat J.: Stan odżywienia młodzieży w wieku 13-15 lat w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym (ZM). Bromat. Chem. Toksykol. 2014; 47(1): 32–40. – 12. Malczyk E.: Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadg-imnazjalnych. Probl. Hig. Epidemiol. 2016; 97(3): 261-267. – 13. Malczyk E., Całyniuk B., Zołoteńka- -Synowiec M., Kaptur E.: Ocena stanu odżywienia dzieci w wieku 7-12 lat w aspekcie występowania otyłości. Probl. Hig. Epidemiol., 2015; 96(1): 162-169. – 14. Cordain L., Friel L.: The Paleo diet for athletes: The ancient nutrtional formula for peak athletic performance. Buk Rower 2012. – 15. Segovia- -Siapco G., Khayef G., Pribis P., Oda K., Haddad E., Sabaté J.: Animal protein intake is associated with gen-eral adiposity in adolescents: the teen food and development study. Nutrients., 2019;12(1). – 16. Naliwaj- ko S.K, Karpińska E., Markiewicz-Żukowska R., Gromkowska-Kępka K., Moskwa J., Puścion-Jakubik A., Borawska M.H.: Sposób żywienia a stan odżywienia młodych mężczyzn uprawiąjących sport amatorski. Probl. Hig. Epidemiol., 2018; 99(1): 37-42. – 17. Sitko D., Wojtaś M., Gronowska-Senger A.: Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Roczn. PZH., 2012; 63(3): 319-327.
