Wstępne uwagi na temat rozwoju i stratygrafii piaskowca pstrego Polski północno-wschodniej

ANNA

SZYPERIKO-śLIWCZYŃSKA Instytut Geologiczny

WSTĘPNE UW AGI NA TEMAT ROZWOJU I STRATYGRAFIT PIASKOWCA

PSTREGO POLSKI PÓI..NOCNO-WSCHODNIEJ

B

UDOWA GEOLOGICZNA obszaru Polslci

północno-wschodniej była

je57JC:Ze do

nie-dawna

ba.rdro

słabo

pozm.ana.

Do 1954 r.

jedy-nym wiercenli.em, które

dOltarło

do

podłorża

krystalicznego

pr,zebijając

pimad

1000-metro-wy kompleks UJtworów mewzoi.cznych

(w

tym

około

150 m

set"dę

piaskowca pstrego),

było

wiercenie

~§lm ~oło

Pisza (8). P1a.slrowiec

pstry

pooa

tym

znany-t)~

z wderoenia

w

Łebie

oprarowane

.

go podobnie jak wiercenie

Wejsu:ny

pl"'ZieZ

geologów

niemieckńch

(1).

Do-piero w cze.I"WCu 1954 r. Instytut Geologiczny

W'llpOOZął

·

systematyczne badaliliLa

podłoża

tej

części Nd.żu Polski~.

Jedyną publikowaną

dotyclrozas

pracą,

za-wierającą między

innymi

pewną próbę

synte-zy·rozwoju piaskowca

pstrego

na .

tym obszarze,

jest

pMCta

.

w.

Pooarysldego (5). W momencie

pisania tej ;prncy autor

posiaida.ł

jednak

jeszcze

niewiele danych, a profil triasu wiercenia

Ełk

interpretowany

był

wówczas

niewłaściwie

)a":..

-lro

reprezentujący

jedynie utwory kajpru.

Po-oią.gnęło

to za

sobą niesłuszne

w

świetle o~­

nych

wiadomości

wnioski.

W artykule niniejszym

chcę przedstaJwić

kilim

wstępnych

uwag

dotyczących

il'OZWIOju

i prób ustalenia stratygrafili piaskiowca

pstre-go

w

północno-'WSChodruej

Polsoe.

W tym miejscu

czuję się obowiązana podzlię­ lrować

J. Znosce i W. Karaszewskiemu za

udzielane

mi

w czasie opracowywania

po-sz.crególnych

wierceń

·

trafne uwagi i

okazywa-ną

pomoc.

UTWORY FIASKOWCA PSTREGO w

Pol-sce

półnoono-wschodndej

nde

osią.gają

ni.

gdzie

wdelkich

miąższości właściwych

seriom

pi

'as-lrowca

:pstr.P..,go

znanego z centralnych

części

dolnootriarowe,!!o

basenu

sedymentacyjnego.

Największą miąższość

piaskowca

pstre.go

n

·

otu-jemy w

wieroenil.!J>asłęk

IG

·

I (520 m), które

leży

na

osi

naj:zmaczru~~

na tym 01bszarze

OO.Illi~enia

basenu (ryc.), najmniejsze

zaś są mią+szości

mask

•

O\VCa

nstrego na Wvniesi€1IliU

Mazursko-Suwalskim

,

które

stanowiło

w

tym

cZJa~e

w dalszym

dągu

wyniesienie

podłorila

klrystalioznego,

wyw.i.erająoe wyraźny wpływ

na

intensywność

i

charakter sedymentacji

pdaslrowoa pstrego.

U sta1etnJia st:r.atvgrali:i. piaslrowca pstrego na

tym

01~ dokionać można

jedynie

lrorelu-jąc

'J)rofile

~gólnych wierceń,

bowliem

zu-pełnde

brak tu jest

posiadających wartość

stra-ty;grafk.zną szczątków 01~g.anicmy:eh.

Z tego

też porNocłu

w odniesieniu do wydzielanych

tu

rem

p.i.ookowca pstregla

używam

nie

oltreś-132

looych

ściśle

terminów

"niższy"

i

wyrższy"

·

pLaskowiec

pstry.

Pun:ktem

wyjścia

dla

rozważań

nad

korela-cją

wszystk:ilch

istniejących

.

tu profiJi

piaskow-ca

pstrego

był

profil

w~eroonia~Pa§ł~.- '. popril.eZ

który

piaslrowiec

pstry

Polslti.

północ-100-wscbodniej

łączyć można

z obszarem lepiej

.

1

poznanego

piaskowca pstrego Polski

półlnocru:lj

(wiercenie Szubin), oraz wlercenie

Zę,b:rak

IG I,

które

stwarza

-

-

moz1lwość

nawdązańfu

'(i(;prołili

pi

·

aslrowca

pstrego póhwcnego

obmeże.nd.a

Gór

S:więtoknzyskd.ch.

---·--· ...

,

Mapa miqższości piaskowca· pstrego

l - linia głębokiego rozłamu w podlotu krystalicznym (wg

J. Znosko). 2 - linie równych mlątszoścl plaskowca pstrego. 3 - granica zasięgu WyStępowania plaskowca pstrego. Map sho'Wing the thickness of Buntsandstełn

series

1 - line of great fracutre In the crlstall!ne substraturn

(after J. znosko), 2 - 1\nes .of equal thlckness of the

'Buntsandsteln, 3 - limit of the extent of the Buntsandsteln.

Plaskowi.ec pstry

Pasłęka

mimo znacznie

mniejszej

miąższości

bardzo przypomina

opi-saną

przez

Jentzscha (4)

serię

pi;aslrowca

pstre-go z

~!>i'!}.ll....

P.iaslrowdec pstry w Szubinie

.

miąga lrolosa.J.ną miąż·szOOĆ

ok. 1350 m

(w

tym

ok.

150 m retu). Ustalenie granicy piaskowca

ps:trego

IZ

cechsztynem, podoibni.e jak w

szere-gu

ilhnych

wierceń

Jl'll

tmaUen,

~· ,Tylża

i

d.nne)

napotlmło

tu

na

duże

.

trudm:>SCi.

P.r,zej-ście

o.d

·

górnego cechSlJI:ynu do piaskowca

pstre-~

jest w Szubinde

zupełnie płynne,

stopniowe

i

nie ZM.nacza

się

ani

u.adną wyraźną zmianą

litologiczną,

ani tym bardziej

!pi17.Emianą świata

organicznego, który w Szubinie

reprezentowa-ny jest

dedynie

p:nze.z nieliczne esterie,

szc.zątki

ryb

i

niOOZIIlia

·

CZialne

szczątkli. roślin.

Jentzsch

tę przejściową serię

opisuje w

całości,

wyra-żając nadzieję, że

zagadnienie to

rozw:iążą póź­

n

i

ejsze wiercenia.

W

Pasłęku

problem tej graJ'llicy

również

nie

rozstrzyg-nięty.

Badania mikrofaunistyC'l.IIle tej serii nie

dały żadnych

wyników.

Być

mocre,

iż

pewne

światło

na

to

zagadnienie

rrzucą

w

pr.zyszłości

znalezione

tu

w :kilku

punktąch

pro:thlu

ester.ie,

o

~órych już

na pierwszy rzut ok.a

możlna

po-wiedzieć, że reprezentują

ldlka

różnych

gatun-ków nie napotkanych przeze mnie dotychczlas

w liter.atturrz.e.

Granicę

cechszttynu i triasu

w

Pasłęku

ustalono w

·

tej chwili tymczasowo

na

głębokości

1592,50

m

w

miejscu

występo­

wania pierwszych

wkładek

murowcowo-piasz-czystyx::h.

Nliim:y

piaskowiec

psllry

w

Szubinie stanowi

ok. 650 m

seri~ głównie il;łstych skał

z

obfity-mi

wpryśnięciami

i

ławicami

anhydrytu.

W

części

gólUlej

są

.to

;głÓIWlllie iłowce

i

iły

wapniste,

różnobairwne, najczęściej

cze

.

rWIO-nobrunat:ne, w

części

dolnej

dużą rolę

odgry-wają

piaskowce,

częste są ta:kż.e wkładki iło­

łupków.

·

Wyższy

piaslmwi€<: pstry ok

.

550

m

mią.ż­

swści składa się IZ różnobarwnych iłów, iłow­

ców i

pi.aslro~ów,

zwykle czerw:onych z

:regu-Larnymi kulistymi zielonymi plamami

ł

z

gip-sem

w

części

dolnej. W

części

stropowej

wy-stępują

tu

dość

lticZillie

wkłady

wapieni

oolito-wycl?-

_.

Powyżej leży

ret

udokumen1:owlainy

pa-leoilitol.ogiczn.iJe

obec:nością

Myophoria

costata

Zen

k.

Odpowiedni.

kiem

niższegK>

piaslrowca

pstrego

Szubina jest w

Pasłęku

ok.

Z80

m

seria

mu-łowcóW

wapnistych

najczęściej

czerwon.obru-

·

natnych z .zrl.elonymi kulistymi rp1amami

i

obfi-tymi

wpryśnięciami

anhydrytu. W

części

dol-nej podobnie jak w S.zubinie

większą rolę

od-grywają

tu

iłołupki, częstsze są także

smugi

piaslX!Zyste.

Oclpowlierlnikiem

wyższego

piaskowca

pstre-go Szubma jest w

Basłęku

urozmaiJCona

lito-logicznie

seria

iłowców,

mulmvcó.w

i

piaskow-ców rómoba.rwnych, niekiedy

·

pstrych

.

,z

licz-nymi

miej~ wkładkami zlepieńców.

Seria

ta

·

ma miąższość

ok.

250

m. Bezpośrednio

na

piaslrowcu pstrym

leży

w

Pasłęku

niezgodnie

dolny kajper, brak

·

tu jest tak wapienia

musz-lowego i retu, jak i zapewne

naj.wyższej części

wy7;szego piaskowca

pstre~o. Być może,

tym

właśnie należy tłumaczy

brak w

Pasłęku

cha-II'ak:terystycmych dla tej

części

profilu

pias-kowca pstrego

wkładek

oolitowych.

Te

.

charakterystyczne

d1a

wyższego

piaslrow..;.

ca :pstrego

wkładki

oolitowe spotykane tak

w

S,zwbime, jak i w innych pun

.

k!tach Polski,

·

a

w znacznie

słabszym

rozwoju

również

i w Górach

Swiętoikrzyskicll

na obszarze

Pol-ski

północno-wschoclniej

stwJerdrono w

wJer-eendach

~'

.

~~~J

--~

~prą_~

W

pro-filu Zebrak ok

70

m

ooria

c?Jel'\Wanych

wap-nistych

mułowców

z

wkładkami

piaskowców

i bi.cinymi

wkładkami

wapienia oolitowego

kończąca się

w stropie

5

m

warstwą

wa,pienia

oo:Jń,totwego leży b~średnio

pod

wtwora.mi

retu. Ret

w.

Żebraku

rozpoczyna

się warstwą

Zllepieńcowatą zawierającą

otocz.aikli.

zerodowa-nej strQpowej

części

wapieni oolitowych.

Wy-żej leżą

tu

mułowce

i

iłołup&

,ze

szc.zą•tkami

flary oraz charakterystyczne wapiooie

gruż­

łowate,

miejscami margliste

z

ndeozn.ac.zalną

fauną mał.żÓłW.

Seria

ta

licząca

ok. 15

m

nde

jest

określona

paleontologicznie, jest

d;o

jE!dJn,ak

seria a.naJ.o.giczna do udokumentowanej

(Myop-horia costata

Z

e n k.) ser

.

iti

retu~~

i

pmyn.ależność

jej

do

retu wydaje

się

zupeł-nie

pewna.

·

Poni.żej seriń.

z w

kładkami

ocilitowymi,

którą uważam za od.pow.iednik wyżsrego

piaskOMTCa

:psl;rego,

leży

w

żebraku

ok. 100 m seria

:pias-kowców,

mułÓwco

wi"Tiow

ców wapnó.stych;

ró~barwnych będących

od

;

potwli.ednik.iJem

niż­

szego p

d

.aslro.wca.

pstrego

li

mająca

w

spągu

utworu cechsztynu.

Rrzez

.

analoigię z

.

profi.J.ern Zeqpaka serie

z

wkładkami oolitowymi napotiGine

ww

ierce-ild.u

Leba

i

Szlinokiemie

uważam :rówmeż

m

'wyższy

piask.ow.iec pstry. W

Łebie panitżej

tej

seriti

leżą

.

margle

d.

iły

pstre,

piaszczyste

z

wpryśnięciruni

anhydrytu,

odpowiadające niższemu

piaskowoow:i pstremu. W

Szlinokiie-miach pod

ana1og.1c:zmą serią

z

wkładkami

roid-wyroi napotkano

45

.m

serię mułowców,

pias-kiowców i

zlepieńców

arkowwych,

Jeżącą ;na

nd.e

określonym

jeszcze

bliżej

sllarszym

pa.leo-ZJOiku.

Anąlogk.z.ne

rów:nej

mią~

serie

all"kozo-we napo.t.k.alno

także

w

szeregu

wierceń

na

01bszar.ze Wyniesienia Mazursko-Suwa.lski.ego:

w

~~Y ~~Ą,.,_,~~~i

.

Q§~

!.

..

~-

.

lciej.

Zawaft<ilśc" martkfi.ału

ariko.wwego w

.

.. ej

serii

nie jest jednakowa. Identyczna

z

serią

Szlinokiemi

jest

jedynie seria

Piszu

i

Krynek,

'

serie

Ełku

i Ostrow:i Mamwlieclciej

zaw:ierają duży

procent

skał ilast~h.

Na podstawie korelacji profiLi pia.slrowca

pstre

.

go

~

Z

_

ęł?I~

-

l~J~~~

serię axlrozową

należałoby wmać

za

odpow100nik

nias'~Jego

piaskowca pstrego. Jedynymi

STZJCZąiłl<~ami

orga-nicznymi, jakie napotkano w seTld arkozowej

na

całym

tym obszarze,

są

.znaLezione w

pro-filu

~Q~~L M~wiec_E~i_

pojedyncze okazy

Haplopnragmoiaes

sp .

.i

Sj)irillina

sp.

oraz

lcił­

ka okazów

małżo'l.·a!Cz-ków

z

rodzaJU

Ostracoda.

Formy

te

nie

mogą mieć znacze,nla

rozstrzyga-jągego d1a okr.eśleru.a

wieku tej serii. Rodm.j

Spirillina

sp.

opisywany

był

dotychczas

wprawdzie jedynie

z

utworów triasowych,

na-leży

jednak

podkreślić, .ż€

badania

mikrofau-nistyczne

triasu

i

:niż.szych

.

okresów

są

jeszx:7Je

w stanie bardzo nie zaawansowanym.

NadLegłe

w stosunku do

serii

arkozowej

.se-r:ie

wyższego

pia.

skowca

pstrego

;na

Wyniesie-niu Mazurslro-Suwalskiim

osiągają irÓŻile miąż-

·

S2l0Ści.

W

Ełku

i

Ostrowi_~'ZQW· ·mają

zale.d-w:ie

ok~z

-

ok. 100

m,

w Krynkach

zaś

serii

tej brak

zupełnie. Są

to

ti>fu

ar"Odlń.e

-

HtoJ.oglcznie serie iłów, iłowców

i

piaslrowców

różnobarwnych

z

licznymi

wkmdkami

zlepieńców

i

bardzo

skąpymi

szczątkami

oog.anicmymi (esterie, otwornice,

małżorac.zkd).

Ser

·

ie te

noszą wyraźne piętru>

nie unonnOIWanej, okresowej

sedymentacji,

z licznymi przerwami sedymentacyjnymi

i

okre-sami

derllldacj

i.

Zasięg występowama

jednolitej

pokrywy

utwarów

niższego

i

wyższ:ego

piaskowca

pstre-go na obszane Folski

północno-wschodnlliej

nie

pokrywa

się

ze

sobą całk:OIWicie.

PiaskoM.ec

pstry

niższy

ma rozprzestr.zenienie szersze

niż

piaskotw1ec pst1lry

wyższy,

którego utworów nie

stwierdrono

w~

li.

Dr~~.

gdz;ie

ogniwa iiOOsze

występują:N'ależy

jednak

pod.kxeś1ić, .że istotną rolę

w utworzeniu

obec-nego obrazu

zasięgu występowania

pLaskowca

pstrego

odegrała

na tym obszarze

późniejsza

pot:r.iasowa denudacja,

zdzierająca

w

niektó-rych pu.nktach

mpewne

dość miąższe

serie

piaskowca pstrego.

LITERATURA

l. D a h l gr ii n F., S e i t z O. - D!e Bohrung Leba in• Pommern. "Jahrb. d. Reioh. f. Bodentorsch." Band 63. BerTlin 1944.

2. Je n t121s c •b A. - Der vortettłilire Un~UI!lkl 'des ~en ~~. "A'l:lh. id. Koo. Preuss. Geol Land." Neue Folge He:i.t. 72. Ber-lin 1913.

3. Kra u s e P. G. - Die TlefbohT'lllng Tilsit. "Jahrb. d Preuss. Geal. Land". Band 59. 1938. 4. L e n d z i o n K. - Komunilkat z wiercenia

opo-rowego żebrak IG-I. "Przegląd Geologiczny" 1959,

nr 6.

5. P o ż ar y s k i WŁ - Porudniowo-zachodnia

kra-wędź Fennosarmacji. "Kwant. Geol" 1957,

z.

3-4.

6. Samsonowicz J . - Cechs:zrtyn, trias i lias na

północnym zboczu Lysogór. Spraw. PIG, t.

s.

z. 1-2. Warszawa 1929 •

. 7. S e n k o w i c z o w a H. - NoWie dane o triasie

~QW~ym llial obsrtartzJe IPÓ)Jrwcno-lwsobOidlldej

il?al9ki. "Iqwia!rt. Ge!ol." 1959, ~ 4.

8. S e i t z O. __: Die Bohrung Johannilsburg l BK (Schichtenver.zeichnis). 1939.

9. S z y !P e r ko-S l i w czy ń s k a A.-Trias w wier-ceniach Ełk i Ostrów Mazowiecka. "Przegląd Geo-logiczny" 1959, nr 6.

10. T y'Sk i St. - Wyniki IW!l'ertooniJa: ().po!I~

Pa-s'łęk:: IG-I. ,,Pil:t2legląld Geoldgiomy" 19159, nr 6.

11. Z n o s k o J. - Opracowanie triasu i .jury z wier-cenia Kryn!ki IG-I. (Praca przygotowana do

dru-knil

w

Biul IG).

12. Z n o s k o J. - Tymczasowe ~rawozdanie o wy-mkach :w'Jertoe!Dila Sz:ltindkiemi"e (StiW'aik:i I).

"Przegląd Geologiczny" 1958, nr 12.

SUMMARY

The Buntsand·stein deposits in N-E Poland at.tain much lower thi!Cknesses tha.n these in central · par.t of the lower Triassic sedimentation basin. Strati-graphy of Buntsandstein due to laek of palaeonJtolo-gical evidence can be based only on correlation of several columns. Bore-holes in Pasłęk and Żebrak are the most important. In the author's opinion silty-marly-arenaceous cj.eposits containlng anhyddte inclusions of the lower Buntsandstelo from Pasłęk and Leba correspond to argillaceous-arenacous sedi-ments from Zebrak a·nd to the series of several tens of meters in thickness known from the bore-holes S'itiooted on the Mai7Juiry-SUwaEd. billl-lian-d (SZli.ndkie-mie, Krynki, Ełk, Wejsuny and Ostrów Mazowiecka).

134

Upper Buntsandstein argillaceous-sllty deposits with numerous oolite interealations traced in bore--holes Leba, Szlinoklemie and żebrak oorrespond chronologically to sandy-argillaceous series with conglomeratic intercalations from Pasłęk. All these series correspond to similar those from the bore-ho-les in Ostrów Mazowiecka, Wejsuny and Ełk. The lower Buntsandstein series extend fartber east than the upper one.

PE310ME

06pa3oBaHił.R necTporo nec'JaHHKa B ceBepo-BocTo'ł­

nolł Ilonbille o6na~aiOT ropa3~o MeHblllelł Mo~nocTbiO

nemenH B 1\eHTpanbHolł qacTił ·nH>KHeTpHacoBoro

6ac-celłna. YcTaHoBneHHe cTpaTHrpa<J>HH necTporo nec'ła·

HlłKa, BBH~Y OTCYTCTBH.R naneoHTOnOrlł'JeCKiłX noKa3a·

Tenelł MO>KeT 6biTb 3~eCb npoBe~eHO TOnbKO nyT~M KO·

penn.Rl.\Hlł pa3pe30B OT~enbHbiX CKBa>KiłH. JłCXO~HbiMH

.RBn.RIOTC.R TYT CKBruKHHbl Ilacn3HK H llie6paK. 3KBHBa nenTaMH co~epma~HMił cKonneHił.R anrH~plłTa, nec'Ja·

HO-rnlłHiłCTO-MepreneBbiX 06pa30BaHiłJł HH>KHHX CnOeB

necTporo nec'łaHHKa H3 IlacnanKa H Jia6bi aBTOp C'łH­ TaeT rnHHHCTO-neC'łaHHCTbie o6pa30BaHH.R H3 llie6paKa a TaKHte cepHH H3BeCTHbie H3 CKBalKHH pacnonolKeHHbiX na Ma3ypcKo-CyBanbCKOM no~H.RTHH (lllnHHOKeMe, KpbiHKH, 3nK, BelłcyHbi H OcTpyB MaaoBel\Ka) MO~­ HOCTbiO B HeCKOnbKO ~eC.RTKOB MeTpoB. KaK

COOTBeT-CTBYlQ~He no BoapacTy cepHH Bepxnelł qacTH n~cTporo

neC'JaHHKa aBTOp C'łHTaeT: rnHHHCTO-aneBpHTOBbie 06-pa30BaHH.R C 06HnbHbiMH OOnHTOBb!MH npocnOJłKaMH H3 CKBalKHH Jia()a, lllnHHOKeMe H llie6paK,

rnHHHCTO-neC'łaHiłCTYIO cepHIO C npocnoiłKaMH KOHrnoMepaTOB lł3

IlacnauKa H rnHHHCTo-nec'JalłHCTbie cepHH TaiOKe c

npo-cnolłKaMH KOHrnoMepaToB, OKono nonyMeTpoBolł MO~­

HOCTH, H3 CKBruKHH OcTpyB Ma3oBel\Ka, Belłcynbl H 3nK. B uacTO.R~ee BpeM.R o6pa3oBaHH.R HHlKHero neCTporo nec'łaHHKa npOCTHpaiOTC.R B BOCTO'JHOM

Ha-npaBneHiłH ~anbllle nemenH o6paaoBaHH.R Bepxnero