Słowiańskie nazwy szczęścia i pojęć pokrewnych na tle innych języków indoeuropejskich

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 25, 1991

Ewa Siatkowska

SŁOWIAŃSKIE NAZWY S Z C Z U C I A I POJĘĆ POKREWNYCH NA TLE INNYCH JĘZYKÓW INDOEUROPEJSKICH

Celem artykułu jest ukazanie jakimi środkami formalnymi - le­ ksykalnymi i morfologicznymi - dysponują różne języki przy prze­ kazywaniu bliskiej treści znaczeniowej. Posługuję się metodą kon- frontatywną1 zestawiając ze sobą paralelne procesy lub paralelne formy wyrazowe, pochodzące tak z języków antycznych jak nowo­ żytnych.

2

Współczesne słowotwórstwo konfrontatywne dąży przede wszy­ stkim do analizy semantycznych funkcji środków formalnych. Dotych­ czasowe prace slawistyczne z tego zakresu3, jeśli wychodziły od znaczenia, to tkwiącego w określonym inwentarzu formantów, czyli od kategorii słowotwórczej. Tu chciałabym za punkt wyjścia przy­ jąć kompleks znaczeń leksykalnych tworzących, pole semantyczne. Stwarza to, jak mi się wydaje, szerszą płaszczyznę konfrontacji niż sformalizowana kategoria słowotwórcza.

1 0 rozumieniu metody konfrontatywnej pisze m. in. V. B a r n e t , Kon- front лее a ostatni druhy polylingvilniho popisu, "Slavica Slovaca" 1974, t. 9, ë. 3, ». 273-279.

2

Por. m. in. Studia konfrontatywne polsko-południowosłowiańskie, Wrocław 1984, s. 7.

3

Przegląd prac ze słowotwórstwa konfront.atywnego i historyczno-porównaw­ czego dają kolejne opracowania: I. L e к o v, slovoobrazovatelni sklonnosti na slavjanskite ezici, Sofija 1958; H. D о к u 1 i 1, Ke koncepci por ov n o- vicx charakter1st iky slovanskÿch jazyku v oblasti “tvorenl slov“ , "Slovo a slovestnost" 1963, nr 2; V. V. L o p a t i n , I. S. U l u c h a n o v , Schodstvo i razlidija v slovoobrazovatelnych sistemach slavjanskich jazykov, Sla- vjanskoje jazykoznanije, IX Me2d. Sbjezd slavistov, Moskva 1983. Z kategorii słowotwórczych najwięcej uwagi poświęcono deminutiwom, które pierwszy opraco­ wał А. В e 1 i ć (Zur Entwicklungsgeschichte der slavischen Deminutiv- und Ampiificativsuffixe, "Archiv für slavische Philologie", t. 23, Berlin 1901, s. 134-206 oraz t. 26, Berlin 1904, s. 321-327). Bardzo wiele z tych prac w y ­ chodzi od foray, najczęściej od określonego środka słowotwórczego.

Próbkę materiałową stanowi fragment pola semantycznego leksemu

szczęście. Takie ujęcie różni się nieco od klasycznego pola para- dygmatycznego Triera-Weisgerbera , ponieważ nie jest konstruowa­ ne przez jeden archisem (np. 'to, co jest metalem': złoto, srebro,

miedź lub to, co wyraża ruch w przestrzeni': iść, jechać, posuwać się itd.), ale przez dwa odmienne semy znaczenia leksykalnego jednego wyrazu. Terminu sem używam w ogólnym rozumieniu cecha semantyczna'5.

Znaczenie leksykalne szczucia jest wieloskładnikowe. SJP wy­ różnia trzy składniki: 1. 'pomyślny los, pomyślność, powodzenie', 2. 'uczucie zadowolenia, upojenia, radości', 3. 'splot, zbieg po­ myślnych okoliczności, szczęśliwe zrządzenie losu'. SSJĆ, SRJ i RBE hasła Stèsti, scastije, stastie rozbijają na dwa znaczenia cząstkowe: 1. 'uczucie pełnego zaspokojenia, zadowolenie, błogość', 2. 'pomyślny zbieg okoliczności; powodzenie, osiągnięcie' (SSJĆ) lub tylko 'powodzenie, osiągnięcie' (SJR, RBE).

Nie wdając się w rozstrząsanie trafności powyższych ujęć le­ ksykograf icznych, wybrałam fragment pola konstruowany przez semy:

pomyślny zbieg okoliczności umożliwiający osiągnięcie pożądanego rezultatu' (S. I), por. "szczęście mu sprzyja" i 'powodzenie, osiągnięcie - rezultat pomyślnego zbiegu okoliczności lub własnego wysiłku', (S. II), por. "każdy jest kowalem własnego szczęścia". Te dwie definicje semantyczne stanowią rozbudowanie znaczenia 3. z SJP i znaczenia 2. z SSJĆ, SRJ i RBE.

Następnym etapem pracy było zebranie nazw polskich mieszczą­ cych się w danym fragmencie pola. Liczbę tych nazw ograniczyłam arbitralnie, praca ma bowiem charakter sondażowy. Nazwom polskim przyporządkowałam innojęzyczne odpowiedniki6 . Dobór języków sło­ wiańskich stanowi reprezentację wszystkich grup i podgrup języko­

A

Por. na ten temat m. in. G. S. S C u r, Teorii polja v lingvistike, Hoskva 1974 lub W. M i o d u n k a , Teoria pól językowych. Społeczne i Indywidualne ich uwarunkowanie, Kraków 1980.

^ Nie traktuję sernu, jak np. A. W i e r z b i c k a ISemantic P r im i­ tives, Frankfurt aro Main 1972) jako cechy semantycznej dalej nie rozkładal- n e j .

6 Taką przekładową metodą posługuje sią też J. M a ć k i e w i c z w swojej jeszcze nie drukowanej pracy na temat pola intelekt w wielu jęz y ­ kach Europy.

wych. Tłem indoeuropejskim jest greka i łacina, a z języków nowo­ żytnych - francuski i niemiecki, co pozwala badać sposób adap­ tacji morfologicznej wędrujących pożyczek leksykalnych oraz inne przejawy wzajemnej interferencji językowej, np. kalkowanie. Zebra­ ny materiał przedstawia się następująco:

S. I i S. II: p o i . s z c z ę ś c i e , p o w o d z e n i e , p o m y ś l n o ś ć , f o r t u n a CZ. St&sti, fortuna - g ł . zboze/zboio - s c h . areća - b g . Sest, do-

broiestina, Stastie, kbsmet, fortuna - r o s. sSastije, fortuna - g r . ty- chë, eudaimonïa, euêmeiïa - ł a c . félicitas, fortuna, prosperitäs - f r . fortune, chance, bonne chance, heur, bonheur - niem. Glück, Heil, Fortuna

S. I: p o i . k o n i u n k t u r a

C Z . , S C h . , b g . , r o s . konjunktura - CZ. prosperita - s c h , prospéritét - fr. conjoncture, prospérité - niem. Konjunktur, Prosperität, Zeitum­ stände ( p i . )

S . I : pol. ^kazj^a

CZ. окаге, prlleiiti c h v ù e , prileïitost - g ł. prileSitosć/prileznosć - SCh. zgodna prilika, prilika, zgoda - b g . okazion, slućfaj, spoluka -

ros. okazija, slucaj - fr. occasion - niem. Okkasion, gelegene Zeit, Gelegenheit

S. I: pol. szansa

CZ. Sance/Sanse - S Ch . Sanaa - bg. , ros. îans - niem. Schanze

S. I: poi. wena fr. veine

S. II: poi. osiągnięcie, sukces

CZ. sukces, iSspëch, z dar, uspSSnost, zdarilost^ - gł. wuspech - sch. uspech, uspesnost - bg., ros. uspech, udaSa - ros. sëastlivyJ lschod - g r. epitychia, pérasë - łac. succesus, res prosper* - fr. r éu s si ­

te - n i e m . Sukzess, Erfolg

S. II: pol. zamożność, dobrobyt

CZ. z amoïnost, blahobyt - g ł. zamóinosó/zamóSistwo - sch. dobrobit, Ы а ~ gostanje - bg. blagopoluSie, blagosbstojanie - ros. blagopoluZije, bla- gosostojanije, sostojanije, sostojatelnoat', zaiito Sn o st ' - gr. eutychia, eustâtheia, kalopérasë - łac. opulentia, bonus statua, bona conditio, bona constitutio - fr. opulence, aisance, bien-être - niem. Wohlstand.

Głębinową bliskość semantyczną tych form ilustrują użycia: zdarilost, üspéSnost ïivota/£ivotnî z dat, uspŻch.

I. NAZWY, KTÓRE NIE POWSTAŁY W DANYM JgZYKU (ODZIEDZICZENIA I POŻYCZKI)

Analizą leksykalno-morfologiczną zaczną od słowiańskiego sło­ wnictwa odziedziczonego z epoki prasłowiańskiej.

Stanowi ono kontynuanty czterech form: » sb-Sfst-»je (polski, rosyjski, czeski), *sx>-t>oi-bje ( górnołużycki ), *srit-ji (serbsko- -chorwacki), *cęste (bułgarski). Rozrzut leksykalny nie pokrywa sią z klasycznym podziałem jązyków na grupy.

Najczęstszym procesem leżącym u źródła rekonstrukcji słowiań­ skich nazw odziedziczonych jest derywacja słowotwórcza. *Sb-£fst-

•bje powstało od morfemu fęst- część czegoś' 'udział w czymś' udział w losie' 'udział w dobrym losie'. »Sb-boi-oje powstało od morfemu bog- i pierwotnie oznaczało udział w obfitości, bo­ gactwie', 'udział w szczęściu'. *srët-jà - od srét- 'spotkanie, udział', dalszy rozwój znaczeniowy jw. Jedynie *£fst* stanowi przykład derywacji semantycznej, ponieważ powstało w wyniku prze­ kształceń znaczenia, identycznych jak przy *sb-6ęat-oje, bez do­ datkowych oporacji słowotwórczych.

Wśród nazw niesłowiańskich częściej spotykamy derywację se­ mantyczną. I tak gr. tychë, nie wiadomo na którym etapie roz­ woju języka powstałe, początkowo oznaczało 'los' (boginką losu), później dobry los, szczęście'; fr. heur jest przekształceniem fonetycznym śrłac. agiirium przeznaczenie' (zmianom fonetycznym towarzyszyły zmiany znaczeniowe); fr. chance < iac. cadentia 'rzut' trafny rzut', 'trafny, szczęśliwy zbieg okoliczności, szczęście; niem. aluck < śrdolniem. (ge)lacke 'zamknięcie', 'zakończenie czegoś, uwieńczenie rezultatem', 'rezultat', szczęśliwy rezul­ tat, szczęście'; niem. Heil < stfryz. hel 'znak', dobry znak, dobra przepowiednia', 'szczęście'.

Słowiańskie nazwy wywodzące się z prasłowiańskiego na ogół za­ chowały dawną strukturę i pozostały w obrębie dawnych paradygma­ tów, ros. séastije i poi. szczęście kontynuują neutra na -jo-,

bg. cest - feminina na -ï-, sch. sreća - feminina na -ji-.

Tylko cz. StSstl, w wyniku fonetycznej kontrakcji poszczególnych końcówek przypadkowych, wykształciło nową strukturę, o innej od­ mianie. Podobnie gł. zbołe/zboio to przykład rozbicia starego paradygmatu na -jo- na dwa warianty: z przegłosem -'o > -*e i oez tego przegłosu, por. polo, ale wuswed£enje.

Natomiast zmiany fonetyczne zaszłe w wyrazach francuskich odziedziczonych z łaciny doprowadziły do zupełnej dezintegracji dawnego systemu morfologicznego: łac. fortuna > fr. fortune, łac.

opulentia > fr. opulence, łac. succesus > fr. succès, łac. p r o s p é ­ rités > fr. prospérité. Zmiany te są tak znaczne, m. in. dlatego, ponieważ ogniwami pośrednimi między łaciną i współczesnym fran­ cuskim były łacińskie formy kolokwialne i formy starofran­ cuskie .

Adaptacja pożyczek leksykalnych z innych języków słowiańskich też nie wymagała dużych zmian strukturalnych, bg. stastie jest rusycyzmem o czym świadczy a na miejscu ps. ę, zapożyczonym przez pismo (literę 41 Rosjanie czytają jak Sc, Bułgarzy jak st). Rusycyzmami są bg. siucaj, bg. i sch. uspech, c z . üspêch z czego gł. wusp&ch, a czechizmami - gł. prilezitosó i zamiïnosc.

Przy wszystkich tych pożyczkach zmieniono tylko postać fonetyczną. W językach romańskich wzajemne zapożyczenia, np. pożyczki francuskie z łaciny średniowiecznej, powodują duże zmiany struk­ turalne. Łac. coniunctura > fr. conjoncture, łac. occasio > fr.

occasion, łac. adiecentia > f Г. aisance, łac. cadentia > fr. chance,

łac. vena > fr. veine, łac. agürlum > fr. heur.

w zapożyczeniach z języków niesłowiańskich postać pożyczki po­ zostawała na gruncie słowiańskim nie zmieniona wówczas, kiedy struktura pierwowzoru odpowiadała systemowi morfologicznemu języ­ ka przyjmującego. Łacińskie fortuna, coniunctura zostały włączone do słowiańskich paradygmatów żeńskich twardotematowych, niem. Schan­ ze - do czeskiego wzoru żeńskiego miękkotematowego (cz. Sanse

jest fonetyczną kontaminacją wzoru niemieckiego i francuskiego), niem. su*zess czy tur. kismet - do grupy polskich i czeskich, bądź bułgarskich, rzeczowników męskich twardotematowych. Różne operacje przeprowadzały poszczególne języki słowiańskie wówczas, kiedy nie mogły dopasować struktury pożyczki do żadnej ze struktur rodzimych. Języki zachodniosłowiańskie zmieniały końcówki, za­ chowując rodzaj gramatyczny pierwowzoru (poi. okazja, szansa, cz.

okaże, p rosperita), natomiast języki południowosłowiańskie zacho­ wywały postać pożyczki, zmieniając rodzaj gramatyczny (sch. pro-

speritet Z niem. die Prosperität, SCh . i bg. Sans Z fr. la chance).

Rosyjski posługiwał się obydwoma sposobami: okazija z łac. occasio

N i e m i e c k i e w y r a z y z a p o ż y c z o n e z ł a c i n y i f r a n c u s k i e g o t o n a j ­ c z ę ś c i e j p o ż y c z k i p i s o w n i a n e , m i n i m a l n i e z m i e n i o n e , p o r . Fortuna,

g

Okkasion, Sukzess, Konjunktur,Prosperität .

II. NAZWY, KTÓRE POWSTAŁY W DANYM JÇZYKU (DERYWATY SUFIKSALNE, WYRAZY ZŁOZONE, ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE)

I n n o w a c y j n e s ł o w n i c t w o s ł o w i a ń s k i e m i e s z c z ą c e s i ę w e f r a g m e n ­ c i e b a d a n e g o p o l a s e m a n t y c z n e g o o b e j m u j e p r z e d e w s z y s t k i m d e r y ­ w a t y s u f i k s a l n e . N a l e ż ą o n e t y l k o d o d w u k a t e g o r i i s ł o w o t w ó r ­ c z y c h - n o m i n a e s s e n d i i n o m i n a a c t i o n i s c h a r a k t e r y z u j ą c s i ę n a ­ s t ę p u j ą c y m i p r z y r o s t k a m i : N. e s s e n d i

-osto poi. pomyślność, zamożność; CZ. zdaïilost, uspêSnost, zÂmoînost,

prîlezitost; SCh. uspeśnost; r o s . zazitoinoat ‘, sostojatel-

nost'.

-a, -'a s c h . prilika, zgoda; b g . spoluka; r o s . udaća.

N. a c t i o n i s

-bje p o i . powodzenie, osiągnięcie; r o s . sostojanije.

-jb rOS. slućaj.

-Ф C Z . zdar; T O S . uspech ( W S p Ó ł f O r m a n t u- )

D e r y w a t y o d z i e d z i c z o n e z p r a s ł o w i a ń s k i e g o t w o r z o n e s ą p r z y ­ r o s t k i e m -bje l u b -'a, p o r . w y ż .

P r z y t a c z a n e p o r ó w n a w c z o g r . eutychxa, epitychia, eudaimonia, eu-

ëmer/a, eustâtheia p o c h o d z ą o d p r z y m i o t n i k ó w t y p u eutychos; ł a c .

succesus i prosperitäs s ą f o r m a c j a m i d e w e r b a l n y m i : p o d s t a w y t o succedô i prosperô; félicitas w y w o d z i s i ę o d p r z y m i o t n i k a felix,

-cis, opulentia o d p r z y m i o t n i k a opulentus. P o c h o d z e n i e s ł o w a f o r ­

tuna j e s t k o n t r o w e r s y j n e : a l b o o d r z e c z o w n i k a fors, -tis ' l o s ' , a l b o o d p r z y m i o t n i k a fortis ' m o c n y ' ; f r. réussite t o p o c h o d n a c z a s o w n i k a réussire; n i e m . Gelegenheit w y p r o w a d z i ć m o ż n a O d ge­

legen b l i s k o p o ł o ż o n y , b l i s k i ' , a Erfolg - o d erfolgen ' p o -

s t ę p o w a ć z a k i m ś , z a c z y m ś , n a s t ę p o w a ć ' . W c i ą ż p o w t a r z a j ą s i ę w i ę c t e s a m e p o d s t a w y : p r z y m i o t n i k o w e b ą d ź c z a s o w n i k o w e .

O

W bogatej literaturze dotyczącej adaptacji morfologicznej pożyczek do obszerniejszych, syntetycznych prac należy U. W e i n r e i c h a , Langua­

D e r y w a t y s u f i k s a l n e s t a n o w i ą w m o i m m a t e r i a l e p o z y c j e n a p o z ó r r o d z i m e . S ą o n e u t w o r z o n e z r o d z i m y c h e l e m e n t ó w j ę z y k o w y c h , j e d ­ n a k n i e k t ó r e m o ż n a p o s ą d z a ć o w z ó r o b c y ; p o i . zamożność i c z .

zamoinost, o d zamożny, zimoinÿ, t e n , k t ó r y d u ż o m o ż e , m a m o c

( s t p . zATUDzność o z n a c z a ł o m o c , p o t ę g ę ' ) , p o w i e l a ł a c . opulentia

o d opulens/opulcntus t e n , k t ó r y d u ż o m o ż e , p o t ę ż n y ” , c o o d ops ' m o ż n o ś ć , m o c , p o t ę g a ' ; c z . pïilezitost o d p o w i a d a n i e m . Gelegenheit.

P o d o b n e z j a w i s k o s p o t y k a m y i w ś r ó d n i e s ł o w i a ń s k i c h d e r y w a t ó w ; n i e m . Erfolg, o d erfolgen, t o t o s a m o , C O succesus O d succedö, (Er­

folg w y p i e r a s t a r s z y s y n o n i m Suiczess).

B u ł g a r s k i e i r o s y j s k i e w y r a z y z ł o ż o n e t o n a o g ó ł k a l k i s t a r o ­ c e r k i e w n e z g r e k i , g r . eustatheia z o s t a ł o p r z e t ł u m a c z o n e j a k o bia-

gosbstojanie/blagosostojanie ( z a l e ż n i e o d r e d a k c j i ) , g r . eutychia

j a k o blagopolucie, g r . euëme r/a j a k o blagodenstvije ( w y s t ę p u j e t y l ­ k o w t e k s t a c h r e d a k c j i r u s k i e j ) . S k r ó t y - s c h . blagostanje i r o s .

sostojanije - p o w s t a ł y p r a w d o p o d o b n i e n a g r u n c i e r o d z i m y m . R ó w n i e ż b g . dobroHesLina m o ż e b y ć r o d z i m y m d u b l e t e m m o r f o l o g i c z n y m s e s .

dobro£t>st oje/blagotStstbje, r e p l i k i g r . eusebeia, Z p r z e s u n i ę c i e m

z n a c z e n i o w y m o d b y c i e p o b o ż n y m , b ł o g o s ł a w i o n y m ' d o ' b y c i e s z c z ę ­ ś l i w y m ' ; p o i . dobrobyt, s c h . dobrobit ( p r a w d o p o d o b n i e c h o r w a c k i

9

e k w i w a l e n t s e r b s k i e g o blagostanje) i c z . blahobyt t o r e p l i k i ł a c . bonus statua (CO Z k o l e i O d d a j e g r . eustâtheia), bona conditio, bona

constitutio, b y ć m o ż e p r z e z n i e m . Wohlstand l u b fr. bien-être. W

r o d z i m e c o m p o s i t e o b f i t u j e g r e k a i n i e m i e c k i .

S ł o w i a ń s k i e z w i ą z k i f r a z e o l o g i c z n e w y s t ę p u j ą r z a d k o , s ą s ł a b o u t r w a l o n e ( r o s . sSastlivyj ischod) i p o d a t n e n a u n i w e r b i z a c j ę :

CZ. prilezità chvile, U t w o r z o n a n a w z ó r n i e m . gelegene Zeit, d a ł a

prilezitost, s c h . z godna prilika > prilika l u b zgoda. N a m a r g i n e s i e

p r z y p o m n i e ć m o ż n a , ż e i c o m p o s i t a s ł o w i a ń s k i e s i ę s k r a c a j ą , p o r . w y ż .

W m a t e r i a l e n i e s ł o w i a ń s k i m d o m i n u j e m u l t i w e r b i z a c j a ( b i w e r b i - z a c j a ) , k t ó r e j r e z u l t a t e m j e s t c z ę s t o c o m p o s i t u m . G r . eutychia,

epitychia < eutychos, epitychos < tychê ( c z ł o n eu ' d o b r y ' , i n t e n s y ­

f i k u j e z n a c z e n i e ) , pérasê o s i ą g n i ę c i e > kalopérasë d o b r e o s i ą g

-Człon błaho- wskazuje na pochodzenie z języka staro-cerkiewno-słowiań- skiego, zob. V. F l a j ś h a n s , H AS Jazyk matersky,Praha 1924, s. 117.

nięcie, osiągnięcie materialne, dobrobyt". Podobnymi przykładami

"rozmnażania" środków formalnych dla bardziej precyzyjnego wyraże­

nia treści są fr. heur 'przeznaczenie, los, dobry los' > bonheur

bardzo dobry los', chance 'traf, pomyślny traf' > bonne chance 'bar­

dzo pomyślny traf', czy niem. Umstände 'okoliczności' > 2eitumstande

czasowe okoliczności' ('dobre okoliczności, koniunktura').

III. INNOWACJE LEKSYKALNE W JĘZYKACH SŁOWIAŃSKICH

Konfrontacja materiału słowiańskiego wykazuje stosunkowo małą

aktywność słowotwórczy języków bułgarskiego i górnołużyckiego. W

całym materiale bułgarskim występują tylko dwie rodzime innowacje

leksykalne; derywat sufiksalny spoluka i compositum dobroèfestina

(drugi przykład jest prawdopodobnie dubletem starocerkiewnej kal­

ki z greckiego, por. wyż.). Mała liczba rodzimych innowacji kom­

pensowana jest przez pożyczki: ze staro-cerkiewno-słowiańskiego

(blagopoiuSie, blagosbstojanie), ze staroruskiego i rosyjskiego (Ыа-

godenstvie, Stastie, sludaj, uspech), z łaciny przez niemiecki lub

francuski (fortuna, konjunktura, okazion, Sans), Z tureckiego (kbsmet).

W górnołużyckim mamy dwa, powstałe na gruncie tego języka, dery­ waty sufiksalne, stanowiące dublety morfologiczne pożyczek leksy­

kalnych: prileinosć obok prileiitosć (może to własna kalka niem.

Gelegenheit) i zamóźistwo obok zamóinosć. PfileSitosć, zamóznosć i

wuspëch są z pewnością czechizmami.

Zjawisko to jest związane prawdopodobnie z młodą normą lite­

racką wymienionych języków. Pozostałe języki słowiańskie, mimo

że wykazują większą prężność słowotwórczą, również jednak od poży­ czek nie stronią.

Ze względu na szczupłość materiału, wszystkie poczynione w tym artykule obserwacje mają charakter sondażowy i wymagają dalszego opracowania.

SKRÓTY SŁOWNIKÓW

RBE - Recnik na sbvremennija bblgarski kniźoven ezik, t. 1-2, Sofija 1955-1959.

SJR SSJC

Slovart> russkogo jazyka, sostavil S. I. Ozegov, Moskva 1952. Slovnlk spisovného jazyka ëeského, t. 1-4, Praha 1960-1971.

SKRÓTY JÇZYKÔW bg. c z . fr. gi­

er.

Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytet Warszawski Ewa Siatkowska СЛАВЯНСКИЕ НАИМЕНОВАНИЯ СЧАСТЬЯ И СХОДНЫХ ПОНЯТИЙ В СОПОСТАВЛЕНИИ С ДРУГИМИ ИНДОЕВРОПЕЙСКИМИ ЯЗЫКАМИ Цель статьи - показать какими формальными средствами обладают разные языки при передаче одного и того те значения. Предметом статьи является фрагмент се­ мантического поля, назначенного элементами значения слова "счастье". Элемен­ тами этими являются: 'удачное совпадение обстоятельств-, ср. “счастье ему бла­ гоприятствует" и 'удача, достижение'. Ср. "каждый кузнец своего счастья". Для этих частичных значения я искала другие соответственные названия как в польском, так и в иностранных языках, а именно, в других славянских языках, которые представляют все языковые группы и подгруппы, а также в греческом, латинском, французском и немецком. Оказывается, что все славянские языки для выражения вышеназванных значений пользуются очень подобными с т р у к т у р а м и , (принадлежащими к тем же словообразовательным категориям и образованными при помощи подобных суф­ фиксов), чТо их унаследованные структуры из праславянского немного изме­ няются, и что подобным способом адаптируют заимствованные слова, хотя

в

(русский язык находится на границе двух языковых групп). В неславянских язы­ ках в исследованном фрагменте поля выступают подобные словообразовательные ка- тегории, но другими являются механизмы преобразования унаследованных слов и заимствованных. Все славянские языки предпочитают с и н т е т и ч е с к и е структуры, в то время как в греческом, латинском, французском и немецком языках переобла- дают а н а л и т и ч е с к и е структуры, т.е. в славянских языках больше суффиксальных дериватов, а в вышеуказанных неславянских языках - больше сос­ тавных слов и названий, состоящих из двух выражений. Иногда, как в славянской, так и в неславянской группе встречаются те же выражения, т.е. морфологические тенденции с разным напряжением. Например: чешский и верхнелужицкий языки только в некоторой степени изме­ няют деклинационные парадигмы в результате фонетических перемен, но француз­ ский язык изменяет все это значительно. Среди славянских языков меньше всего новаторской лексикологии, образован­ ной в результате родовитых морфологических процессов, встречается в болгарском и верхнелужицком языках. Этот ущерб компенсируется многими заимствованными выражениями. Так как исследуемый материал небольшой, то все замеченные здесь явления должны быть проверены в более широком плане. Настоящая работа имеет всего лишь з о н д и р у ю щ и й характер.