188 Z czasopism
Leopolda autor u k a z u j e stosunek c e s a r z o w e j do naulki i sztuki j a k o nie tyle j u ż t y p o w y dla oświeceniowego utylitaryzmu, co s k r a j n i e pragmatystyczny. Stosunek t e n w y r a ż a m. in. c h a r a k t e r y s t y c z n e zdanie z i n s t r u k c j i p r z e k a z a n e j w 1765 r. synowi — P i o t r o w i Leopoldowi — j a k o nowemu wielkiemu księciu Toskanii: „Proitegez les arts, mais ceux qui soint utiles". Stąd — j a k w s k a z u j e a u t o r — tak wielką wagę p r z y w i ą z y w a n o do systemu powszechnego rozwoju oświaty; z d r u giej s t r o n y j e d n a k b r a k o w a ł o pełnego zrozumienia dla konieczności w p r o w a d z e -nia r ó w n i e i n t e n s y w n e g o s y s t e m u rozwoju b a d a ń n a u k o w y c h . W tych właśnie okolicznościach doszło do # odrzucenia w 1774 r. k o l e j n e g o p r o j e k t u Cesarskiej A k a d e m i i Nauk, k t ó r y już n a początku XVII w. wysunęli G. W. Leibniz i książę Eugeniusz Sabaudzki, a który miał zostać zrealizowany dopiero w 1847 roku.
Działo się t o w t y m s a m y m okresie, gdy łożono poważne sumy n a rozwój z r e f o r m o w a n e g o n i e d a w n o i wyposażonego we w s p a n i a ł y gmach u n i w e r s y t e t u , k t ó r y j e d n a k był wówczas związany przede wszystkim z austriackim systemem o ś w i a t o w y m , a nie z rozwojem b a d a ń naukowych. To też bezpośrednią m o t y w a c j ą odmowy założenia a k a d e m i i był b r a k dostatecznej liczby uczonych, co wyraziła s a m a Maria Teresa w słynnym zdaniu: „Ohnmöglich k u n t e mich resolviren eine accademie des scienses (sic!) a n z u f a n g e n m i t 3 exjesuiten und ein z w a r w a c k e r m professor der chemie, wir w u r d e n lächerlich in der Welt". O p i e r a j ą c się głównie na c e n n y m źródle, j a k i e stanowią Riflessioni sopra lo stato delia Mo-narchia 10 — n a p i s a n e przez wielkiego księcia Leopolda Toskańskiego, autor ustalił m.in., kogo miała na myśli cesarzowa a u s t r i a c k a w cytowanym powyżej zdaniu.
W dziale „Dyskusje Krytyczne" z n a j d u j e się obszerny a r t y k u ł Paola Guzzi 7. Florencji pt. Evangelista Torricelli. Koncepcja matematyki i tajemnica okula-rów. P o s t a ć tego wielkiego uczonego włoskiego, młodego n a s t ę p c y samego Galile-usza na stanowisku m a t e m a t y k a i filozofa dworu toskańskiego, budzi wciąż ż y w e zainteresowanie. P o w o d e m nowych d y s k u s j i i polemik stało się wydainie w 1975 r. Dziel wybranych Evangelisty Torricelliego pod r e d a k c j ą i z obszernym w s t ę p e m L a n f r a n o o Belloni, w c e n n e j serii „Classica delia Scienza U T E T " P o l e m i k ę zapoczątkował na ł a m a c h „Rinascita" Lucio L o m b a r d o R a d k e a r t y k u ł e m Obłuda szczerości12, w k t ó r y m krytycznie ustosunkował się m.in. do sugerowanego przez. L. Belloniego przeciwstawiania m a t e m a t y k i według „koncepcji p l a t o ń s k i e j " i m a - ' t e m a t y k i „stosowanej".
Eugeniusz Tomaszewski (Warszawa)
„Woprosy Istorii J e s t i e s t w o z n a n i j a i Tiechniki". Moskwa 1974—1976. I z d a -tielstwo „Nauka". 8° nr 2—3 (47—48) 224 s. + nr 4 (49) 112 s. + nr 1 (50)
115 s.
Na łamach „ K w a r t a l n i k a Historii N a u k i i Techniki" n i e j e d n o k r o t n i e o m a w i a -no treść „Woprosow". Od lat bowiem między obydwoma r e d a k c j a m i istnieją ścisłe związki, od lat oba czasopisma w s p ó ł p r a c u j ą ze sobą. Zgodnie więc z t r a d y -cją p r z e d s t a w i a m k o l e j n e sześć zeszytów, k t ó r e ukazały się od d r u g i e j połowy r o k u 1974.
Zeszyt p o d w ó j n y 2—3 (47—48) w y d a n y został z o k a z j i X I V Międzynarodowego K o n g r e s u Historii Nauki, k t ó r y odbywał się w J a p o n i i w sierpniu 1974 r. P o
-10 Rękopis z n a j d u j e się w wiedeńskim H a u s - , H o f - und S t a a t s a r c h i w (liczy łącznie 1231 stron).
11 T o r i n o 1975. P e ł n e w y d a n i e dzieł E. Torricelliego p o d j ę t o z o k a z j i 300-lecia j e g o urodzin. P i e r w s z e 3 tomy ukazały się w rodzinnej Faenzy w 1919 г., a tom c z w a r t y — dopiero' w 1944 r.
dobny zresztą n u m e r „Woprosow" u k a z a ł się r ó w n i e ż z o k a z j i k o n g r e s u m o s k i e w -skiego.
Omawiamy n u m e r otwiera k r ó t k i e wspornnitenie l a u r e a t a nagrody Nobla — Louisa de Broglie'a o jego wieloletniej p r a c y n a d stworzeniem i r o z w o j e m k o n
-cepcji m e c h a n i k i f a l o w e j . We wspomnieniu t y m a u t o r p r z y w i ą z u j e szczególną w a g ę do s w e j d y s e r t a c j i doktorskiej z 1924 г., w k t ó r e j dal p o d s t a w y n o w e j teorii f a l o w y c h właściwości cząstek (fale materii).
Należy zauważyć, że w o m a w i a n y m zeszycie p r a w i e wszystkie a r t y k u ł y do-t y c z ą hisdo-torii n a u k ścisłych albo&gdo-t; zagadnień ogólnych hisdo-torii n a u k i i do-techniki. Z a r t y k u ł ó w dotyczących z a r ó w n o historii fizyki, j a k i zagadnień ogólnych odno-t u j m y a r odno-t y k u ł P. L. Kapicy: 100-lecie „Zurnała Eksperimienodno-talnoj i Tieorieodno-ti- Tieorieti-czeskoj Fiziki" i rola czasopism w rozwoju nauki. W y b i t n y fizyk k r e ś l i dzieje wiodącego w z a k r e s i e fizyki czasopisma radzieckiego n a tle rozwoju czaspiśmien-n i c t w a światowego.
I n n e a r t y k u ł y z historii n a u k ścisłych p r e z e n t u j ą —• I. I. Artobolewski, A. N. Bogolubow: Rola obserwacji i eksperymentu w rozwoju mechaniki; D. D. I w a n i e n k o : Główne etapy badania grawitacji; K. B i r m a n (NRD): O pierwszych pracach naukowych M. F .Bartelsa, (matematyka,, p r o f e s o r a u n i w e r s y t e t ó w w K a -zaniu i Dorpacie, nauczyciela dwóch wielkich m a t e m a t y k ó w G. F. Gaussa i N. I. Łobaczewskiego); B. A. Rozenfeld: Ważne odkrycie z historii matematyki, astro-Vorni i optyki (o średniowiecznym rękopisie a r a b s k i m znalezionym w o k r ę g o w e j bibliotece w Kujbyszewie); K. Vogel ''RFN): Z prehistorii logarytmów; J. I. Soło-wiew: Niepublikowane listy D. I. Mendelejewa do W. Ostwalda; W. D. Parkaidze: Z wizyty N. Bora w ZSRR. P o n a d t o o swoich p r a c a c h w dziedzinie a s t r o f i z y k i pisze prezes S e r b s k i e j A k a d e m i i Naiuk i Sztuk P. Sawicz oraz z o k a z j i 1000-letniej rocznicy urodzin wielkiego uczonego encyklopedysty al-Biruniego poświęcają m u
d w a a r t y k u ł y B. M. K i e d r o w i P. G. Bułgakow.
Podobnie j a k w innych zeszytach „Woprosów" wiele miejsca z a j m u j ą a r t y k u ł y p o r u s z a j ą c e p r o b l e m y ogólne historii n a u k i i techniki oraz n a u k o z n a w s t w a . Oprócz a u t o r ó w polskich, o których jeszcze szerzej wspomnę, piszą o tych s p r a w a c h uczeni z wielu k r a j ó w . Т а к пр. I. Kożesznik z CSRS pisze o zadaniach, k t ó r e p o w s t a j ą w okresie rewolucji n a u k o w o t e c h n i c z n e j , zaś H. W u s s i n g z NRD z a s t a n a w i a się nad w z a j e m n y m s t o s u n k i e m między n a u k a m i przyrodniczymi a p r z e -mysłem. Do t e j grupy p r o b l e m o w e j należy też zaliczyć a r t y k u ł G. S. Chozina: Kompleksowe badania naukowo-techniczne oraz d w a a r t y k u ł y i n f o r m a c y j n e o bibliografii n a u k o z n a w s t w a w ZSRR (O. A. Barykina) i m a j ą c e j ukazać się w ZSRR w latach 1976—1979 encyklopedii historii p r z y r o d o z n a w s t w a (R. J. S z t e j n -m a n ) . O obydwu tych przedsięwzięciach donosił już wcześniej „ K w a r t a l n i k Historii N a u k i i Tęcbniki"
Na specjalną uwagę z a s ł u g u j e i n t e r e s u j ą c y szkic P. S. K u d r a j w c e w a i N. A. Figurowskiego, którzy dzielą się doświadczeniami z zakresu d y d a k t y k i historii n a u k i i techniki. Autorzy o m a w i a j ą stan nauczania historii n a u k i w ZSRR w róż-n y c h okresach i p o d a j ą — ich zdaróż-niem — róż-n a j w a ż róż-n i e j s z e problemy i zadaróż-nia sto-jące przed d y d a k t y k ą ich specjalności.
W o m a w i a n y m n u m e r z e „Woprosow" z n a j d u j e m y wiele m a t e r i a ł ó w z historii m i ę d z y n a r o d o w y c h stosuków n a u k o w y c h . S. G. K o r n i e j e w , w a r t y k u l e
Między-narodowe związki naukowe p o d a j e dane liczbowe, dotyczące w y b o r u radzieckich uczonych na członków zagraniczych i międzynarodowych organizacji n a u k o w y c h . A r t y k u ł K o r n i e j e w a jest swoistym wyciągiem z jego książki, k t ó r ą r e c e n z o w a ł e m
1 Por. „ K w a r t a l n i k Historii N a u k i i Techniki" 1968 n r 2 s. 474—475 i 1972 n r 3 s. 619.
190 Z czasopism
już w „ K w a r t a l n i k u "2. Pozostałe a r t y k u ł y z tego zakresu napisali: E. B. G winie w a :
Międzynarodowe nagrody Nobla w dziedzinie nauki (podany jest m.in. spis l a u r e a -t ó w ad 1901 do 1973 г.); L. W. Zigałowa: Zagraniczni uczeni o nauce radzieckiej (w a r t y k u l e tym przytoczono wypowiedź T. Lehra-Spławińskiego z czerwca 1945 roku, ale — niestety — bardzo zniekształcono jego nazwisko) oraz bardzo ciekawe 3 opracowania z dziejów międzynarodowych kongresów naukowych. Z a -t r z y m a j m y się nieco nad -treścią -tych os-ta-tnich. Pierwszy ar-tykuł z -t e j serii napisali autorzy: I. P. Gierasimow, W. W. Annienkow, A. A. Minc. Tytuł a r t y -kułu Powstawanie współczesnej geografii jest trochę mylący. Artykuł dotyczy bowiem analizy p r o g r a m ó w międzynarodowych kongresów geograficznych. Autorzy u w a ż a j ą , że programy p r a c tych kongresów, mających już stuletnią historię, u k a -zują rozwój n a u k geograficznych. Podobny charakter m a artykuł B. A. Starostina 0 formach kontaktów między uczonymi. Starostin o m a w i a w nim historie m i ę -dzynarodowych kongresów botanicznych od pierwszego kongresu w 1864 r. w Brukseli aż po rok 1969, a więc uwzględnia w a r t y k u l e materiały 31 k o n g r e -sów. Wreszcie ostatni z t e j serii artykuł, pióra W. P. Wizgina i W. L. Rabinowicza dotyczy historii chemii n a międzynarodowych kongresach historii n a u k i
W obszernym n u m e r z e kongresowym „Woprosow" z n a j d u j e m y również 6 a r t y -kułów autorów spoza ZSRR, którzy piszą o rozwoju n a u k i w swych k r a j a c h , a m.in. o historii n a u k i j a k o odrębnej dyscyplinie, O nauce w Indiach pisze B. Subbarayappa, a rozwój nauki na Kubie przedstawia E. Bautista. Rozwój b a dań z zakresu historii n a u k i i techniki w Serbii omawia D. Trifunowicz, o h i storii n a u k i w Japonii pisze M. Watanabe, a naukoznawstwo węgierskie p r z e d -stawia J. Farkas.
W prezentowanym numerze jest wiele poloników. Tadeusz Kotarbiński w a r -tykule Rola przeszłości w historii nauki (Roi' proszłogo w istorii nauki) stawia tezę, że w y j a ś n i a n i e w historii n a u k i p r a w i tendencji rozwoju n a u k i może mieć ogromne znaczenie dla planowania przyszłości nauki. Włodzimierz Trze-biatowski w artykule Z historii badań w dziedzinie metalurgii proszków omawia swe p r a c e wykonane w Politechnice Lwowskiej w latach 1931—1934. Prace te, mimo upływu 40 lat, są nadal aktualne. Trzecim autorem z Polski jest Bogdan Suchodolski, który pisze O' Perspektywach hitsorii nauki. Artykuł ten jest zmo-dyfikowaną i znacznie skróconą w e r s j ą artykułu opublikowanego w 1973 r. w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki"3.
Dwa artykuły poświęcano Kopernikowi. Wybitny znawca k u l t u r y polskiej — Igor Bełza — przedstawił k u l t u r ę polską w okresie życia Kopernika (tytuł a r t y -k u ł u : Mi-kołaj Koperni-k i -kultura pols-ka), Stanisław Schwann (NRD) opracował natomiast sprawozdanie z wystawy kopernikowskiej w Lipsku.
W n u m e r z e kongresowym „Woprosow" część artykułową uzupełniają: kilka biografii (m. in. R. Taton prezentuje szkic biograficzny A. Koytégo), recenzje, spis radzieckich książek oraz dysertacji doktorskich i kandydackich z zakresu historii nauki i techniki z lat 1972—1973. W kronice zamieszczono m. in. informację o w i -zycie w Moskwie przedstawicieli r e d a k c j i „Kwartalnika Historii Nauki i Tech-niki" w grudniu 1973 r.
Zeszyt 4 (49) „Woprosow" dotarł do Polski w końcu 1975 r. Numer ten z a -wiera stałe działy: O problemach historii nauki i techniki; 250-lecia Akademi Nauk ZSRR; Materiały do biografii naukowych, Komunikaty: Z historii instytucji 1 uczelni badawczych; Jubileusze; Recenzje i bibliografie, Kronika, Pamięci uczo-nych.
1 „ K w a r t a l n i k Historii Nauki i Techniki" 1974 n r 3 s. 587—590.
3 B. S u c h o d o l s k i : Perspektywy rozwoju badań w dziedzinie historii
Na szczególną uwagę zasługuje dyskusja o aktualnych problemach historii, nauki i techniki. W dyskusji wzięło udział wielu wybitnych uczonych radzieckich reprezentujących różne specjalności, którzy w swych wystąpieniach mówili o głów-nych problemach rewolucji naukowo-technicznej, zadaniach współczesnego przy-rodoznawstwa oraz dzielili się uwagami na temat roli historii nauki. Tytuł arty-kułu Spotkania przy okrągłym stole Określa formę dyskusji, wartą chyba naśladowania. Otóż redakcja „Woprosow" organizuje spotkania, na które zaprasza w y -bitnych uczonych i prosi ich o wypowiedzi na wcześniej ustalony temat.
W numerze, znajdujemy wiele artykułów dotyczących głównie odległych okre-sów historii nauki powszechnej. Do takich należą m.in. opracowania A. K. Tagi--Zadze Z historii wynalazku astrolabium, N. W. Orłowej Wyobrażenia o przyrodzie-w starożytnej Grecji i średnioprzyrodzie-wiecznym Wschodzie, B. D. Koprzyrodzie-waleprzyrodzie-wa Pojmoprzyrodzie-wanie ciśnienia we wczesnych etapach rozwoju hydrodynamiki oraz J. A. Fiedosiejewa Trzechsetlecie powstawania hydrologii naukowej.
Z poloników znajdujemy w omawianym zeszycie artykuł niżej podpisanego pt. S. W. Wawiłow i nauka polska, w którym opisano kontakty wybitnego fizyka,, długoletniego prezydenta Akademii Nauk ZSRR z polskimi instytucjami nauko-wymi i uczonymi. W numerze tym podano również spis treści nru 1/1974 „Kwartal-nika Historii Nauki i Techniki".
W drugiej połowie 1975 r. wyszedł jubleszowy, 50-ty numer „Woprosow". Z tej okazji zamieszczono w nim artykuł omawiający historię powstania „Woprosow" i główne kierunki zainteresowań czasopisma. Wymieniono cenniejsze inicjatywy (m.in. wydanie numerów wymiennych z „Kwartalnikiem Historii Naulki i Techniki")' i przypomniano ciekawsze artykuły uczonych radzieckich i zagranicznych.
В. I. Kuzniecorw śledzi — na przykładze hisltorii chemii — wpływ i znaczenie czynników społecznych na rozwój nauki w poszczególnych okresach. S. W. Szu-chardin rozpatruje niektóre teoretyczne problemy historii nauki i techniki j a k o samodzielnej dyscypliny naukowej. Stara się on umiejscowić historię nauki i techniki w grupie innych naiuk społecznych. Podkreśla, że główne zasady meto-dologiczne wzmiankowanej dyscypliny zawarte są m. in. w pismach klasyków marksizmu-leninizmu. Stawia też jako jeden z naczelnych problemów kwestię-periodyzacji dziejów przyrodoznawstwa i techniki.
Do tego ostatniego postulatu nawiązuje częściowo artykuł I. J. Konfiedieratowa o formowaniu się historii techniki jako dyscypliny naukowej. Autor wyróżnia główne okresy 'historii techniki jako dyscypliny naukowej: faktograficzny, inter-pretacyjny, osiągający pełnię rozwoju (ros. —• zawiersząjuszczyj). Podaje też ich charakterystykę oraz ukazuje motywy i warunki zrealizowanych badań historycz-nych w tej dziedzinie.
W numerze zamieszczono ponadto' obszerne sprawozdanie z X I V Międzyna-rodowego Kongresu Historii Nauk oraz szkic sprawozdawczy Jana Kaczmarka z Obchodów Roku Nauki Polskiej. Na wyróżnienie zasługują także wspomnienia prezydenta Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk — P. Sawicza — z okresu współ-pracy z Ireną Curie oraz artykuł Aleksieja Oparina o jego drodze do nauki.
Numer 50 „Woprosow" uzupełniają recenzje, kilka krótkich biografii oraz. kronika. Bogato reprezentowany jest dział bibliograficzny. Podano w nim podstawową literaturę — dotyczącą działalności A N ZSRR, spis radzieckich w y -dawnictw ciągłych i zbiorowych z historii nauki i techniki oraz interesujące zestawienie zagranicznych czasopism z historii nauki i techniki. Zestawienie to, obejmujące 67 czasopism z 19 państw, jest jednak dalekie od kompletności
Jerzy Róziewicz
!["P. Merton I, 31 - an Additional Note", B. R. Rees, "Chronique d'Egypte", XXX, no 59, 1955 : [recenzja]]()