View of Use of Animals for Educational and Entertainment Purposes. Trying to Essess in the Moral Theological Context

DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2017.64.3-9

KS. KRZYSZTOF SMYKOWSKI

WYKORZYSTANIE ZWIERZ 

AT

DO CELÓW EDUKACYJNYCH I ROZRYWKOWYCH.

PRÓBA OCENY TEOLOGICZNOMORALNEJ

USE OF ANIMALS FOR EDUCATIONAL AND ENTERTAINMENT PURPOSES.

TRYING TO ESSESS IN THE MORAL THEOLOGICAL CONTEXT

A b s t r a c t. The article seeks to evaluate the use of animals for educational and entertain-ment purposes in terms of theology and morality. After a synthetic presentation of the multifa-ceted concept of animal rights in the analogical aspects, an attempt was made to formulate an evaluation of selected forms of using animals: establishing zoological parks and organizing sports competitions and fights involving animals. Among the latter, the most serious objections are made to animal fights among those or against men, as they cause the suffering of living creatures that cannot be justified by a mere wish to provide entertainment for a specific social group.

Key words: animals; animal fights; animal rights; moral theology; zoological parks.

Zwierzeta towarzyszyy czowiekowi od pocz atku jego istnienia. Wyko-rzystywa on je do realizacji róznych celów i zaspokojenia swoich potrzeb. Prowadzi hodowle lub polowania, aby pozyskiwac´ mieso i skóry. Oprócz tej podstawowej formy wykorzystania zwierz at z czasem pojawiy sie inne, które przybray na znaczeniu w ostatnich latach. Naukowcy na zwierzetach przepro-wadzaj a wspóczes´nie liczne badania i eksperymenty, które przyczyniaj a sie

Ks. dr KRZYSZTOF SMYKOWSKI– asystent Katedry Bioetyki Teologicznej w Instytucie Teologii Moralnej KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: ksmykowski@kul.pl

do uzyskania postepu w zakresie wiedzy anatomicznej i fizjologicznej oraz do licznych korzys´ci praktycznych.

Nieco na mniejsz a skale zwierzeta s a wykorzystywane w celach edukacyjnych i rozrywkowych. Zakadane s a ogrody zoologiczne, w których zyj a dzikie zwie-rzeta, organizowane s a zawody sportowe, w których zwierzeta s a niezbednym czy wrecz niekiedy pierwszoplanowym uczestnikiem. Prowadzi sie wreszcie walki z ich udziaem. Ich przeciwnikiem moze byc´ czowiek lub inne zwierzeta.

Katechizm Kos´cioa Katolickiego stwierdza, ze „Bóg powierzy zwierzeta

panowaniu czowieka, którego stworzy na swój obraz. Jest wiec uprawnione wykorzystywanie zwierz at jako pokarmu i do wytwarzania odziezy. Mozna je oswajac´, by towarzyszyy czowiekowi w jego pracach i rozrywkach”1. Wydaje sie jednak konieczne wyznaczenie granic, których czowiek powinien nie przekraczac´. Niniejszy artyku stawia sobie za cel dokonanie teologiczno-moralnej analizy wykorzystania zwierz at do celów edukacyjno-rozrywkowych. Ocenie zostan a poddane takie dziaania, jak prowadzenie ogrodów zoologicz-nych oraz organizowanie zawodów sportowych i walk z udziaem zwierz at. Problem jest tym bardziej aktualny, ze opinia publiczna jest w tej kwestii silnie spolaryzowana. Nie brakuje osób, które uznaj a mozliwos´c´ bezgraniczne-go wykorzystania zwierz at przez czowieka dla realizacji jego celów. Silne s a takze organizacje filoanimalistyczne, które w swoich skrajnych z adaniach domagaj a sie przywrócenia wolnos´ci wszystkim zwierzetom niezyj acym w stanie dzikim, niekiedy podejmuj ac niezgodne z prawem próby ich wyzwo-lenia z laboratoriów, cyrków czy ogrodów zoologicznych2.

1. GRANICE WYKORZYSTANIA ZWIERZ AT PRZEZ CZOWIEKA

Selektywna lektura Pisma S´wietego prowadzi niekiedy do wniosku, ze czowiek posiada wadze absolutn a nad zwierzetami i tym samym nie istniej a zadne ograniczenia dotycz ace ich wykorzystania. Nie jest to jednak stwierdze-nie uprawnione. Przeczy ono bowiem caos´ciowej wizji, która jest zawarta w ksiegach natchnionych przede wszystkim Starego Testamentu3. Z tego

1_{Katechizm Kos´cioa Katolickiego, Pallottinum, Poznan´ 2002}2_{, nr 2417 (dalej KKK).} 2 _{Por. W. PATON, Czowiek i mysz. Badania medyczne na zwierzetach, Wydawnictwo} Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 250.

3_{Por. J. WRÓBEL, Zwierzeta i ich prawa, w: Prawa czowieka. W 60. rocznice uchwalenia} Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Przesanie moralne Kos´cioa, red. K. Jezyna, T. Za-dykowicz, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 80-81.

wiec powodu teologowie moralis´ci staraj a sie wyznaczyc´ granice wszelkim formom ingerencji czowieka w s´wiat natury.

Juz klasycy teologii moralnej, reprezentuj acy zarówno nurt alfonsjan´ski, jak i neotomistyczny, wskazywali, ze wszelkie formy wykorzystania zwierz at musz a byc´ zgodne z rozumem, a ich cel godziwy. Z tego wiec powodu czo-wiek nie moze kierowac´ sie kaprysem. Podjeciu tego typu dziaan´ musi za-wsze towarzyszyc´ dostateczna racja4.

Wspóczes´ni teologowie moralis´ci w swoich postulatach id a zdecydowanie dalej, formuuj ac obowi azki czowieka wobec zwierz at, niekiedy nazywaj ac je prawami zwierz at w ujeciu analogicznym, gdyz ich z´ródem jest sama natura istot zywych. Obejmuj a one trzy paszczyzny. Pierwsz a stanowi powin-nos´c´ poszanowania dziea Stwórcy, które jest dobre. Stosunek Boga do stwo-rzonego s´wiata ma dla czowieka charakter pedagogiczny5.

Drugi poziom oznacza obowi azek poszanowania zwierz at i ich natury. Wynika z tego, ze zabijanie zwierz at lub ich eksploatacja jest godziwa tylko wtedy, gdy jest motywowana egzystencjaln a koniecznos´ci a lub innymi powaz-nymi racjami. Dziaanie przeciwne jest geboko niemoralne, poniewaz nie mies´ci sie w ramach rozumnego dziaania zgodnego z prawem natury6.

Ostatni a paszczyzn a jest odniesienie sie z wrazliwos´ci a i zyczliwos´ci a wobec zwierz at i tych wartos´ci, które s a was´ciwe ich naturze i egzystencji. Nalezy zauwazyc´, ze zwaszcza wyzsze zwierzeta posiadaj a zdolnos´c´ odczu-wania bólu, którego czowiekowi nie wolno zadawac´ zadnej istocie. Nie maj a jednak one mozliwos´ci nadawania mu sensu i przezywania w perspektywie osobowos´ciowej. Jest wiec on zawsze obiektywnym zem, którego nie mozna ukierunkowac´ lub zinterpretowac´7.

Dokonuj ac teologicznomoralnej oceny wykorzystania zwierz at nalezy zatem rozwazyc´ przede wszystkim jego cel. Konieczne jest ponadto uwzglednienie, czy jego sposób wprost nie jest niezgodny z natur a istot zywych. Nie mniej istotne jest takze stwierdzenie, czy ich uzycie nie powoduje

nieproporcjonal-4_{Por. H. N}

OLDIN, Summa theologiae moralis, t. II: De praeceptis, Verlag Felizian Rauch, Insbruck 195531, s. 318; B.H. MERKELBACH, Summa theologiae moralis ad mentem D. Thomae et ad normam iuris novi, t. II: De virtutibus moralibus, Desclée de Brouwer, Brugis 195910_, s. 376; K. SMYKOWSKI, Zwierzeta jako przedmiot przedsoborowej mys´li teologicznomoralnej, „Studia Bydgoskie” 8(2014), s. 82.

5_{Por. J. W}

RÓBEL, Zwierzeta i ich prawa, s. 96; S. CALDECOTT, Prawa zwierz at, „Commu-nio” (wyd. pol.) 12(1992), nr 6, s. 97-102.

6_{Por. J. W}

RÓBEL, Zwierzeta i ich prawa, s. 101. 7_{Por. tamze, s. 102-103.}

nego bólu lub stresu. W oparciu o te przesanki zostanie przeprowadzona analiza niektórych form dziaalnos´ci czowieka.

2. NIEKTÓRE FORMY UZ YCIA ZWIERZ AT W CELACH EDUKACYJNYCH I ROZRYWKOWYCH

Cele edukacyjne i rozrywkowe czowiek realizuje na rózne sposoby. W niektórych z nich istotn a role odgrywaj a zwierzeta. Nalezy zatem w kon-teks´cie przywoanych przesanek dokonac´ teraz oceny susznos´ci zakadania i prowadzenia ogrodów zoologicznych oraz organizowania zawodów sporto-wych i walk z udziaem zwierz at.

a) Ogrody zoologiczne

Pierwsze ogrody zoologiczne powstay okoo 2500 r. przed Chr. w Egipcie. Faraonowie trzymali w nich dzikie zwierzeta zdobyte podczas licznych wojen. Byy one symbolem bogactwa i potegi politycznej8. Póz´niej ogrody zoologiczne byy tworzone dla celów naukowych. Wi azao sie to z wykorzystaniem zwierz at do badan´ nad czynnos´ciami organizmu, które prowadzono na szerok a skale w szkole aleksandryjskiej. Jej rozwój nast api na przeomie IV i III wieku przed Chr. i wi aza sie ze zgod a i poparciem króla Ptolemeusza I9.

Pocz atki wspóczesnych miejskich ogrodów zoologicznych, dostepnych dla szerokiego grona, przypadaj a na XIX w. Pierwsze takie zoo powstao w Lon-dynie w 1828 r. Obecnie na s´wiecie istnieje ponad 400 duzych ogrodów zoolo-gicznych i parków dzikich zwierz at. W samej tylko Polsce funkcjonuje 15 ogro-dów zoologicznych prowadzonych przez jednostki samorz adu terytorialnego. W ostatnich latach powstaj a ponadto liczne prywatne parki zwierz at, fokaria czy oceanaria, które przyci agaj a liczne grono osób odwiedzaj acych. Tego rodzaju instytucje s a popularnym miejscem spedzania wolnego czasu. W s´wietle badan´ statystycznych, przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, tamtejsze ogrody zoologiczne odwiedza rocznie okoo 100 milionów turystów. Blisko jedna trze-cia populacji odwiedzia jeden ogród w ci agu ostatniego roku, a ponad 98% przynajmniej raz w zyciu byo w jakims´ zoo10.

8 _{Por. J. DUNLAP, S.R. KELLERT, Zoo e parchi zoologici, w: Fondamenti di bioetica} animale, red. G. Russo, Elledici, Torino 2007, s. 138.

9_{Por. W. S}

ZUMOWSKI, Historia medycyny filozoficznie ujeta, Wydawnictwo Marek Dere-wiecki, Kety 20084_{, s. 100.}

10_{Por. J. D}

UNLAP, S.R. KELLERT, Zoo e parchi, s. 138; Ogrody zoologiczne i parki zwie-rz at, red. B. Boruc, P. Zalewski, De Agostini, Warszawa 2011, s. 4.

Przeciwnicy istnienia ogrodów zoologicznych, zrzeszeni w radykalnych organizacjach filoanimalistycznych, podnosz a szereg zastrzezen´ przeciwko istnieniu tego rodzaju instytucji. Wskazuj a, ze zwierzeta maj a prawo zyc´ w swoim naturalnym s´rodowisku. Podkres´laj a, ze w niewoli s a one narazone na cierpienie fizyczne i psychiczne, którego z´ródem s a przede wszystkim niewas´ciwe warunki bytowania (zbyt maa przestrzen´, nieodpowiednia tempe-ratura czy wilgotnos´c´ powietrza), transport pomiedzy ogrodami zoologicznymi oraz zabiegi lekarsko-weterynaryjne11.

Aby odpowiedziec´ na te zarzuty, trzeba w pierwszej kolejnos´ci scharakte-ryzowac´ cele realizowane przez ogrody zoologiczne. Jak bowiem zasygnalizo-wano juz na wstepie, jednym z decyduj acych czynników warunkuj acych etyczn a kwalifikacje wykorzystania zwierz at jest cel.

Wspóczesne ogrody zoologiczne peni a przynajmniej cztery funkcje. Hi-storycznie rzecz ujmuj ac, pierwsz a z nich jest dostarczanie rozrywki. Badania przeprowadzone ws´ród odwiedzaj acych te instytucje wskazuj a, ze gównym motywem wizyt jest chec´ spedzenia wolnego czasu z rodzin a lub przyjació-mi. Zdaniem przeciwników umieszczania zwierz at w ogrodach i parkach jest to zbyt bah a racj a dla pozbawiania ich wolnos´ci. Zastrzezenia te s a jeszcze powazniejsze, gdy taka sytuacja dotyczy zwierz at rzadkich czy zagrozonych wyginieciem, a przyczyn a ich wykorzystania jest chec´ zwiekszenia liczby turystów, a co za tym idzie takze wpywów z biletów12. Mozna by sie z ty-mi zarzutaty-mi czonków organizacji prozwierzecych i znacznej czes´ci spoe-czen´stwa zgodzic´, gdyby nie fakt, ze dostarczanie rozrywki nie jest obecnie wy acznym celem istnienia tego rodzaju instytucji. Takie spojrzenie jest naj-czes´ciej wynikiem niewiedzy w zakresie ich funkcjonowania.

Funkcja ludyczna przenika sie z edukacyjn a. Coraz wieksza liczba ludzi zyje wspóczes´nie w miastach. Tym samym traci mozliwos´c´ jakiegokolwiek realnego kontaktu z dzikimi zwierzetami. Wiele ogrodów zoologicznych w swojej strukturze posiada dziay dydaktyki, które zajmuj a sie róznymi formami edukacji formalnej i nieformalnej. Owa dydaktyka jest prowadzona zarówno przez samych pracowników, jak i przez wspópracuj ace z ogrodami organizacje pozarz adowe. Suz a temu liczne programy skierowane do osób w róznym wieku i o róznych mozliwos´ciach poznawczych, a narzedziami suz acymi do realizacji tych celów s a m.in. plansze edukacyjne, ulotki, kolek-cje, tablice objas´niaj ace czy biuletyny informacyjne. Organizowane s a

ponad-11_{Por. J. D}

UNLAP, S.R. KELLERT, Zoo e parchi, s. 139. 12_{Por. tamze, s. 141.}

to prelekcje i wykady. Ich zadaniem jest przekaz wiedzy w zakresie zoologii oraz ksztatowanie s´wiadomos´ci i postaw ekologicznych w spoeczen´stwie13. Wspóczesne ogrody zoologiczne s a takze istotnym elementem struktur nauko-wych. To was´nie w nich prowadzone s a liczne badania i eksperymenty, których celem jest zarówno poznanie anatomii, fizjologii i behawioru zwierz at dzikich, jak i osi aganie korzys´ci praktycznych zwi azanych z udoskonaleniem lub opraco-waniem nowych metod ich hodowli. Nalezy przy tym stwierdzic´, ze prowadzone w ogrodach zoologicznych prace koncentruj a sie przede wszystkim na dos´wiad-czeniach w zakresie zootechniki lub obserwacji behawioralnej. Charakteryzuj a sie one maym stopniem inwazyjnos´ci, a ewentualny ból czy stres jest zwi azany co najwyzej z ich apaniem i unieruchomieniem14. Takie testy nie budz a powaznych zastrzezen´ o charakterze etycznym. Nie powoduj a bowiem zasadniczo cierpienia zwierz at, którego zadawanie bez proporcjonalnej przyczyny jest sprzeczne z god-nos´ci a czowieka15. Zachowana jest ponadto konieczna proporcja pomiedzy spo-dziewanymi efektami poznawczymi lub praktycznymi a niedogodnos´ciami, na które narazone s a zwierzeta16. To sprawia, ze niezwykle restrykcyjne prawo, reguluj ace kwestie dos´wiadczen´ na zwierzetach, nie wymaga zasadniczo nawet koniecznos´ci uzyskania dodatkowej zgody na prowadzenie tego typu badan´17.

Ogrody zoologiczne peni a ponadto istotn a role w ochronie gatunkowej zwierz at. Nalezy zauwazyc´, ze niektóre gatunki zagrozone wyginieciem prze-trway praktyczne tylko w tego typu instytucjach. Sytuacja taka odnosi sie do tygrysa syberyjskiego, którego populacja w zoo jest kilkunastokrotnie wieksza niz na wolnos´ci oraz do jelenia milu (jelenia Ojca Dawida) niewystepuj acego juz od duzszego czasu w naturze. Postuluje sie, aby na pocz atku XXI wieku ogród zoologiczny nabiera coraz bardziej charakteru centrum ochrony, a zwierzeta byy w nim eksponowane w ukadzie s´rodowiskowym i zoogeo-graficznym18.

13_{Por. S´}

WIATOWESTOWARZYSZENIEOGRODÓWZOOLOGICZNYCH IAKWARIÓW, Tworzenie przyszos´ci dla dzikiej przyrody. Strategia ochrony ogrodów zoologicznych i akwariów, Biuro Wykonawcze WAZA, Berno 2005, s. 12, 54.

14 _{Por. S. M}

ROCZKOWSKI, Cierpienie zwierz at dos´wiadczalnych, „Przegl ad Hodowlany” 77(2009), nr 1, s. 1-3.

15_{KKK, nr 2418; F}

RANCISZEK, Encyklika Laudato si’, Watykan 2015, nr 130 (dalej LS). 16 _{Por. K. SMYKOWSKI, The Possibility of Conducting Experiments on Animals. Moral} Theologian's Reflections, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 13(2015), nr 2, s. 114-115.

17 _{Por. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 wrzes´nia} 2010 r. w sprawie ochrony zwierz at wykorzystywanych do celów naukowych, „Dziennik Urze-dowy Unii Europejskiej” 2010, L 276, s. 39.

18_{Por. G. G}

ABRYS´, Rola ogrodów zoologicznych w ochronie gatunkowej zwierz at, „Prze-gl ad Przyrodniczy” 11(2000), z. 2-3, s. 200-201.

Naukowa refleksja ekologiczna dostarcza coraz wiekszej ilos´ci przesanek do stwierdzenia, ze bierna ochrona gatunkowa (system zakazów, tworzenie obszarów ochronnych, polityka zrównowazonego rozwoju) jest obecnie nie-wystarczaj aca. Konieczne wydaje sie zatem odwoanie do metod czynnej ochrony. Ws´ród nich istotn a role obejmuje hodowla zwierz at ex situ (poza naturalnym miejscem bytowania), której uprzywilejowanym miejscem s a was´nie ogrody zoologiczne. Taka hodowla zakada s´cis a wspóprace pomie-dzy poszczególnymi placówkami, co ma umozliwic´ zachowanie róznorodnos´ci genetycznej tak istotnej dla kondycji zdrowotnej kolejnych pokolen´ zwierz at. Osi agniecie odpowiedniej liczebnos´ci populacji ex situ umozliwia rozpoczecie translokacji poszczególnych osobników czy grup do warunków naturalnych poprzez dosiedlanie lub reintrodukcje (wprowadzenie gatunku na tereny bed  a-ce w przeszos´ci miejsa-cem ich bytowania). Takie dziaania nie zawsze kon´cz a sie sukcesem, co jest zwi azane z istnieniem róznego rodzaju uwarunkowan´. Stanowi a jednak konkretn a forme zaangazowania na rzecz przeciwdziaania zagadzie gatunków zagrozonych wyginieciem19. Nalezy zauwazyc´, ze w ten sposób czowiek realizuje zlecone mu powoanie, aby „obcowa z przyrod a jako jej rozumny i szlachetny «pan» i «stróz», a nie jako bezwzgledny «eks-ploatator»”20. Jest to takze przejaw odpowiedzialnos´ci wobec przyszych pokolen´ ludzkos´ci21.

Nalezy zauwazyc´ ponadto, ze ogrody zoologiczne staraj a sie stworzyc´ zwierzetom najbardziej optymalne warunki dla zycia i rozwoju. Przejawem tego jest d azenie do mozliwie maksymalnego odwzorowania warunków natu-ralnych, zapewnienie odpowiedniej przestrzeni, dostarczanie was´ciwego po-karmu czy ochrona przed niesprzyjaj acymi warunkami atmosferycznymi (po-przez umieszczanie zwierz at ciepolubnych w ogrzewanych pomieszczeniach na czas zimy). Zwierzeta s a takze otoczone opiek a lekarsko-weterynaryjn a22. Bior ac to pod uwage, jak równiez uwzgledniaj ac wielorakie suszne cele realizowane w tych instytucjach, trzeba stwierdzic´, ze zakadanie i prowadze-nie ogrodów zoologicznych mies´ci sie w rozs adnych granicach i nie powinno budzic´ powazniejszych zastrzezen´ moralnych.

19_{Por. tamze, s. 203-205.} 20_J

ANPAWEII, Encyklika Redemptor hominis, Watykan 1979, nr 15. 21_{Por. LS, nr 33.}

22_{Por. K. }

UKASZEWICZ, Ogrody zoologiczne. Wczoraj – dzis´ – jutro, Wiedza Powszech-na, Warszawa 1975, s. 237.

b) Zawody sportowe z uzyciem zwierz at

Form a rozrywki s a takze zawody sportowe, w których bior a udzia zwie-rzeta. Ich korzenie siegaj a takze czasów starozytnych. Wspóczes´nie naj-bardziej rozpowszechnionymi tego rodzaju dyscyplinami s a jazda konna z przeszkodami, wys´cigi koni, psów i psich zaprzegów, polo oraz agility (pokonywanie toru przeszkód przez psa prowadzonego komendami gosowymi i ruchowymi). W takich turniejach bior a udzia zarówno profesjonalis´ci, jak i amatorzy, dla których s a one jedynie form a spedzania wolnego czasu.

Dokonuj ac oceny moralnej tego typu dziaan´, nalezy zauwazyc´, ze zarówno przygotowanie do zawodów, jak i udzia w nich suzy rozwinieciu naturalne-go potencjau, który tkwi w zwierzeciu. Ksztatuje sie tym samym jenaturalne-go szyb-kos´c´, zwinnos´c´ czy inteligencje. Zdolnos´ci te maj a znaczenie uzytkowe. Za-wody sportowe mog a byc´ bowiem przygotowaniem zwierzecia do podjecia innych zadan´. Podczas ich trwania rozwija sie umiejetnos´ci, które nastepnie mog a byc´ wykorzystane podczas dziaan´ ratowniczych czy bojowych oraz udziau w polowaniach. Nie mozna zapominac´ takze o tym, ze w przypadku niektórych zwierz at23 regularne wielogodzinne treningi i udzia w zawodach s a konieczne dla zaspokojenia podstawowych potrzeb zyciowych i warunkuj a utrzymanie dobrej kondycji24.

Mozna stwierdzic´, ze tego rodzaju wykorzystanie zwierz at nie sprzeciwia sie ich naturze i z ca a pewnos´ci a mies´ci sie w rozs adnych granicach. Nalezy jednak wskazac´ na pewne obowi azki czowieka. Ma on za zadanie stworzyc´ zwierzeciu odpowiednie warunki, co oznacza przede wszystkim zadbanie o zbilansowan a diete, która pozwoli uzupenic´ straty energetyczne. Nie bez znaczenia jest takze zapewnienie odpowiednio dugiego odpoczynku po za-kon´czonym treningu25.

W odniesieniu do zawodów sportowych z udziaem zwierz at mozna sfor-muowac´ jeszcze szereg innych zastrzezen´ podobnie jak w przypadku innych dyscyplin. Na pierwszym miejscu nalezy postawic´ nieuporz adkowan a wole zwyciestwa, która we wspóczesnym sporcie staje sie antywartos´ci a26. W analizowanym zakresie stanowi ona bardzo powazne zagrozenie nie tylko dla rozwoju duchowo-moralnego czowieka, lecz takze niebezpieczen´stwo dla

23_{Dotyczy to szczególnie pónocnych psów zaprzegowych (grupa V FCI, sekcja 1), takich} jak alaskan malamute, pies grenlandzki, samojed czy husky syberyjski.

24_{Por. S. M}

LEKODAJ, Gorczan´ski survival, „Parki Narodowe” 2000, nr 1, s. 11. 25_{Por. tamze.}

26_{Por. M. W}

YROSTKIEWICZ, Niemoralne oblicza sportu, „Roczniki Teologiczne” 53(2006), z. 3, s. 174.

zycia i zdrowia istot zywych. Poddanie sie takim tendencjom prowadzi bo-wiem do nieliczenia sie z naturalnymi potrzebami i ograniczeniami zwierz at. W takiej sytuacji odpowiedzialny hodowca czy zawodnik winien kierowac´ sie zasad a, ze najwyzsz a wartos´ci a jest dobro zwierzecia27.

W przypadku sportów profesjonalnych, które s a zwi azane z potencjalnie wysokimi zyskami, pojawia sie pokusa, aby wysok a sprawnos´c´ osi agn ac´ nie tylko na drodze treningu, lecz przez zastosowanie s´rodków dopinguj acych. Takie zachowanie nalezy bez w atpienia zakwalifikowac´ jako oszustwo, za-przeczenie sprawiedliwos´ci i pogwacenie fundamentalnej dla sportu zasady

fair play28. Podawanie takich substancji stanowi takze powazne zagrozenie dla zycia i zdrowia zwierz at bior acych udzia w zawodach. Z tego powodu miedzynarodowe organizacje zrzeszaj ace zawodników opracoway wykaz niedozwolonych zwi azków chemicznych i innych form dopingu29.

c) Walki z udziaem zwierz at

Inn a z form wykorzystania zwierz at dla celów rozrywkowych jest organi-zowanie walk z ich udziaem. Mog a one przybrac´ dwojak a forme. Przeciwni-kiem zwierzecia moze byc´ inne zwierze albo czowiek. Korzenie tego typu walk siegaj a czasów starozytnych. Od 95 r. przed Chr., kiedy Kwintus Sce-wola urz adzi pierwsze „amfiteatralne polowania” z udziaem lwów, staym programem igrzysk stay sie walki zwierz at miedzy sob a i przeciwko gladia-torom. Ich rozmiar wzrós w czasie cesarstwa. W jednym tylko dniu igrzysk, zorganizowanych przez Tytusa w 80 r., wystawiono na scenie ponad piec´ tysiecy zwierz at30.

Analizowane zjawisko ma miejsce takze wspóczes´nie, choc´ jego skala jest niew atpliwie zdecydowanie mniejsza. W tym konteks´cie trzeba zauwazyc´, ze znaczna czes´c´ walk prowadzona jest w sposób nielegalny. Niektóre jednak, jak np. hiszpan´ska korrida, s a spoecznie i prawnie akceptowaln a form a spe-dzania wolnego czasu.

Obie formy walk zwi azane s a ze znacznym bólem i stresem zwierz at bio-r acych w nich udzia. Nalezy zauwazyc´, ze w zaleznos´ci od potrzeb s a one

27 _{Por. G. C}

AOLA, Animali, attivita fisica e sport, w: Fondamenti di bioetica animale, s. 109.

28_{Por. M. W}

YROSTKIEWICZ, Niemoralne oblicza sportu, s. 176-177.

29_{INTERNATIONALFEDERATION OFHORSERACINGAUTHORITIES, International Agreement} on Breeding and Racing and Appendixes, http://www.horseracingintfed.com/default.asp?sec tion=IABRW&area=2#a33, app. 3, art. 6, (dostep: 12.11.2016).

30 _{Por. M. B}

ARDEL, Bestiarium Pliniusza, czyli o relacji ludzi i zwierz at w starozytnym Rzymie, „Znak” 60(2008), nr 6, s. 168-169.

pobudzane i wyzwala sie w nich agresje. Czyni sie to czesto w sposób bardzo brutalny, wykorzystuj ac ostre narzedzia lub s´rodki farmakologiczne. W przy-padku byków przeznaczonych do udziau w korridzie powszechne jest z kolei dziaanie przeciwne. Poprzez oddziaywanie na zmysy (szczególnie wzrok i zmys równowagi) oraz ograniczenie ilos´ci pokarmu próbuje sie je osabic´, aby nie stanowiy zbyt wielkiego zagrozenia dla walcz acego z nimi torreado-ra. Sama wreszcie walka powoduje powazne cierpienie i kon´czy sie w kon-sekwencji s´mierci a wiekszos´ci zwierz at31.

Organizacja i uczestnictwo w takich przedstawieniach s´wiadczy o powaz-nym zatraceniu wrazliwos´ci sumienia. S´wiadomos´c´ ceny, jak a musz a ponies´c´ zwierzeta narazone na silny ból, stres, a w kon´cu takze na s´mierc´, u czowie-ka cechuj acego sie przynajmniej minimalnym poziomem wrazliwos´ci powodo-waaby utrate rados´ci lub przyjemnos´ci wynikaj acej z uczestnictwa w takich walkach32. Okrucien´stwo wobec zwierz at jest sprzeczne z godnos´ci a czo-wieka33. W tym konteks´cie papiez Franciszek podkres´la, ze nie mozna uwa-zac´ sie za istote miuj ac a, jes´li z pola zainteresowan´ wyklucza sie jak as´ czes´c´ rzeczywistos´ci34.

Osobny problem moralny rodzi sie w przypadku walk pomiedzy czowie-kiem a zwierzetami. Jest on zwi azany z niebezpieczen´stwem utraty zycia i zdrowia. W 1567 r. papiez Pius V wyda bulle, w której zabroni duchow-nym i wierduchow-nym s´wieckim uczestnictwa w tradycyjnych walkach byków. Zakaz ten obejmowa takze walki innych zwierz at. Zamanie tego ograniczenia gro-zio duchownym i wadcom, dopuszczaj acym na swoim terenie organizacje tych walk, kar a ekskomuniki wi az acej moc a samego prawa, a wiec najpowaz-niejsz a spos´ród sankcji kos´cielnych. Torreadorzy i obserwuj acy zostali objeci zwykym zakazem, ale w przypadku s´mierci w czasie takich walk mieli zo-stac´ pozbawieni katolickiego pogrzebu. Decyzja ta motywowana bya faktem, iz podczas tego typu widowisk dochodzio do s´mierci ich uczestników lub powaznych uszkodzen´ ciaa. Branie udziau w takich formach rozrywki grozi-o ponadto, zdaniem papieza, powaznymi szkodami duchowymi, gdyz nie maj a one nic wspólnego z poboznos´ci a i chrzes´cijan´sk a mios´ci a35.

31_{Por. T. M}

ATKOWSKI, List otwarty do Ludwika Stommy, „Krytyka Polityczna” 2010, nr 24-25, s. 168-169.

32_{Por. R. S}

PAEMANN, Szczes´cie a zyczliwos´c´. Esej o etyce, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997, s. 237.

33_{Por. KKK, nr 2418.} 34_{Por. LS, nr 92.} 35_{Por. P}

IUSV, Bulla De salutis gregis dominici, w: Bullarum, Diplomatum et Privilegiorum Sanctorum Romanorum Pontificum Taurinensis, t. VII, Augustae Taurinorum 1862, s. 630-631.

Nalezy zauwazyc´, ze niebezpieczne sytuacje zdarzaj a sie takze wspó-czes´nie36. Z ycie ludzkie nie jest co prawda wartos´ci a absolutn a i czowiek ma prawo podejmowac´ dziaania zwi azane z ryzykiem. Musi byc´ to jednak umotywowane proporcjonaln a racj a, która winna byc´ tym powazniejsza, im wieksze jest ryzyko utraty zycia lub zdrowia37. Trudno jednak uznac´, ze taka sytuacja ma miejsce w przypadku walk ze zwierzetami, których celem jest jedynie dostarczenie w atpliwej jakos´ci rozrywki.

Maj ac na wzgledzie przywoane przesanki, suszne byoby zabieganie o wprowadzenie cakowitego zakazu organizowania i uczestnictwa w tego rodzaju przedstawieniach, mimo ze s a one na trwae zakorzenione w wielu lokalnych kulturach. Powoaniem czowieka jest jednak ci age udoskonalanie kultury i eliminowanie z niej tych ogniw, które nie suz a integralnie rozumia-nemu rozwojowi osoby ludzkiej. Nalezy z zadowoleniem zauwazyc´, ze wzra-sta spoeczne rozumienie tej problematyki. Wedug badan´ wzra-statystycznych jedna trzecia spoeczen´stwa Hiszpanii opowiada sie za wprowadzeniem zakazu korridy. W grupie osób najmodszych jej przeciwnicy stanowi a wiekszos´c´38.

*

Wyj atkowe miejsce, zajmowane przez czowieka w hierarchii bytów, daje mu mozliwos´c´ wykorzystania zwierz at dla realizacji swoich godziwych celów. Obejmuje to takze posugiwanie sie nim w celach edukacyjnych i rozrywko-wych. Na szczególn a uwage zasuguje tutaj zakadanie ogrodów zoologicz-nych, które peni a wielorak a role. Powaznych zastrzezen´ moralnych nie budz a takze zawody sportowe. Nie mozna jednak tego powiedziec´ o walkach z udziaem istot zywych. Uczestnictwo w takich formach rozrywki jest przeja-wem powaznego znieprawienia sumien´ i stanowi pogwacenie susznych po-stulatów ochrony zwierz at przed niepotrzebnym bólem.

36_{W 2010 r. José Tomás zosta ciezko ranny podczas walki. Róg byka uszkodzi tetnice} udow a, w wyniku czego potrzebna bya natychmiastowa operacja i wielokrotna transfuzja krwi. Torreador opus´ci szpital po trzech miesi acach (por. J. KASZA, Korrida. Taniec i krew, Wy-dawnictwo Otwarte, Kraków 2011, s. 170-171).

37_{Por. L. C}

ICCONE, «Non uccidere». Questioni di morale della vita fisica, Edizioni Ares, Milano 1988, s. 366-367.

38_{Por. K. B}

IERNACKA, Koniec korridy kon´cem barbarzyn´stwa? „Krytyka Polityczna” 2010, nr 24-25, s. 170.

BIBLIOGRAFIA

DOKUMENTY

PIUSV, Bulla De salutis gregis dominici, w: Bullarum, Diplomatum et Privilegiorum Sancto-rum RomanoSancto-rum Pontificum Taurinensis, t. VII, Augustae TaurinoSancto-rum 1862, s. 630-631. JANPAWE II, Encyklika Redemptor hominis, Watykan 1979.

FRANCISZEK, Encyklika Laudato si', Watykan 2015.

Katechizm Kos´cioa Katolickiego, Pallottinum, Poznan´ 20022.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 wrzes´nia 2010 r. w spra-wie ochrony zspra-wierz at wykorzystywanych do celów naukowych, „Dziennik Urzedowy Unii Europejskiej” 2010, L 276, s. 33-79.

OPRACOWANIA

BARDEL M., Bestiarium Pliniusza, czyli o relacji ludzi i zwierz at w starozytnym Rzymie, „Znak” 60(2008), nr 6, s. 166-175.

BIERNACKAK., Koniec korridy kon´cem barbarzyn´stwa? „Krytyka Polityczna” 2010, nr 24-25, s. 170-175.

CALDECOTTS., Prawa zwierz at, „Communio” (wyd. pol.) 12(1992), nr 6, s. 97-102.

CAOLAG., Animali, attivita fisica e sport, w: Fondamenti di bioetica animale, red. G. Russo, Elledici, Torino 2007, s. 107-113.

CICCONE L., «Non uccidere». Questioni di morale della vita fisica, Edizioni Ares, Milano 1988.

DUNLAP J., KELLERT S.R., Zoo e parchi zoologici, w: Fondamenti di bioetica animale, red. G. Russo, Elledici, Torino 2007, s. 138-145.

GABRYS´G., Rola ogrodów zoologicznych w ochronie gatunkowej zwierz at, „Przegl ad Przyrod-niczy” 11(2000), z. 2-3, s. 195-213.

INTERNATIONALFEDERATION OFHORSERACINGAUTHORITIES, International Agreement on Bree-ding and Racing and Appendixes, http://www. horseracingintfed.com/default.asp?section= IABRW&area=2#a33 (dostep: 12.11.2016).

KASZA J., Korrida. Taniec i krew, Wydawnictwo Otwarte, Kraków 2011.

UKASZEWICZK., Ogrody zoologiczne. Wczoraj – dzis´ – jutro, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975.

MATKOWSKI T., List otwarty do Ludwika Stommy, „Krytyka Polityczna” 2010, nr 24-25, s. 168-169.

MERKELBACH B.H., Summa theologiae moralis ad mentem D. Thomae et ad normam iuris novi, t. II: De virtutibus moralibus, Brugis: Desclée de Brouwer 195910.

MLEKODAJ S., Gorczan´ski survival, „Parki Narodowe” 2000, nr 1, s. 9-11.

MROCZKOWSKIS., Cierpienie zwierz at dos´wiadczalnych, „Przegl ad Hodowlany” 77(2009), nr 1, s. 1-3.

NOLDIN H., Summa theologiae moralis, t. II: De praeceptis, Verlag Felizian Rauch, Insbruck 195531.

Ogrody zoologiczne i parki zwierz at, red. B. Boruc, P. Zalewski, De Agostini, Warszawa 2011. PATON W., Czowiek i mysz. Badania medyczne na zwierzetach, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1997.

SMYKOWSKI K., The Possibility of Conducting Experiments on Animals. Moral Theologian’s Reflections, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 13(2015), nr 2, s. 107-119.

SMYKOWSKIK., Zwierzeta jako przedmiot przedsoborowej mys´li teologicznomoralnej, „Studia Bydgoskie” 8(2014), s. 77-88.

SPAEMANN R., Szczes´cie a zyczliwos´c´. Esej o etyce, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997.

SZUMOWSKIW., Historia medycyny filozoficznie ujeta, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kety 20084.

S´WIATOWESTOWARZYSZENIEOGRODÓWZOOLOGICZNYCH IAKWARIÓW, Tworzenie przyszos´ci dla dzikiej przyrody. Strategia ochrony ogrodów zoologicznych i akwariów, Biuro Wyko-nawcze WAZA, Berno 2005.

WRÓBELJ., Zwierzeta i ich prawa, w: Prawa czowieka. W 60. rocznice uchwalenia Powszech-nej Deklaracji Praw Czowieka. Przesanie moralne Kos´cioa, red. K. Jezyna, T. Zadyko-wicz, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 79-103.

WYROSTKIEWICZ M., Niemoralne oblicza sportu, „Roczniki Teologiczne” 53(2006), z. 3, s. 171-184.

WYKORZYSTANIE ZWIERZ AT

DO CELÓW EDUKACYJNYCH I ROZRYWKOWYCH. PRÓBA OCENY TEOLOGICZNOMORALNEJ

S t r e s z c z e n i e

Artyku stawia sobie za cel dokonanie teologicznomoralnej oceny wykorzystania zwierz at w celach edukacyjnych i rozrywkowych. Po przedstawieniu w sposób syntetyczny wielopasz-czyznowej koncepcji praw zwierz at w ujeciu analogicznym podjeto próbe sformuowania oceny wybranych form uzytkowania zwierz at: zakadania ogrodów zoologicznych oraz organizowania zawodów sportowych i walk z udziaem zwierz at. Spos´ród nich najpowazniejsze zastrzezenia budz a walki zwierz at miedzy sob a lub przeciwko czowiekowi. Powoduj a one powazne cierpie-nie istot zywych, którego cierpie-nie mozna usprawiedliwic´ jedycierpie-nie dostarczecierpie-niem rozrywki okres´lonej grupie spoecznej.

Sowa kluczowe: ogrody zoologiczne; prawa zwierz at; teologia moralna; walki zwierz at; zwierzeta.