Miron Wolny
Oszustwa Abilyksa - fikcja literacka
czy rzeczywisty symptom słabości
polityki Barkidów w Hiszpanii w
początkowym okresie drugiej wojny
punickiej?
Echa Przeszłości 9, 7-23
2008
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Miron Wolny
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
OSZUSTWO ABILYKSA - FIKCJA LITERACKA
CZY RZECZYWISTY SYMPTOM SŁABOŚCI POLITYKI
BARKIDÓW W HISZPANII W POCZĄTKOWYM
OKRESIE DRUGIEJ WOJNY PUNICKIEJ?
W ra z z p rz y b y c ie m H a m ilk a r a do H is z p a n ii w r o k u 2 3 7 p .n .e . ro z p o c z ę ła się n o w a e r a w d z ie ja c h P ó łw y sp u . O to s t a r e k u l t u r y ib e ry js k ie , k tó r e w cze ś n ie j m ia ły s ty c z n o ść ze sp o łe c z n o śc ią f e n ic k ą i p u n ic k ą 1, t e r a z p o s ta w io n e z o s ta ły w o b lic z u k o n ie c z n o śc i z a s y m ilo w a n ia się z n im i. P ro c e so w i te m u p o św ięco n o d o tą d s to s u n k o w o d u żo u w a g i2. P r z e g lą d w sp ó łc z e sn e j l i t e r a t u r y d o ty czą cej p o lity k i k a r ta g iń s k ie j w H is z p a n ii w s k a z u je j e d n a k , że p o d e jm o w a n e b a d a n i a p o z o s ta ją n ie k ie d y n a n ie w y s ta rc z a ją c y m p o zio m ie szczeg ó ło w ości, a b y z a w sz e w p e łn i w y p o w ie d z ie ć się w k w e s tii p o s tę p ó w r o m a n iz a c ji n a te r e n ie H is z p a n ii w o k re s ie d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j, k tó re j ź ró d łe m m ia ła b y b yć sła b o ść p o lity k i p u n ic k ie j n a ty m te r e n ie 3. W y d aje się, że p o ru s z o n y 1 App., Ib., 1, 6; P. Barceló, Karthago und die Iberische Halbinsel von den Barkiden, Bonn 1987; J. Gómez de Caso, Amilcar Barca y la politica cartaginesa (249-237 a.C), Alcala de Henares 1996.
2 J. M. Blasquez, M. P. Garcia, G. Pérez, Los Barquidas en la Peninsula Ibérica, w: Atti
del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma, 9-14 novembre 1987, vol. I, Roma
1991, s. 27-50; P. L. Vilatela, Polibio (III, 9 s.) y la administración terrtorial cartaginesa de
Iberia, HAnt 27, 2003, s. 7-42; J. M. Blasquez, La politica Barquida en la Peninsula Ibérica, w: Atti V Congresso internazionale di studi fenici e punici, Marsala-Palermo, 2-8 ottobre 2000,
vol. III, Palermo 2005, s. 1331-1342.
3 Na wysokim poziomie zdetalizowania była i jest nadal omawiana problematyka wybu chu drugiej wojny punickiej, ze szczególnym uwzględnieniem Saguntu, jako problemu zapalne go zob. A.B. Drachmann, Sagunt und die Ebro-Grenze in den Verhandlungen zwischen Rom und
Karthago 220-218, K0benhavn 1920; W. Kolbe, Die Kriegsschuldfrage von 218 v. Chr. Geb., Heidelberg 1934; J. Carcopino, Le traité d’Hasdrubal et la responsiblité de la deuxième querre
punique, REA 55, 1953, s. 258-293; A. Giovannini, Le droit fécial et la declaration de querre de Rome à Carthage en 218 avant J.-C., Atheneum 88, 2000, s. 69-116.
w n in ie js z e j p ra c y p r z y p a d e k A b ily k s a , n ie lo ja ln e g o w obec K a rta g iń c z y k ó w z d ra jc y sp rz y ja ją c e g o R z y m ia n o m , m oże rz u c ić n ieco w ięcej ś w ia tła n a k w e s tie z o r g a n iz o w a n ia p o lity k i p u n ic k ie j n a P ó łw y sp ie Ib e ry js k im . B a d a n ia d o ty c z ą c e p r z e k a z ó w h is to rio g r a fic z n y c h n o s z ą z w y k le p ię tn o z a r z u t u o r e in te r - p re ta c ję , s t ą d w ła śc iw e d o c ie k a n ia n a le ż y p o p rz e d z ić k ilk o m a u w a g a m i n a t u r y m e to d o lo g ic z n e j.
P o c z y n a ją c od n a jb a r d z ie j n a m a c a ln y c h ź ró d e ł tr z e b a p o d k re ś lić , iż e p i g r a f ik a ja k o in te g r a ln y e le m e n t m e to d o lo g ii b a d a ń w d z ie d z in ie h is to r ii s t a ro ż y tn e j, p o z w a la ją c y n a d y s p o n o w a n ie d a n y m i o c h a r a k te r z e s ta ty s ty c z n y m , k tó r e m o g ą b y ć s k o n fr o n to w a n e z t r a d y c ją h is to rio g r a fic z n ą , z u w a g i n a n ie d o s ta te c z n y s t a n z a c h o w a n ia b a z y in s k ry p c y jn e j n ie m o że b y ć w y k o rz y s t a n a w b a d a n ia c h n a d p o lity k ą k a r t a g i ń s k ą w H is z p a n ii. E f e k ty b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h , p ro w a d z ą c y c h do r e k o n s tr u k c ji o b ra z u k u l t u r y m a te r ia ln e j n a s ta r o ż y tn y m P ó łw y sp ie Ib e ry js k im , m im o z n a c z ą c e g o p o s tę p u , j a k i p r z y n o s z ą p ra c e b a d a w c z e w sp ó łc z e sn y c h zesp o łó w n a u k o w y c h , g łó w n ie h is z p a ń sk ic h , f r a n c u s k ic h i w ło s k ic h 4, n ie p o z w a la ją je s z c z e w p e łn i w y p o w ied zieć się w k w e s tii o b ra z u a s y m ila c ji r d z e n n y c h k u l t u r ib e ry js k ic h z K a rta g iń c z y - k a m i. T en s t a n rz e c z y w y m u s z a n ie ja k o o d w o ła n ie się w p ie rw s z e j k o le jn o śc i do l e k tu r y z a c h o w a n y c h p rz e k a z ó w o c h a r a k te r z e h is to rio g ra fic z n y m , co czy n i się w ra z z c a ły m b a g a ż e m p r a k ty k m e to d o lo g ic z n y c h , s łu ż ą c y c h w e r y f ik a cji te k s tó w n a d ro d z e Q u e lle n a n a ly s e , p o le g a ją c ej w z n a c z n e j m ie rz e n a p o ró w n a w c z ej k o m p a r a ty s ty c e fra g m e n tó w p iś m ie n n ic tw a g re c k o -ła c iń s k ie g o . P r z y p a d e k A b ily k s a w in ie n b yć r o z p a tr z o n y w o p a rc iu o b a d a n i a ź ró d e ł p i s a n y c h , je d n a k ja k o s y m p to m p e w n e g o s z e rs z e g o p ro c e s u , z n a m io n u ją c e g o n ie d o sk o n a ło śc i p u n ic k ie j p o lity k i w H is z p a n ii, p o w in ie n z o s ta ć t a k ż e s k o n fro n to w a n y z g e n e r a ln y m i w y n ik a m i b a d a ń , w k tó ry c h w y k o rz y s ty w a n o ta k ż e ź ró d ła p o z a lite ra c k ie .
A b ily k s to k o le jn y g e n n io c a ttiv o rz y m s k ie j h is to r io g r a f ii - s p r a w c a i n tr y g i, k t ó r a - t a k j a k i w p r z y p a d k u in n y c h in d y w id u ó w je g o p o k ro ju - ro z g ry w a się w k o n k r e tn y c h r e a lia c h h is to ry c z n y c h . J e s t oto p o c z ą te k d r u giej w o jn y p u n ic k ie j, H a n n ib a l o d n o si k o le jn e z w y c ię s tw a w I ta lii5, z a ś p o d le g a ją c a je g o b r a t u H a z d ru b a lo w i H is z p a n ia u tr z y m y w a n a j e s t ty m c z a s e m w o d p o w ie d n ie j d y s c y p lin ie n a m o c y p o s ta n o w ie ń H a n n i b a l a 6. J e d n y m
4 Wnioski autora na ten temat zostały sformułowane w oparciu o lekturę ustaleń kongre su poświęconego problematyce fenickiej i punickiej (Congresso internazionale di studi fenici
e punici).
5 Zob. T. Schmitt, Hannibals Siegeszug, München 1991; M. Wolny, Hannibal w Italii
218-217 p.n.e. Studia nad uwarunkowaniami początkowych sukcesów kartagińskich, Olsztyn 2007.
6 Pol., III, 33, 11; Liv., XXI, 22, 2; App., Hann., 4, 13; Eutrop., III, 8, 2; Th. Lenschau,
Hasdrubal no. 7, RE VII, 2, Stuttgart 1912, kol. 2470; W. Huss, Geschichte der Karthager,
München 1985, s. 297 in.; B. Wollner, Die Kompetenzen der karthagischer Feldherrn, Frankfurt am Mein 1987, s. 113; K. Geuss, Prosopographie der literarisch bezeugten Karthagern, Leuven 1994, s. 136; U. Händl-Sagawe, Der Beginn des 2. Punischen Krieges. Ein historisch-kritischer
z ta k ic h p o s ta n o w ie ń m ia ło b yć z a tr z y m a n ie z a k ła d n ik ó w ib e ry js k ic h z ty c h m ia s t, k tó ry c h in te n c je n ie w z b u d z a ły u K a rta g iń c z y k ó w z a u f a n ia . Z a k ła d n i k a m i ty m i m ie li b y ć sy n o w ie p o c h o d z ą c y ze z n a k o m ity c h ro d z in (e p if a v ą ę ) 7. W r o k u 2 1 7 p .n .e ., k ie d y o fe n s y w a S c y p io n ó w w H is z p a n ii z a c z ę ła o d n o sić su k cesy , p e w ie n H is z p a n im ie n ie m A b ily k s z a c z ą ł z a s ta n a w ia ć się co do s e n so w n o ści d a lsz e g o t r w a n i a w s o ju s z u z K a r ta g iń c z y k a m i. C h c ą c p rz y p o d o b a ć się R z y m ia n o m p o s ta n o w ił - z m ie n ia ją c s o ju s z n ik a - p o p rz e ć je d n o c z e ś n ie sw oje in te n c je k o n k r e t n ą p rz y s łu g ą . Z te g o p o w o d u zd e c y d o w a ł się n a o s z u stw o w obec dow ódcy k a r ta g iń s k ie g o B o s ta r a , w w y n ik u k tó re g o w s p o m n ia n i z a k ła d n ic y ib e ry js c y z o s ta li w y d a n i R z y m ia n o m . E p iz o d te n , z n a k o m ic ie p a s u ją c y do k o n t e k s t u h is z p a ń s k ie g o t e a t r u d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j, p r z e k a z a li trz e j a u to rz y : P o lib iu s z 8, L iw iu s z 9 i Z o n a r a s 10. Z g o d n ie z z a w a r ty m i pow yżej p o s tu la ta m i m e to d o lo g ic z n y m i szczeg ó ło w e ro z w a ż e n ie ty c h re la c ji w in n o o p ie ra ć się o k ilk a k rę g ó w p ro b le m o w y c h . P rz e d e w s z y s tk im n a le ż y szcz eg ó łow o p rz e a n a liz o w a ć c h a r a k te r y s ty k ę A b ily k s a , p r ó b u ją c u s ta lić je g o s t a t u s i fa k ty c z n e m otyw y, n a s tę p n ie p rz e a n a liz o w a ć źró d ło w y p r z e k a z w y d a rz e ń , b a d a ją c je d n o c z e ś n ie m o żliw o ści z a is tn ie n ia to p o s u lite r a c k ie g o , tu d z ie ż t r a - w e s ta c ji — t a k n a p ła s z c z y ź n ie ź ró d ło w eg o r d z e n ia , j a k i w p ó ź n ie jsz e j t r a d y cji. W re sz c ie h is to r ia o o s z u s tw ie w in n a b y ć r o z p a tr z o n a w k o n te k ś c ie t r ó j s tr o n n y c h re la c ji p u n ic k o -ib e ry js k o -rz y m s k ic h .
S ta tu s A b ily k sa
In fo rm a c je ź ró d ło w e d o ty c z ą c e A b ily k s a n a le ż y ro z p a tr z e ć w d w ó ch z a s a d n ic z y c h p ła s z c z y z n a c h . Po p ie rw s z e , n a le ż y p rz y jrz e ć się te m u , co m ó w ią ź ró d ła w p r o s t n a t e m a t je g o s t a t u s u , po d ru g ie z a ś n a le ż y ro z w a ż y ć k o n te k s t w y d a rz e ń p o d k ą te m m o żliw o ści u s t a l e n i a sp o łe c z n o -p o lity c zn e j fu n k c ji te j p o s ta c i. W o d n ie s ie n iu do p ie rw s z e j k w e s tii m a m y dosyć la k o n ic z n e w z m ia n k i, n a p o d s ta w ie k tó r y c h w ia d o m o , że A b ily k s b y ł n a P ó łw y sp ie I b e ry js k im tu b y lc e m C ipep11, H i s p a n u s 12). J a k n a d m ie n ia d o d a tk o w o P o lib iu s z , b y ł to c z ło w iek d o b rz e s y tu o w a n y m p o d w z g lę d e m m a te r ia ln y m (p(oę), c ie sz ą c y się
7 Pol., III, 98, 1; por. mniej precyzyjną informację Liv., XXII, 22, 4: quo ibi obsides totius
Hispaniae traditos ab Hannibale fama erat modico in arce custodiri praesidio. Zasadniczym
mankamentem cytowanej relacji jest sformułowanie totus Hispaniae, odnoszące się nieprecyzyj nie do całej Hiszpanii (ośrodków, miast, czy plemion?) jako miejsc pozyskania zakładników, podczas gdy odnośny fragment Polibiusza kwestię tę precyzuje: óoaię póleom ąpiorrioe tran Kata tąn ’I(3epian. Skądinąd u Liwiusza zastanawiające jest wtrącenie fama erat, które mogło odnosić się do tradycji lokalnej w źródle rzymskim. Wskazane zróżnicowania prowadzą do hipotezy, ze informacja o zakładnikach iberyjskich mogła wywodzić się z dwóch niezależnych źródeł, a to przemawia na korzyść jej wiarygodności.
8 Pol., III, 98. 1 in. 9 Liv., XXII, 22, 6 in. 10 Zon., IX, 1.
11 Pol., III, 98, 2; Zon., IX, 1. 12 Liv., XXII, 22, 6.
n a d to d o b r ą r e p u t a c j ą (S ó^a)13. W y n ik a ją c ą z ty c h s fo rm u ło w a ń p r z y n a le ż n o ść do e l i t sp o łe c z n y c h H is z p a n ii p o tw ie rd z a ró w n ie ż L iw iu sz z a p o m o c ą s fo rm u ło w a n ia n o b ilis 14. R e la c je g re c k o ję z y cz n e r ó ż n ią się co do fo rm y z a p a m ię ta n e g o im ie n ia o s z u s ta . P o lib iu s z o d n o to w u je fo rm ę ’A p ilu ^ n a to m ia s t Z o n a ra s p r e z e n tu je fo rm ę 'A P e lo ę 15. R ó ż n ic a w y s tę p u ją c a w p rz e k a z ie Z o n a- r a s a m o że w y n ik a ć z z a s to s o w a n ia p rz e z te g o a u t o r a in n y c h r e g u ł tr a n s la c y j- n y c h , co m o że dow odzić, że o p ie r a ł się o n w y łą c z n ie n a L iw iu s z u i n a swój sp o só b p r z e tłu m a c z y ł n a g re k ę ła c iń s k ą fo rm ę im ie n ia . N ie m o że b yć tu t a j ró w n ie ż w y k lu c z o n a p o m y łk a b iz a n ty ń s k ie g o a u to r a .
N ie s te ty tr u d n o w y p o w ie d z ie ć się co do fu n k c ji A b ily k sa . F a k t ro zm ó w p ro w a d z o n y c h z B o s ta r e m m oże s u g e ro w a ć , że b y ł o n alb o ib e ry js k im n a c z e l n ik ie m p le m ie n n y m , alb o sz p ie g ie m n a u s łu g a c h k a r ta g iń s k ie g o w y w ia d u . W y d aje się , że w ięcej p r z e m a w ia z a ty m d ru g im ro z w ią z a n ie m . A b ily k s b a r dzo d o b rz e o r ie n tu je się b o w ie m w p o ło ż e n iu z a k ła d n ik ó w , a k c ję sw o ją o r g a n iz u je w ta je m n ic y i ja k o b y p r z e p r o w a d z a j ą w nocy. W n ik liw e r o z p a tr z e n ie t e k s t u L iw iu s z a , w k tó r y m a u t o r m ów i, że A b ily k s o d b ie ra ł ro z k a z y d o ty c z ą ce p rz e b ie g u a k c ji od B o s ta r a : d ie m in s e q u e n te m a b s u m p s it c u m B o sta re
m a n d a tis a d r e m a g e n d a m a c c ip ie n d is 16, w y d a je się z k o le i w s k a z y w a ć , iż
źró d ło , z k tó re g o k o r z y s ta ł L iw iu s z , m ogło z n a ć f o r m a ln ą p o d le g ło ść A b ily k s a w obec B o s ta r a . C y to w a n a f r a z a w y ra ź n ie p rz e c ie ż s u g e ru je , iż ch o d z i o w y d a n ie r o z k a z u ( m a n d a tu s ) 17 p rz e z B o s ta r a i je g o o d e b ra n ie (a c c ip o )18 p rz e z p o d w ła d n e g o , czyli A b ily k sa . D a le j, co szc z e g ó ln ie w a ż n e d la p o d tr z y m a n ia p o d e jrz e n ia o sz p ie g o w sk ie j fu n k c ji H is z p a n a , n a le ż y z a u w a ż y ć , iż czło w iek t e n ś w ie tn ie o r ie n tu je się ró w n ie ż w p o ło ż e n iu R z y m ia n . P o n a d to do z a k w a li fik o w a n ia A b ily k s a do k a te g o r ii osób z w ią z a n y c h z k a r ta g iń s k im w y w ia d e m s k ła n ia ją ró w n ie ż w sp ó łc z e sn e b a d a n i a d o ty c z ą c e a k c ji w y w iad o w czy ch , p r o w a d z o n y c h p o d c z a s d ru g ie j w o jn y p u n ic k ie j. M im o że p ra c e n a t e n t e m a t z a s a d n ic z o k o n c e n tr u ją się n a s z p ie g a c h H a n n ib a la , to je d n a k w o g ó ln y m z a ry s ie w y ś w ie tla ją m e c h a n iz m y fu n k c jo n o w a n ia ty c h s łu ż b 1 9 . S z czeg ó ln ie c ie k a w a w y d a je się w ty m k o n te k ś c ie k o n k lu z ja p r a c y G. U rs o n a t e m a t g e n e ra ln e j sła b o śc i w y w ia d u k a r ta g iń s k ie g o , k tó r y w p ra w d z ie n a p o c z ą tk u k o n f lik tu d z ia ła ł je s z c z e p ra w id ło w o , a le po b itw ie p o d K a n n a m i s y s te m a ty c z n ie s ła b ł, p o g rą ż a ją c się w re sz c ie w c a łk o w ite j b e z c z y n n o śc i20. Z a r g u
13
Pol., III, 98. 2.14
Liv., XXII, 22, 6. To niezwykle wieloznaczne sformułowanie może sugerować także, iż Abilyks był znany (z czegoś), z jakiegoś powodu mógł być godny podziwu, tudzież mógł byćszlachetnie urodzony, por. Słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s. 317.
15
Pol., III, 98, 2; por. Zon., IX, 1.16
Liv., XXII, 22, 16.17
Słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, t. 2, Warszawa 2003, s. 33.18
Ibidem, t. 1, Warszawa 2001, s. 317. 233.19
M. Zlattner, Hannibals Geheimdienst im Zweiten Punischen Krieg, Xenia - Konstanzer Althistorische Vorträge und Forschungen herausgegeben von Wolfgang Schuller 39, Konstanz 1997.20
G. Urso, Spionnagio e controspionaggio nella querra Annibalica, Storia antica - Institu- to Lombardo 123, 1989, s. 73-83.m e n ta c ji U rso w y n ik a i s t o t n a u w a g a d o ty c z ą c a sp o so b u z o rg a n iz o w a n ia k a r- ta g iń s k ic h a k c ji w y w iad o w c zy ch , p o k a z u ją c a , że w p o r ó w n a n iu z rz y m s k im i, o rg a n iz a c je te n ie d z ia ła ły n a jle p ie j21. J e ż e li u z n a lib y ś m y A b ily k s a z a s z p ie g a, to je g o d z ia ła ln o ś ć n ie z a le ż n ie p o tw ie r d z a t a k ą te z ę .
C h a ra k te r y sty k a A b ily k sa i m o ty w ó w je g o p o s tę p o w a n ia
N a c h a r a k te r y s ty k ę A b ily k s a s k ła d a się k ilk a e le m e n tó w , k tó r e m im o o cz y w istej i z a m ie rz o n e j k o n c e p c ji w y k re o w a n ia w iz e r u n k u o s z u s ta z a w ie r a j ą je d n a k k ilk a d o d a tk o w y c h in fo rm a c ji, n a p o d s ta w ie k tó r y c h m o ż n a p o k u sić się o d a le j id ą c e w n io sk i, d o ty c z ą c e tw ó rczeg o p r z e r o b ie n ia ź ró d e ł p rz e z p ó ź n ie jsz y c h a u to ró w . G łó w n e ź ró d ła m ó w ią , że A b ily k s w y k a z y w a ł w z g lę d e m K a rta g iń c z y k ó w w ie rn o ś ć (p ia tię , fid e s ) , a le b y ła to w ie rn o ś ć p o z o ro w a n a 22. P o lib iu s z p o w ia d a n a d to , że w obec P u n ijc z y k ó w H is z p a n o k a z y w a ł sw o j ą życzliw ość (eu v o ia)23. H is to r y k z M e g a lo p o lis s u g e ru je , że s w o is ta s k ło n n o ść do z d r a d y m ia ła w y n ik a ć p r z e d e w s z y s tk im z f a k tu , że A b ily k s z a lic z a ł się do b a r b a r z y ń c ó w (ßapßapoi). L iw iu sz id z ie je s z c z e d a le j tw ie r d z ą c że w p r z y p a d k u lu d ó w b a r b a r z y ń s k ic h d w u lico w o ść to c e c h a w ro d z o n a (In g e
n iu m ) 24. To m ie jsc e c h a r a k te r y s ty k i k o re s p o n d u je z k o n w e n c ją p r z e d s ta w ia
n ia b a r b a rz y ń c ó w w l i t e r a t u r z e a n ty c z n e j25. Ś w ia t r z y m s k i z a w ę z ił i d o d a t kow o p e jo ra ty w n ie n a c e c h o w a ł t e n p o r tr e t, co sz c z e g ó ln ie w id o cz n e j e s t n a p r z y k ła d z ie z o b ra z o w a n ia s p o łe c z e ń s tw a g a lijs k ie g o 26. P o lib iu s z w sw o im d z ie le t a k b a rd z o n ie c h ę tn ie o d n o si się p rz e c ie ż do s p rz y m ie rz e ń c ó w rz y m sk ic h , k tó r y m n a jw y ra ź n ie j n ie u fa . W o d n ie s ie n iu do G aló w k r y ty k u je o b y c z a jo w ą sfe rę e g z y s te n c ji ic h s p o łe c z e ń s tw a 27. N a ty m tle ła tw ie j j e s t m u b o w ie m p o k a z a ć ic h dw ulicow ość. W re la c ji L iw iu s z a d o ty cz ącej d ru g ie j w o j n y p u n ic k ie j sy m b o lic z n e s ta je się w ręc z im ię D a z ju s z a , o k r e ś la ją c e n ie lo ja l n eg o s p rz y m ie rz e ń c a . O so b y o ty m im ie n iu w y w o d z ą się z B ru n d iz ju m , A rp ii i S a la p ii, z a ś w s p ó ln y m m ia n o w n ik ie m ic h p o s tę p o w a n ia j e s t z d r a d a 28. W y
21 Por. G. Brizzi, I sistemi informativi dei Romani. Principi e realta nell’eta delle conquiste
oltremare (218-168 a.C), Wiesbaden 1982.
22 Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, 6; Zon., IX, 1. 23 Pol., III, 98, 2.
24 Pol., III, 98, 2; Liv., XXII, 22, 6.
25 Interesujące uwagi na ten temat prezentuje E. Hall, Inventing Barbarian. Greek Self
Definition Though Tragedy, Oxford 1989.
26 Zob. A. Zawadzka, Celtowie widziani oczyma Rzymian - między stereotypem a rzeczywi
stością. Kilka uwag, w: Starożytność w wielu perspektywach, Bydgoszcz 2006, s. 159-166.
27 Pol., II, 19, 2, 4; 35, 3 etc. Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii, s. 64.
28 Liv., XXI, 48, 8-9 (por. Pol., III, 69, 1-4; Zon., VIII, 24; F. W. Walbank, A Historical
Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s. 403; Y. Le Bohec, Histoire militaire des querres puniques, Monaco 1995, s. 172-173; L. M. Günther, Dasius (aus Brundisium), DNP 3, Stuttgart
1997, kol. 329); Liv., XXIV, 45, 1 in., XXVI, 38, 6-14; zob. M. Wolny, Dasius aus Brundisium
- ein historiographisches Rätsel, DO-SO-MO. Fascicula Mycenologica Polona 7, ed. S. Sharyp-
d a je się n ie u le g a ć w ą tp liw o ś c i, że z a s to s o w a n ie ty c h re g u ł k r e o w a n ia p o r t r e tó w o bcych z a c ią ży ło ró w n ie ż n a p ro c e sie k r e ś le n ia c h a r a k te r y s ty k i A b ily k s a , ja k o p r z e d s ta w ic ie la s p o łe c z e ń s tw a ib e ry jsk ie g o . P o d o b n ie j a k je g o lite r a c k ie p ro to ty p y , j e s t o n n ie z w y k le p rz e b ieg ły . J e s t to t r u d n e z a d a n ie , bo ty m r a z e m m u s i p rz e c h y tr z y ć P u n ijc z y k a B o s ta r a . K a rta g iń c z y c y - p o d o b n ie j a k r e s z t a sz e ro k o p o ję ty c h b a r b a r z y ń c ó w - d o c z e k a li się r ó w n ie n ie p rz y c h y ln e j ocen y ze s tr o n y R z y m ia n 29. L i t e r a t u r a ła c iń s k a a k c e n tu je sp ec y fic z n ie r o z u m ia n ą w ie rn o ś ć p u n ic k ą (fid e s P u n ic a ), b ę d ą c ą iro n ic z n y m w y o b ra ż e n ie m , n ie ja k o o d w ró c e n ie m fid e s R z y m ia n in a . Z p o d o b n ie n e g a ty w n ą o c e n ą m a m y do czy n ie n ia w p r z y p a d k u o k r e ś la n ia n ie u c z c iw eg o z a c h o w a n ia P u n ijc z y k ó w m i a n e m fr a u s P u n ic a 30. Z p e w n o ś c ią d la n a d a n i a w ię k sz e j w y ra z is to ś c i w iz e r u n k o w i A b ily k s a , je d n o z p ie rw o tn y c h ź ró d e ł zd ec y d o w a ło się n a z m ia n ę z a ło ż e ń d o ty c z ą c y ch k o n w e n c jo n a ln e j c h a r a k te r y s ty k i P u n ijc z y k a w c e lu o p is a n ia oso b y o s z u k a n e j p rz e z H is z p a n a . P o d d o w ó d c a k a r t a g i ń s k i B o s ta r 31, b ę d ą c y p o d w ła d n y m w o d z a H a z d r u b a l a , s p r a w u ją c e g o w ła d z ę w I b e r ii, w sz c z e g ó ln y sp o só b p r z e d s ta w io n y z o s ta ł u P o lib iu s z a . G re c k i h is to r y k p i sze, że B o s ta r b y ł c z ło w ie k ie m p r o s to d u s z n y m (aKaKoę), z a ś ja k o o so b a o ła g o d n y m u s p o s o b ie n iu d o d a tk o w o z u f n o ś c ią (m o tię ) o d n o sił się do A b ily k - sa . I s t o t n a w ty m k o n te k ś c ie w y d a je się ta k ż e in fo rm a c ja P o lib iu s z a , w e d le k tó re j B o s ta r n ie o d z n a c z a ł się sz c z e g ó ln ą o d w a g ą , m ia n o w ic ie w y s ła n y p rz e z H a z d r u b a la , a b y u n ie m o ż liw ić R z y m ia n o m p rz e k ro c z e n ie r z e k i E b ro , b a ł się te g o d o k o n a ć . U n ik a ją c k o n fro n ta c ji m ia ł w y b ra ć ro z w ią z a n ie z a c h o w a w cze, ro z b ija ją c obóz w n a d m o r s k ie j c z ę śc i S a g u n t u 32. R e la c ja L iw iu s z a ta k ż e p r z e d s ta w ia B o s t a r a w n ie k o r z y s tn y m ś w ie tle . K a r ta g iń c z y k w z a s a d z ie n ie d y s k u tu je z o s z u s te m , ła tw o p o ły k a h a c z y k , j a k o że w e d le słó w p i s a r z a z P a t a w i u m n ie b y ł c z ło w ie k ie m c h y tr y m n a sp o só b in n y c h K a r ta g iń c z y - ków : h o m in i n o n a d c e te ra P u n ic a in g e n ia c a llid o u t p e r s u a s i t 33. Do p e łn ie j szeg o n a k r e ś l e n i a c h a r a k t e r y s t y k i A b ily k s a p r z y c z y n ia s ię ró w n ie ż m o ty w , z a s p r a w ą k tó re g o H is z p a n m ia ł d o k o n a ć o s z u s tw a . W d z ie le P o lib iu s z a
29 M. Dubuisson, Das Bild des Karthagers in der lateinischen Literatur, w: Karthago, ed. W. Huss, Darmstadt 1992, s. 227-238.
30 E. Burck, Einführung in die Dritte Dekade des Livius, Heidelberg 1950, s. 67; G. Brizzi,
Gli studi annibalici, w: Atti del II Congresso onternazionale di studi fenici e punici, Roma,
9-14 novembre 1987, vol. I, Roma 1991, s. 66.
31 B. Niese, Bostar no. 3, RE III, 1, Stuttgart 1897, kol. 789; W. Huss, Geschichte der
Karthagern, s. 327; K. Geuss, Prosopographie, s. 21-22.
32 Pol., III, 98, 5. Jest jasne, że relacja, za którą podąża Polibiusz, akcentuje strachliwą i prostoduszną stronę charakteru Bostara, aby uzasadnić łatwość, z jaką Abilyks miał oszukać Punijczyka. W rzeczywistości problem, który się w tym miejscu pojawia, należałoby rozpatrzeć w dwojakiego rodzaju wariantach. Czy Bostar nie wywiązał się z rozkazu swojego przełożonego (bo to sugeruje jego podyktowana strachem decyzja), czy też fakt rozbicia obozu był interpreto wany przez Rzymian jako akt tchórzliwości Bostara, który w rzeczywistości przebywając nad morzem mógł czekać na dalsze posiłki od Hazdrubala, mające przybyć drogą morską, por. Liv., XXII, 22, 10: castra extra urbem in ipso litore habebat Bostar, ut aditum ea parte intercluderat
Romanis.
w y r a ź n ie z a s u g e r o w a n a z o s ta ła k o rz y ść , j a k ą w id z ia ł d la sie b ie A b ily k s w p o s ta c i w y so k ieg o s ta n o w is k a w R zy m ie: petaGetę g ap S ió ti S w a t a t p eg aę geveaG at p a p a Propatotę p p o aev e g k ap ev o j ev Kaipró p{atw a p a Kał cpe{av34. M o ty w p o p y c h a ją c y A b ily k s a do o s z u s tw a w p r z e k a z ie L iw iu s z a n ie j e s t ja s n y . A b ily k s p o s ta n a w ia z m ie n ić d o ty c h c z a so w e g o s o ju s z n ik a , p o n ie w a ż z m ie n ia się s y tu a c ja p o lity c z n a w H is z p a n ii: f i d u s a n te P o en is, tu m , q u a lia
p le r u m q u e s u n t b a r b a r o r u m in g e n ia , c u m fo r tu n a m u ta v e r a t fid e m (p o d k r.
M .W .)35. C h c ą c j e d n a k z n a le ź ć dow ód n a p o p a rc ie sw o ich z a m ia ró w zd ecy d o w a ł się n a in tr y g ę z w ią z a n ą z u m o ż liw ie n ie m p rz e ję c ia je ń c ó w p rz e z R z y m ia n . C h c ia ł by ć p r z y ty m A b ily k s, j a k p o w ia d a L iw iu s z , j a k n a jc e n n ie js z y m n a b y tk ie m d la sw o ich n o w y c h so ju sz n ik ó w : u t q u a m m a x u m e m o lu m e n tu m
n o tis so c iis e s s e t36. T ę d w u lic o w a p o s ta w ę A b ily k s a p o w t a r z a Z o n a r a s
w sw ojej s k ró to w e j r e k a p itu la c ji d o n ie s ie ń L iw iu s z a 37.
G e n e r a ln ie rz e c z b io rą c , p o m im o n ie ś m ia ło z a s u g e ro w a n e g o d z ia ła n ia w in te r e s ie p le m io n ib e r y js k ic h 38, A b ily k s d z ia ła g łó w n ie d la w ła s n e j k o rz y ści. Z p r z e d y s k u to w a n e j c h a r a k te r y s ty k i n ie w y n ik a a b y Ib e ry jc z y k b y ł p ie r w o w z o re m d la p a trio ty c z n e g o p r o ta g o n is ty n a m ia r ę W e rc y n g e to ry k s a . T a k ieg o p r z y k ła d u h is to r io g r a f ia r z y m s k a n ie m o g ła b y n ie w y k o rz y s ta ć . N a p e w n o n ie c z y n iła b y je d n a k z n ie g o a n ty te z y b o h a t e r a - d w u lico w eg o b a r b a rzyńcy, k tó re g o u m ie ję tn o ś c i n ie s ą szcz e g ó ln e , a lb o w ie m b a z u ją n a ła tw o w ie rn o ś c i lę k liw e g o n a iw n ia k a - s w o iste j c z a rn e j ow cy w ś ró d p u n ic k ic h s p r y ciarzy. P o n a d to tr u d n o u w a ż a ć , żeb y Ib e ry jc z y k m ia ł n a d z ie ję n a u z y s k a n ie u r z ę d u rz y m s k ie g o , sk o ro z z a s a d y n ie p rz y s łu g iw a ły o n e sp rz y m ie rz e ń c o m . P rz e w ija ją c y się m o ty w u r z ę d u w y d a je się je d n a k s u g e ro w a ć d ro g ę ro z u m o w a n ia , p r o w a d z ą c ą w k i e r u n k u i n te r p r e ta c ji celó w A b ily k s a p o d k ą te m k o n k r e tn e j k o rz y śc i. W ty m k o n te k ś c ie p r z y p o m in a się p r z y k ła d o k ilk a d z ie s ią t l a t s ta rs z y , a z w ią z a n y z p r ó b ą s k o r u m p o w a n ia G a ju s z a F a b r y c ju s z a p rz e z d e le g a tó w P y r r u s a . U rz ę d n ik o w i r z y m s k ie m u m ia n o w ó w czas p ro p o n o w a ć w y so k ie s ta n o w is k o ('u p o atp atp g ó ę) w E p ir z e 39. P r z y o k a z ji te j p ro p o zy cji p a d a ły ró w n ie ż in n e , w p r o s t o fe ru ją c e ła p ó w k ę , k tó re j F a b ry c ju s z oczyw iście n ie p r z y ją ł40. J e s t w ręcz s y m p to m a ty c z n e , że w rz y m s k ic h k o n c e p c ja c h h is to - rio g ra fic z n y c h to p rz y k ła d o w o P y r r u s u s iłu je s k o ru m p o w a ć R z y m ia n , H a n n i b a l p r z e k u p u je rz y m s k ie g o s p r z y m ie r z e ń c a z B ru n d iz ju m e t cetera . R z y m ia n ie n a t o m i a s t n ig d y n ie p o d d a ją się k o ru p c ji, a co w r o z p a tr y w a n y m p r z y p a d k u szc z e g ó ln ie w a ż n e - n ig d y te ż s a m i n ie p r o p o n u ją ła p ó w e k . 34 Pol., III, 98, 4. 35 Liv., XXII, 22, 6. 36 Liv., XXII, 22, 6. 37 Zon., IX, 1.
38 Liv., XXII, 22, 8; Zon., IX, 1. 39 App., Samn., 10, 12.
40 M. Wolny, Próba przekupienia Gajusza Fabrycjusza podczas rokowań pokojowych
z Pyrrusem po bitwie pod Herakleją (280 p.n.e.). Przyczynek do rozważań na temat korupcji wśród wyższych urzędników rzymskich, w: Studia z dziejów starożytnego Rzymu, red. R. Saj-
Ź ró d łow a w e r sja in tr y g i
Z a p a m ię ta n a w ź ró d ła c h in fo rm a c ja n a t e m a t in tr y g i A b ily k s a w y d a je się o p ie ra ć n a p o d o b n y m s c h e m a c ie n a r r a c y jn y m . G e n e r a ln y o g lą d ź ró d e ł p o z w a la w y ró ż n ić c z te r y c zęści o p is u n in ie js z e g o ep iz o d u . P ie r w s z a z n ic h n a l e ży do k o n te k s tu a ln e g o w y ja ś n ie n ia c e lu , d la k tó re g o K a rta g iń c z y c y p o z y s k a li i p r z e tr z y m y w a li z a k ła d n ik ó w ib e ry js k ic h w S a g u n c ie . D r u g a d o ty czy p r z y g o to w a n ia in tr y g i p rz e z A b ily k s a , czyli je g o m e d ia c ji z a ró w n o u dow ódcy p u n ic k ie g o B o s ta r a , j a k i p o ta je m n e g o s p o tk a n ia ze S c y p io n a m i. C zęść t r z e cia, o m a w ia ją c a p rz e p ro w a d z e n ie o p e ra c ji, o p ie ra się n a p r e z e n ta c ji a r g u m e n ta c ji A b ily k s a , s k ie ro w a n e j do dow ódcy k a r ta g iń s k ie g o B o s ta r a , m a ją c e j p rz e k o n a ć go do p r z e k a z a n ia z a k ła d n ik ó w ic h ro d z in o m z a p o ś re d n ic tw e m A b ily k sa . C zęść c z w a r ta to o m ó w ie n ie k o n s e k w e n c ji p la n o w a n e g o p r z e d s ię w zięcia. T en s w o is ty s c h e m a ty z m p r e z e n ta c ji źró d ło w ej w y s tę p u ją c y z a ró w n o u P o lib iu s z a , L iw iu s z a , j a k i Z o n a r a s a s k ło n ił U . K a h r s t e d t a , a z a n im te ż F. W . W a lb a n k a do p o s ta w ie n ia tezy, k t ó r a p o z w a la ła w n io sk o w a ć w sp ó ln e , a do te g o n ie k o n ie c z n ie p e w n e źró d ło p ie rw o tn e d la w s z y s tk ic h ty c h r e la c ji41. N ie c h c ą c p rz y jm o w a ć a p r io r i ty c h z a ło ż e ń , k tó r e n ie z o s ta ły z r e s z tą p o p a r te szczeg ó ło w y m i b a d a n ia m i, n a le ż y om ów ić i s k o m e n to w a ć k a ż d ą z części z a w a r ty c h w r e la c ja c h źró d ło w y ch .
a) C el p o jm a n ia z a k ła d n ik ó w
O d n o ś n ie c e lu p o jm a n ia z a k ła d n ik ó w P o lib iu s z w y p o w ia d a się w sp o só b la k o n ic z n y , ja k k o lw ie k n ie z w y k le k o n k re tn y . M ów i b o w ie m , iż w m o m e n c ie , w k tó ry m H a n n ib a l p rz e d s ię w z ią ł w y p ra w ę do I ta lii, w z ią ł o n z a k ła d n ik ó w z ty c h m ia s t, w lo ja ln o ść k tó r y c h n ie w ie rz y ł. W t e n sp o só b do n ie w o li p u n ic - k iej m ie li tr a f ić sy n o w ie n a jz n a k o m its z y c h m ężów : e l a ^ e p a p a to u tw v o p h p a Touę uieię trov spifaveaT aTrov av8prov. J e s t o c z y w iste , że ch o d zi t u t a j o e lity s p o łe c z e ń s tw a . Z a k ła d n ic y m ie li b y ć p rz e tr z y m y w a n i w S a g u n c ie , k tó r y w y b r a n o d la te g o , że b y ł z a ró w n o d o b rz e u fo rty fik o w a n y , j a k i z n a jd o w a ła się w n im z a ło g a , k t ó r ą H a n n ib a l d a rz y ł sz c z e g ó ln y m z a u f a n ie m 42. R e la c ja Li- w iu s z a s ta n o w i c e n n e u z u p e łn ie n ie te j w sk a z ó w k i. A u to r z P a ta w iu m in fo r m u je b o w ie m o r o d z a ju p ieczy s p ra w o w a n e j n a d z a k ła d n ik a m i m ó w iąc, że m ia ła ic h p iln o w a ć s tr a ż (c u sto d ia e )43.
In fo rm a c je te w y d a ją się z a s a d n ic z o w ia ry g o d n e . W iem y p rz e c ie ż , że zdobycie H is z p a n ii p rz e z B a rk id ó w o p ie ra ło się n a p o d b o ju , co j e s t n ie k w e
41 U. Kahrstedt, Geschichte der Karthager von 218 bis 146, Berlin 1913, s. 204; F. W. Wal bank, A Historical Commentary on Polybius, vol. I, Oxford 1957, s. 432. Charakterystyczne jest tutaj stanowisko K. J. Belocha, Polybios Quellen im Dritten Buche, Hermes 50, 1915, s. 361, który sugeruje, iż historia przejęcia zakładników jest dubletem innego miejsca z dzieła Polibiu sza, zob. Pol, X, 18, 3; F. W. Walbank, Commentary, s. 432. Przypuszczenie związane jest z właściwym Belochowi hiperkrytycznym podejściem do rzymskiej annalistyki. Obecnie twier dzenie takie nie znajduje podstaw merytorycznych.
42 Pol., III, 98, 1. 43 Liv., XXII, 22, 4.
s tio n o w a n y m f a k te m h is to ry c z n y m 44. Z a g o s p o d a ro w a n ie ow oców te g o p o d b o j u m u s ia ło o p ie ra ć się n a k o n k r e tn y m k s z ta łc ie p o lity k i B a rk id ó w , co z k o lei
n ie p r z e k r e ś la f a k tu , że w H is z p a n ii m o g ły is tn ie ć o śro d k i, k tó ry c h n a s t a w i e n ie do p o lity k i k a r t a g i ń s k i e j b u d z iło u z a s a d n io n e w ą tp liw o ś c i. S y tu a c ja w Ita lii, k tó re j n o w y m zdobyw cą s ta w a ł się H a n n ib a l d o sta rc z a a rg u m e n tó w z a p o d tr z y m a n ie m te j te z y 45. Z te g o p o w o d u p rz y ję c ie z a k ła d n ik ó w z o śro d k ó w sz czeg ó ln ie z a g ro ż o n y c h r e b e lią by ło o czy w iście u z a s a d n io n e . S fo rm u ło w a n ie P o lib iu s z a o d n o sz ą c e się do sy n ó w z ro d z in z n a k o m ity c h m ę ż ó w (ulelę trov EPifaveCTTaTwv av8prov) d o ty czy z c a łą p e w n o ś c ią czło n k ó w ib e ry js k ie j a r y s to k ra c ji, k tó r z y r e p r e z e n to w a li n a jb a r d z ie j w p ły w o w e części s p o łe c z e ń s tw a h is z p a ń s k ie g o . S w o is tą z a g a d k ą p o z o s ta je , d laczeg o z a k ła d n ik ó w p r z e tr z y m y w a n o w ła ś n ie w S a g u n c ie . P o s z u k u ją c o d p o w ie d z i n a t ą k w e s tię n a le ż y z a u w a ż y ć , iż n ie p o z o sta je b e z z n a c z e n ia , że m ia s to to z n a jd o w a ło się n a d ro d z e p rz y sz łe j o fe n sy w y rz y m s k ie j n a P ó łw y se p Ib e ry js k i. W z a m y ś le H a n n ib a la je ń c y u m ie s z c z e n i w ła ś n ie w S a g u n c ie m o g li b y ć p la n o w a n i w p r z y szło ści ja k o e le m e n t p rz e ta rg o w y w r o k o w a n ia c h z R z y m ia n a m i. F a k t u f o r ty f ik o w a n ia m i a s t a m ia ł ra c z e j s ła b ą siłę o d d z ia ły w a n ia , p o n ie w a ż , s k ą d in ą d n a p o d s ta w ie d z ie ła L iw iu s z a , w iem y, że je g o m u r y z o s ta ły z b u rz o n e z p o m o c ą M a h a r b a la 46. P o n a d to je ń c y p iln o w a n i b y li w n a d m o rs k ie j części m i a s t a 47, co m oże s u g e ro w a ć , iż z n a jd o w a li się n a w e t p o z a u m o w n y m i fo rty fik a c ja m i.
J e ż e li z a ś c h o d z i o z ało g ę p iln u ją c ą z a k ła d n ik ó w , to n a le ż y zw rócić u w a gę, że s f o rm u ło w a n ie L iw iu s z a c u s to d ia e d o p re c y z o w u je je d y n ie to co n a p is a ł P o lib iu sz : Kai S ia rn v trov dp1eiPO|jivrov sp ’ a u tp ę av8prov picttw . N a p o d s ta w ie P o lib iu s z a m o ż n a b o w ie m są d z ić , że n ie b y ła to z a ło g a lic z n a , a le p rz e d e w s z y s tk im g o d n a z a u f a n ia (p io tó j).
b) P e r tr a k ta c je A b ily k sa z B o ste r e m i w ła d z a m i rzy m sk im i
A b ily k s w c h o d z i w k o n t a k t z d o w ó d c ą p u n ic k im B o s ta r e m , n a w ią z u ją c ro zm o w ę d o ty c z ą c a z a k ła d n ik ó w i p o lity c z n y c h celów d la k tó ry c h m o ż n a b y się n im i p o słu ży ć. P r z e d s ta w io n a p rz e z ź ró d ła a r g u m e n ta c ja A b ily k s a j e s t p r o s ta : sk o ro R z y m ia n ie z n a le ź li się ju ż po z a c h o d n ie j s tr o n ie r z e k i E b ro , to K a rta g iń c z y c y n ie b ę d ą ju ż w s ta n ie u tr z y m a ć I b e rii w r y z a c h z a p o m o c ą przem ocy. R a c ja p o lity k i k a r ta g iń s k ie j w y m a g a b o w ie m d ia m e tr a ln e j z m ia n y p o s tę p o w a n ia , czyli o d e jśc ia od s o ju s z u p rz y p ie c z ę to w a n e g o s tr a c h e m (fó|}oę) n a rz e c z p r z y m ie r z a o p a rte g o n a ży czliw ości ( e w o ia ) 48. D la te g o , w e d le p r e z e n to w a n e j w ź ró d ła c h a r g u m e n ta c ji A b ily k s a n a le ż y zw rócić w o ln o ść z a k ła d n ik o m i z a p e w n ić p o w ró t do ro d z in n y c h dom ów . J e d n o c z e ś n ie A b ily k s m ia ł z a u w a ż y ć , że R z y m ia n ie z b liż y li s ię j u ż do S a g u n t u , k tó r y z n a la z ł się
44 J. Seibert, Hannibal, Darmstadt 1993.
45 Zob. M. Wolny, Hannibal w Italii 218-217 p.n.e., s. 76-87, 283-284.
46 Liv., XXI, 12, 2; M. Wolny, Maharbal - poddowódca kartagiński w wojsku Hannibala
(219-216/15p.n.e.), „Echa Przeszłości” VI, Olsztyn 2005, s. 11.
47 Pol., III, 98, 5.
w n ie b e z p ie c z e ń s tw ie . J e ż e li R z y m ia n ie o d b iją z a k ła d n ik ó w i d o k o n a ją ic h z w r o tu ro d z in o m , to n ie w ą tp liw ie w y g r a ją p rz y c h y ln o ś ć p le m io n ib e ry js k ic h . J e ż e li n a t o m i a s t K a rta g iń c z y c y d o k o n a ją te g o p ie rw s i, z y s k a ją s k u te c z n e z a b e z p ie c z e n ie p r z e d R z y m ia n a m i49. A b ily k s n ie o m ie s z k a ł p r z e d s ta w ić Bo- s ta r o w i in n y c h k o rz y ś c i w y n ik a ją c y c h z ta k ie g o p o s tę p o w a n ia . P o in fo rm o w a ł k a r ta g iń s k ie g o dow ódcę, że t e n m o że sp o d z ie w a ć się lic z n y c h d a ró w (8ropwv p1^0oę) od lu d z i, k tó r z y o d z y s k a ją sw oje d z ie c i50. T ym s a m y m m ia ł p r z e k o n a ć B o s ta r a 51. D o p iero po ty m p rz y b y w a do o b o zu rz y m s k ie g o i p o m y sł p r z e d s ta w ia S cy p io n o m . M ia ł im p r z e d s ta w ić , że Ib e ro w ie z z a p a łe m p r z e jd ą n a s tr o n ę R z y m ia n , je ś li o d z y s k a ją z a k ła d n ik ó w , k tó ry c h A b ily k s p rz y rz e k ł im d o starc zy ć: SKlogięćmenoj 8s 8 ia pleiónw n t^ v ECTO|jivhv ópm^v Kai metaPTroain ppoę a n t o / ę trov ’ip^pwv s a v sykpaTelę YŚverovtai trov om^pwv, śftriYYellaTo papa8róaeiv a ń to lę to u ę p a tS a ę 52. S cy p io n o w ie m ie li g o rliw ie p r z y s ta ć n a te n p o m y sł i o b iecać A b ily k so w i n a g ro d ę ( k a i g e g a l a j óftia%vo'U|iśvrov Swpeaę)53.
N a źró d ło w y m o b ra z ie p e r t r a k t a c j i A b ily k s a z B o s ta r e m i S c y p io n a m i z a c ią ż y ła r e to r y c z n a fo rm a p r e z e n ta c ji lite ra c k ie j. A b ily k s o d w o łu je się do a m b ic ji B o s ta r a , w s k a z u ją c m u n a k o n ie c z n o ść k ie r o w a n ia się w p o lity c e p u n ic k ie j z a s a d ą w ie lk o d u s z n o ś c i ( m s y a lo y u c la )54. P o n a d to , j a k to ju ż p o w y żej z a z n a c z o n o , w s k a z u je n a o so b iste k o rz y śc i, k tó r e m ó g łb y o d n ie ś ć B o s ta r, je ś li w y k o n a łb y p la n p ro p o n o w a n y p rz e z A b ily k s a 55. W n a r r a c y jn e j s t r u k t u rz e te j p r e z e n ta c ji źró d ło w ej n ie m a s p rz e c z n o ś c i lo g iczn ej w ty m , że A b ily k s p e r t r a k t u j e n a jp ie r w z B o s ta r e m a d o p ie ro p ó źn iej z R z y m ia n a m i. T a k ie u ję c ie j e s t e w id e n tn ie d o s to s o w a n e do rz y m s k ic h s ta n d a r d ó w m o ra ln y c h . P ie r w o tn e ź ró d ła w s z a k n ie tw o r z ą n ow ej w y im a g in o w a n e j rz e c z y w isto śc i, a le k r e u j ą in n e u s ta w ie n ie fa k tó w ta k , a b y w n ik a n ie w ic h p rz y c z y n y n ie b yło k o n ie c z n e . W o p isie ź ró d e ł rz y m s k ic h o b ra z p e r t r a k t a c j i A b ily k s a z Bo- s t a r e m i R z y m ia n a m i s p ro w a d z a się do teg o , że w in a z a n ie u c z c iw e w ejście w p o s ia d a n ie z a k ła d n ik ó w s c e d o w a n a z o s ta je n a Ib e ry jc z y k u . R z y m ia n ie j e d y n ie p r z y s ta ją n a p o m y sł o s z u s ta , co u s p ra w ie d liw io n e j e s t ty m , że d z ia ła ją w d o b re j w ie rz e i p rz e c iw n ie do p u n ic k ie g o z a b o rc y l a n s u j ą w a r to ś ć w olności. T y m c z a se m s y tu a c ja w y d a je się p re z e n to w a ć w zg o ła o d m ie n n y sposób. P o w yżej w s k a z a n o ju ż , że A b ily k s w y k re o w a n y z o s ta ł p rz e z ź ró d ła n a o s z u s ta d z ia ła ją c e g o w im ię w ła s n e g o i n te r e s u , k tó r e to d z ia ła n ie j e s t oczyw iście w ia ry g o d n e . T ru d n o je d n a k u w ie rz y ć w to , a b y Ib e ry jc z y k s a m z sie b ie w sz e d ł w is to tn e d la p o lity k i rz y m s k ie j n iu a n s e p ro p a g a n d o w o -d y p lo m a ty c z - n e , bo t a k n a le ż a ło b y p rz e c ie ż z a k w a lifik o w a ć s p ra w ę u w o ln ie n ia jeńców .
49 Pol., III, 98, 7-9; Liv., XXII, 22, 12 in. 50 Pol., III, 98, 10; por. Liv., XXII, 22, 13. 51 Pol., III, 98, 11; Liv., XXII, 22, 15.
52 Pol., III, 99, 3; Liv., XXII, 22, 15: nocte clam progressas ad hostium stationes conventis
quibusdam auxiliaribus Hispanis et ab his ad Scipionem perductus, quid adferret, expromit.
53 Pol., III, 99, 4. 54 Pol., III, 98, 9. 55 Pol., III, 98, 10.
O p ie ra ją c się n a w y ra ż o n y m w c z e śn ie j z a ło ż e n iu , że A b ily k s m ó g ł b y ć p u n ic - k im sz p ie g ie m , ła tw ie j z ro z u m ie ć m o żliw o ści je g o k o n t a k t u z d o w ó d c ą B o sta - re m . K o n ta k ty Ib e ry jc z y k a z R z y m ia n a m i m o ż n a z ro z u m ie ć , j a k się w y d a je p o n ie k ą d n a p o d s ta w ie s p r a w o z d a n ia P o lib iu s z a . G re c k i h is to r y k in fo rm u je , że A b ily k s u d a ł się n o c ą do o b o zu R z y m ia n , g d z ie z e tk n ą ł się z Ib e ry jc z y k a - m i, n a le ż ą c y m i do rz y m s k ic h w o jsk p o siłk o w y c h , p rz e z k tó ry c h u z y s k a ł d o s tę p do w o d zó w n a c z e ln y c h : p a p a y sv s0 s!ę 5s voKxóę £pl to xrov 'Propa{rov oxpaxóps5ov K ai o u p p i^ a ę t i o l xrov ouoxpaxsuomsvrov £KEivoię ’ip^prov 5 ia xouxrov sio ^ lO s ppó j x o / j oxpaxhyouę56. Z d a n ie to w y ra ź n ie s u g e r u je k o n t a k t A b ily k - s a z o so b a m i b ę d ą c y m i s p rz y m ie rz e ń c a m i R z y m ia n . N ie m o ż n a o d rz u c ić c a ł k o w icie m o żliw o ści, iż lu d z ie ci b y li w s p ó łp le m ie ń c a m i A b ily k s a . J e ż e li w s p o m n ia n i Ib e ry jc z y c y p e łn ili w w o js k u r z y m s k im j a k i e ś in n e fu n k c je , n a p r z y k ła d w y w ia d o w c z e , to p r z e k a z a n e p r z e z ź r ó d ła f a k t y u k ł a d a j ą się w o d m ie n n y , a le z a to d u ż o b a r d z ie j w ia ry g o d n y s c h e m a t. T a k w ię c m o ż n a z a ło ży ć , że A b ily k s d z ia ła ł z in s p ir a c ji w ła d z r z y m s k ic h , k tó r e w y k o r z y s tu j ą c św ie ż o r e k r u to w a n y c h Ib e ry jc z y k ó w , ja k o p o ś r e d n ik ó w m o g ły z a p ro p o n o w a ć m u u d z ia ł w a k c ji p rz e ję c ia z a k ła d n ik ó w . N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że p rz y te g o r o d z a ju z a d a n iu n ie z w y k le u s łu ż n y b y łb y s z p ie g p u n ic k i, k tó r y p rz y w id o k u o d p o w ie d n ic h k o rz y śc i fin a n s o w y c h b y łb y g o tó w z m ie n ić sw o je go m o co d aw cę.
c) P r z e p r o w a d z e n ie ak cji
O d n o ś n ie p rz e p r o w a d z e n ia o p e ra c ji p r z e k a z a n ia z a k ła d n ik ó w n a le ż y z a u w a ż y ć , iż ź ró d ła z g o d n ie w y p o w ia d a ją się n a t e m a t szczegółow ego p la n u p o w z ię te j o p e ra c ji. A b ily k s u m a w ia się z R z y m ia n a m i co do c z a s u i m ie js c a p r z e k a z a n ia z a k ła d n ik ó w 57. J a k p o d a je P o lib iu s z ib e ry js k i o s z u s t m ia ł z o sta ć p o in fo rm o w a n y k to b ę d z ie o d b ie ra ł je ń c ó w 58. L iw iu sz w p ra w d z ie p rz e m ilc z a ł t e n d e ta l, a le z a to p o d k re ś lił, że w obozie rz y m s k im z a p e w n io n o się o w z a je m n y m z a u f a n iu (fid e s)59. Ź ró d ła z g o d n ie w s k a z u ją , że o p e r a c ja p r z e k a z a n ia je ń c ó w z o b o z u k a r ta g iń s k ie g o i ic h p rz e p r o w a d z e n ie do R z y m ia n o d b y w a się p o d o s ło n ą n o cy 60. N a s tę p n ie z a d a n ie o d p r o w a d z e n ia u w o ln io n y c h do ic h d om ów z n o w u z o s ta je p o w ie rz o n e p rz e z R z y m ia n A b ily k so w i61. T a p o z o rn ie s p ó jn a r e la c ja z a w ie r a w so b ie k ilk a e le m e n tó w , k tó ry c h a n a liz a le p ie j p o z w a la z ro z u m ie ć p ro w e n ie n c ję p ie rw o tn e j re la c ji. S y m p to m a ty c z n ą c e c h ą w s z y s tk ic h o d n o ś n y c h p r z e k a z ó w j e s t to , że o s a d z a ją o ne ak c ję A b ily k s a w nocy, tw o rz ą c w t e n sp o só b a u r ę ta je m n ic y i a tm o s fe rę s p r z y ja ją c ą o s z u s tw u . T r z e b a z a u w a ż y ć , że te g o r o d z a ju p r e z e n ta c ja n ie j e s t w y ją tk o w a. P rz y p o m n ijm y , że ch o c ia ż b y a k c ja p r z e p r a w y o d d z ia łu K a r ta g iń c z y k a
56 Pol., II, 99, 2.
57 Pol., III, 99, 4; Liv., XXII, 22, 16. 58 Pol., III, 99, 4.
59 Liv., XXII, 22, 16.
60 Pol., III, 99, 5; Liv., XXII, 22, 17-18; Zon., IX, 1. 61 Pol., III, 99, 6 in.
H a n n o n a p rz e z R o d a n o d b y w a się trz e c ie j n o c y 62, co n ie k o n ie c z n ie , j a k w y k a z a n o w o d rę b n e j p u b lik a c ji, m u s ia ło b yć w s k a z ó w k ą s tric te c h ro n o lo g ic z n ą 63. W a tm o s fe rz e n o c n e j a u r y o d b y w a się ró w n ie ż b r a w u r o w y p o śc ig M a- h a r b a l a z a n ie d o b itk a m i rz y m s k im i, o c a la ły m i po b itw ie T ra z y m e ń s k ie j64. W reszc ie n o c ą H a n n ib a l d o k o n u je sw ojego O c h se n tric k p rz e c iw k o F a b iu s z o w i M a k s y m u s o w i65. P r z y k ła d y m o ż n a n a t u r a l n i e m n o ży ć. P r z y p a d e k o s z u s tw a A b ily k s a w y d a je się je d n a k p o d ty m w z g lę d e m szczególny, p o n ie w a ż n a w e t w s k o m a s o w a n e j re la c ji Z o n a r a s a c z y ta m y voKxóę. J e ż e li z a te m w e r s ja Z o n a ra - s a n ie j e s t je d y n ie p o c h o d n ą a b u rb e c o n d ita , to m o ż n a w n o sić, że a u to r te n w y k o rz y s ty w a ł coś je sz c z e , czyli n a p r z y k ła d p r z e k a z a n n a lis ty c z n y , k tó r y m ó g ł b yć n a c e c h o w a n y a tm o s f e r ą n o cn ej g ro z y i ta je m n ic y . M o ty w n o cn ej a k c ji s ta n o w i m o cn y p u n k t o p a r c ia w p o s z u k iw a n iu p ie rw o w z o ru a n n a li- sty c z n e g o d la całe j h is to r ii o o s z u s tw ie . T a k te ż w id z ia ł to K. J . B eloch, s u g e r u ją c je d n a k w y łą c z n ie p r z e k a z a n n a lis ty c z n y : D ie k in d is c h e (99,8) G e
s c h ic h te v o n d e n G e ise ln k a n n so n u r e in ro m is c h e A n n a l i s t e r z a h lt h a b e n 66.
S k u tk i o s z u s tw a s ta n o w ią c e p e w n e g o r o d z a ju h is to rio g ra fic z n y p rz y c z y n e k do s tw o r z e n ia p o m n ik a cy w iliz o w a n e j p o lity k i rz y m s k ie j r e a liz o w a n e j w H is z p a n ii, w y d a ją się p o tw ie rd z a ć a n n a lis ty c z n y w z ó r d la te j opow ieści. Z a a n n a lis ty c z n ą w e r s ją o p o w ieści w y d a je się ró w n ie ż p rz e m a w ia ć a n a liz a d ro g i je j re cep c ji. N a jp ro ś c ie j p rz e c ie ż m o ż n a so b ie w y o b ra z ić , że h i s t o r i a t a o d n o to w a n a z o s ta ła w k r ę g u S c y p io n ó w p o d c z a s ic h p o b y tu w H is z p a n ii. P rz y ję c ie ta k ie j w e rs ji n ie j e s t je d n a k w p e łn i z a d o w a la ją c e w o b lic z u f a k tu , iż r e la c ja P o lib iu s z a p rz e c h o w a ła p e w ie n b e z p re c e d e n s o w y w ą te k . O tó ż p is a r z z M e g a lo p o lis p o w ia d a , iż A b ily k s w r a c a ją c z rz y m s k ie g o o b o zu do B o s ta r a m ia ł d o b ra ć so b ie o d p o w ie d n ic h ze sw o ich p rz y ja c ió ł: t o / j sp tth ó sto o ę xrov f tlr o v 67. A u to r g re c k i n ie p re c y z u je je d n a k w j a k im c e lu p rz y ja c ie le ci z o s ta li d o b ra n i p rz e z A b ily k sa . Co w ięcej n ie w y ja ś n ia ró w n ie ż k to z a lic z a ł się do ta je m n ic z e j g r u p y o k re ś la n e j m ia n e m filo x . C zy b y li to Ib e ry jc z y c y n a u s łu g a c h r z y m sk ic h ? P o w y żej w s k a z a n o ju ż n a m ie jsc e u L iw iu s z a w k tó r y m p is a r z te n m ów i, że w obozie rz y m s k im z a p e w n io n o się o w z a je m n y m z a u f a n iu . B yć m o że p rz e ję c ie p rz y ja c ió ł Ib ery jczy k ó w , k tó rz y m ie li to w a rz y s z y ć A b ily k so w i było p o p a rc ie m d la w y ra ż o n e g o w c z e śn ie j z a u fa n ia . M o ż n a je d n a k p o d e jrz e w ać, że R z y m ia n ie c h c ie li k o n tro lo w a ć p o c z y n a n ia A b ily k s a , s t ą d w y e k s p e d io w a li go w sw o im s p ra w d z o n y m to w a rz y s tw ie . S tą d t e r m i n f ilo x o d n o si się
62 Pol., III, 42, 6; zob. F. W. Walbank, Commentary, s. 378; M. Wolny, Kłopoty Hannibala
z przekroczeniem rzeki Rodan, „Nowy Filomata” X, 2, Kraków 2006, s. 111-115.
63 M. Wolny, Rola poddowódców kartagińskich w zwycięskim marszu Hannibala przez
Italię (218-216 p.n.e.), „Antiquitas” XXIX, Wrocław 2007, s. 213: Może Polibiusz, a raczej jego źródło miało jakieś inne poza-chronologiczne aspiracje. Mogło to być przede wszystkim dążenie do wyeksponowania roli nocy i nadania akcji tajemniczego zabarwienia.
64 Liv., XXII, 6, 11.
65 Pol., III, 92, 10 in.; Liv., XXII, 16, 4 in.; App., Hann., 14, 58; J. Seibert, Hannibal, s. 170 in.; J. Seibert, Forschungen zu Hannibal, Darmstadt 1993, s. 224.
66 K. J. Beloch, Polybios’ Quellen, s. 361. 67 Pol., III, 99, 5.
b a rd z ie j do p rz y ja c ió ł R z y m ia n , n iż p rz y ja c ió ł A b ily k sa . T a k ie ro z u m ie n ie słó w z a w a r ty c h w p rz e k a z ie P o lib iu s z a p o d p o w ia d a ta k ż e in n e m ie jsc e n a k re ś lo n e j p rz e z n ie g o h is to r ii o s z u s tw a . K ie d y R z y m ia n ie w y e k s p e d io w u ją A b ily k s a z p o z y s k a n y m i p r z e z e ń n a B o s ta rz e je ń c a m i, ró w n ie ż d o d a ją m u o d p o w ie d n ic h lu d z i ( t o / j śpithS siooę). T a k a i n t e r p r e t a c j a p r z e k a z u P o lib iu s z a w s k a z u je , ze R z y m ia n ie n ie s to s u ją się do z a s a d y z a u f a n ia (fides), k tó re j h o ł d u ją , bo p rz e c ie ż n ie u f a ją A bilyksow i. U s ta le n ie to p ro w a d z i z k o lei do k o n s ta ta c ji, że o b ra z o s z u s tw a A b ily k sa z b u d o w a n y z o s ta ł n a p o d s ta w ie re la c ji a n n a - listy c z n e j, k tó r a m o g ła z o sta ć z a b a rw io n a e c h e m p r z e k a z u k a rta g iń s k ie g o . R zecz j a s n a n a t e m a t ty c h w y d a rz e ń w H is z p a n ii n ie p is a li ra c z e j h isto ry c y H a n n ib a la S ile n o s czy Sosylos, k tó rz y n a jp e w n ie j p o d ą ż y li do I ta lii w ra z ze sw o im dow ódcą68 . N ie m o ż n a je d n a k w y k lu czy ć, że ró w n ie ż H a z d r u b a l p o s ia d a ł w sw o im s z ta b ie osoby o d p o w ie d z ia ln e z a o p isa n ie p rz e b ie g u k o n flik tu .
d) K o n sek w e n c je ak cji
J a k in fo rm u je P o lib iu s z A b ily k s o b je ż d ż a m i a s t a n a P ó łw y sp ie Ib e r y j s k im i p r z e d s ta w ia z w ro t je ń c ó w ja k o dow ód ła g o d n o śc i (p p aó th ę) i w ie lk o d u s z n o ś c i (m s y a lo y u c ia ) R z y m ia n w p rz e c iw ie ń s tw ie do n ie u fn o ś c i ( a p io tia ) i sta n o w c z e j su ro w o ści (P ap u t^ę) K a rta g iń c z y k ó w 69. T a k ie s ta n o w is k o z n a jd u je p o tw ie r d z e n ie w d z ie le L iw iu s z a 70, k tó r y d o d a tk o w o e k s p o n u je ła g o d n o ść
(c le m e n tia ), ja k o c h a r a k te r y s ty c z n y r y s w p o lity c e R z y m ia n 71. P o n a d to
w s z y s tk o L iw iu sz m ó w i je s z c z e o w a ż n y m s k u t k u p o lity c z n y m , j a k i m ia ła p rz y n ie ś ć a k c ja z w ró c e n ia je ń c ó w ro d z in o m . P is a r z rz y m s k i in fo rm u je , iż od r a z u b y ło b y doszło do p o w s ta n ia p rz e c iw K a r ta g in ie , g d y b y n ie n a d e jś c ie zim y: ita q u e in g e n ti c o n se n su d e fe c tio n e m o m n e s sp ecta re; a r m a q u e e x te m p lo
m o ta fo re n t, n i h ie m s ...in te r v e n is s e t72. J e s t ja s n e , co t r z e b a w ty m m ie js c u p o w tó rz y ć , że z a ró w n o o p is p o lity k i w s p a n ia ło m y ś ln o ś c i rz y m s k ie j z a p r e z e n to w a n y p rz e z P o lib iu s z a , j a k i p rz e z L iw iu s z a j e s t p r o p a g a n d o w ą tr a w e s ta c ją , k t ó r a s c h le b ia ra c jo m p o lity c z n y c h d ecy zji p o d e jm o w a n y c h n a d T y b re m . Z a w a r ta je d n a k w te k ś c ie L iw iu s z a w z m ia n k a n a t e m a t z a g ro ż e n ia H is z p a n ii b u n te m (m o tu s ) p rz e c iw k o w ła d z y k a r ta g iń s k ie j w y m a g a b a rd z ie j w n ik liw e g o r o z p a tr z e n ia b io rą c e g o p o d u w a gę re la c je rz y m s k o -p u n ic k ie z a c h o d z ą c e n a ib e r y js k im p o d ło ż u sp o łeczn y m .
O szu stw o A b ily k sa w k o n te k ś c ie rela cji p u n ick o-ib ery jsk o -rzym sk ich
Z u w a g i n a f a k t, iż o s z u s tw o A b ily k s a w p is u je się w p o n ie k ą d w k w e s tię w ła d z y p u n ic k ie j n a d p le m io n a m i ib e ry js k im i, w y d a je się u z a s a d n io n e sp o j
68 Nep., Hann., 13, 3; F. X. Ryan, Sosylos der Lakedaimonier und Sosylos der Ilier, „Storia della Storiografia” 41, 2002, s. 84 in.
69 Pol., III, 99, 7. 70 Liv., XXII, 22, 19. 71 Liv., XXII, 22, 20. 72 Liv., XXII, 22, 21.
rz e n ie n a z a s a d n ic z e cech y p o lity k i B a rk id ó w w o k re s ie 2 3 7 - 2 1 8 p .n .e . J a k z a z n a c z o n o w e w s tę p ie p o lity c e te j p o św ięco n o ju ż w n a u c e b a r d z o d u żo u w a g i. G e n e r a ln ie rz e c z b io rą c cz ę śc io w a k o n s o lid a c ja p le m io n ib e ry js k ic h b ę d ą c a u d z ia łe m B a rk id ó w , s ta n o w i p rz y c z y n e k do p o z y ty w n e j o c en y ic h d z ia ła ln o ś c i. P o lity k a p r o w a d z o n a w H is z p a n ii p rz e z H a m ilk a r a , H a z d r u b a la i H a n n ib a la n ie b y ła je d n a k ró w n ie ż w o ln a od p ro b le m ó w i sła b o śc i. P rz y w o łu ją c s ta n o w is k a ś w ia d e c tw ź ró d ło w y c h w a r to w s k a z a ć c h o c ia ż b y n a re la c ję A p p ia n a , w k tó re j a u to r t e n p o d a je , że p o lity k a k a r t a g i ń s k a w H is z p a n ii od sa m e g o p o c z ą tk u b u d z iła o p ó r ze s tr o n y r d z e n n y c h p le m io n ib e r y js k ic h 73. N ie c h ę ć t a z p e w n o ś c ią b y ła o d p o w ie d z ią n a p o c z y n a n ia H a m i l k a r a , z m u sz o n e g o do j a k n a js z y b s z e g o o d b u d o w a n ia p o zy cji e k o n o m ic z n e j K a r ta g in y m o cn o z a c h w ia n e j po w o jn ie z n a je m n ik a m i. B o g a c tw a P ó łw y s p u I b e r y j s k ie g o s p r z y ja ły te j e k o n o m ic z n e j o d b u d o w ie . W s p ó łc z e s n e b a d a n i a d o w o d z ą , że K a rta g iń c z y c y , a p ó ź n ie j R z y m ia n ie o p ra c o w a li s p o so b y s p r a w n e g o g o s p o d a r o w a n ia z a s o b a m i su ro w c o w y m i, g łó w n ie p o p rz e z z d y n a m iz o w a n ie p r a c y k o p a lń 74.
Ź ró d ła p r z e d s ta w ia ją p o lity k ę H a m i l k a r a w sp o só b n a k tó r y m c ią ż y p r o p a g a n d a rz y m s k ie j n ie c h ę c i do te j p o s ta c i. J a k d o n o si A p p ia n d o w ó d ca k a r t a - g iń s k i m ia ł p ro w a d z ić w H is z p a n ii p o lity k ę o p a r t ą n a r a b u n k u , w o d p o w ied zi n a co z a w ią z a n y z o s ta ł s p is e k n a je g o ży cie75. Z a m ie s z a n y c h w in tr y g ę m u s ia ło b y ć k ilk a p le m io n , a le A p p ia n m ó w i o p o ro z u m ie n iu w s z y s tk ic h k ró ló w ib e r y js k ic h o ra z p rz e d s ta w ic ie li lo k a ln e j a ry s to k ra c ji: ms%pi ’ip^pwn a u tó n oi te b a o ile tę o w t a n t e ę oi K a ta p ip o j Kai o o o i a l l o i S w a t o i 76. In fo rm a c ja ta , z c a łą p e w n o ś c ią w y o lb rz y m io n a , m o że je d n a k z a s a d z a ć się n a p ra w d o p o d o b n ej p o d s ta w ie m ó w iącej o fo rso w n e j d la części p le m io n ib e ry js k ic h e k s p lo a ta cji ic h ziem . N a s tę p c a H a m ilk a r a , H a z d r u b a l p ro w a d z ił n a t o m i a s t p o lity k ę k o m p ro m is o w ą b u d u ją c w H is z p a n ii z a p le c ze , k tó r e część b a d a c z y s k ło n n a j e s t u w a ż a ć z a s a m o d z ie ln e k ró le s tw o 77. A p p ia n p rz e c h o w u je je d n a k c ie k a w ą in fo rm a c ję w e d le k tó re j, ta m g d z ie tr z e b a b y ło u ż y ć s iły H a z d r u b a l w y sy ła ł H a n n ib a la 78. I n fo r m a c ja t a z a s łu g u je n a u w a g ę o ty le , iż z n a jd u je sw oje o d z w ie rc ie d le n ie w d z ie le P o lib iu s z a , k tó r y m ó w i, iż H a n n ib a l s to s o w a ł p rz e d e w s z y s tk im p o lity k ę z a s t r a s z a n i a 79. O czy w iście o b r a z u w y k re o w a n e g o p rz e z P o lib iu s z a , a w szczeg ó ln o ści p rz e z A p p ia n a n ie m o ż n a p rz y jm o w a ć
73 App., Ib., 6, 18.
74 C. Domerque, Caltaloge des mines et des fonderies antiques de la Péninsule Ibérique, vol. I—II, Madrid 1987; por. J. M. Blasquez, Administracion de las minas en epoca romana su
evolucion: Mineria y Metalurgia en las antiquas civilizaciones mediterranes y europas, w: Colo- quio internacional acociado, Madrid 1985, s. 119-121.
75 App., Ib., 6, 18-19. 76 App., Ib., 6, 19.
77 Zob. J. D. Breckenridge, Hannibal as Alexander, AW 7, 1983, s. 111-128; por. dyskusja na ten temat D. Hoyos, Barcid ‘Proconsuls’ and Punic Politics, 237-218 B. C., RhM 137, 1994, s. 257 in.
78 App., Ib., 6, 24.
d o g m a ty c z n ie , p o n ie w a ż z a w ie r a o n e w id e n tn e cech y m a ją c e z a z a d a n ie n e g a ty w n ie n a c e c h o w a ć w iz e r u n e k H a n n ib a la 80. N ie m n ie j je d n a k ró w n ie ż i t a in f o rm a c ja m o ż e s k ą d in ą d r z u c a ć k o le jn y s n o p ś w ia tła n a ź ró d ła n ie c h ę c i części p le m io n ib e ry js k ic h w z g lę d e m H a n n ib a la .
W efek cie z a is tn ie n ie in tr y g i A b ily k s a u rz e c z y w is tn ia ło się w d o sy ć k o n k r e tn y c h r e a lia c h n ie p e łn e j a p r o b a ty s p o łe c z e ń s tw a ib e ry js k ie g o d la p o czy n a ń K a rta g iń c z y k ó w . E p iz o d b ę d ą c y p r z e d m io te m n in ie js z y c h ro z w a ż a ń z d a n ie m G. D e S a n c tis a n ie o d g ry w a ł w ię k sz e j ro li, a je g o z n a c z e n ie z o sta ło m ocn o p r z e s a d z o n e w ź ró d ła c h 81. W k o n te k ś c ie p o w y ż sz y c h u w a g o p in ia t a n ie w y d a je się s łu s z n a . O s z u s tw o A b ily k s a id e a ln ie b o w ie m w p is u je się w o b ra z tr ó js tr o n n y c h r e la c ji p u n ic k o - ib e r y js k o - r z y m s k ic h w s k a z u ją c n a p e w ie n c h a r a k te r y s ty c z n y m e c h a n iz m f u n k c jo n o w a n ia p o lity k i rz y m s k ie j, p ro w a d z o n e j z u d z ia łe m r o z m y ś ln e j p r o p a g a n d y , m a ją c e j b y ć u p r o g u r z y m s k ie j p e n e tr a c ji H is z p a n ii d z ia ła n ie m k o n k u r e n c y jn y m w z g lę d e m d o ty c h c z a s o w e j p o l i t y k i B a r k id ó w . H i s t o r i a w o je n w H i s z p a n i i , s z c z e g ó ln ie w o k r e s ie I w ie k u p .n .e . p o k a ż e j e d n a k o b licz e ro z m ija ją c e się ze s lo g a n e m w ilk o d u s z n o ś c i, czy t a k u lu b io n y m w o k r e s ie w c z e sn e g o p r y n c y p a tu h a s łe m
c le m e n tia .
K on k lu zja
S zczegółow e b a d a n i a n a d p r z e k a z a m i ź ró d ło w y m i d o ty c z ą c y m i o s z u s tw a A b ily k s a , w b re w k a te g o ry c z n y m tw ie rd z e n io m w sp ó łc z e sn e j n a u k i w s k a z u ją , że p o d s ta w ą p r z e k a z u P o lib iu s z a , L iw iu s z a i Z o n a r a s a n ie s t a ł a się je d n o lita tra d y c ja . J e s t o c z y w iste , że z a s a d n ic z y m f u n d a m e n te m j a k i p o słu ż y ł d la s k o n s tr u o w a n ia re la c ji ty c h p is a r z y b y ł p r z e k a z a n n a lis ty c z n y . W s k a z u je n a to z a ró w n o z a w a r t a w sz c z e g ó ła ch , j a k i w ogóle p r o r z y m s k a w y m o w a e p iz o d u o ra z w ła śc iw e a n n a lis to m b u d o w a n ie d r a m a tu r g ii a k c ji. N ie u le g a ró w n ie ż n a jm n ie js z y m w ą tp liw o śc io m , że n a o b e c n y m k s z ta łc ie re la c ji z a c ią ż y ły w a lo ry e ru d y c y jn e g re c k ie j sz k o ły r e to ry c z n e j. D ow odzi te g o c h o c ia ż b y o b ra z p e r t r a k t a c j i p o m ię d z y A b ily k s e m a B o s ta re m , s ty liz u ją c y je n ie o m a l n a n e g o cjacje m ęd rcó w . P o m ija ją c je d n a k fo rm ę p r e z e n ta c ji epizodów , z g o d n ą ze s z k o ła p i s a r s k ą w s p o m n ia n y c h a u to ró w , t r z e b a je d n a k zw rócić u w a g ę , że ich re la c je ró ż n ic u ją szczegóły, k tó r e w y d a ją się d e m a s k o w a ć źró d ło k a r ta g iń - sk ie . J e s t j a s n e , że R z y m ia n ie n ie m u s ie li, a n a w e t n ie p o w in n i u fa ć A b ily k - sow i, a le n ie k o n ie c z n e by ło p r z y z n a w a n ie się do teg o . Tej sw o iste j n e g a c ji w z g lę d e m fid e s n ie z a p a m ię ta ło ra c z e j źró d ło rz y m s k ie . W z w ią z k u z ty m z n a jw y ż s z ą o s tro ż n o ś c ią m o ż n a p o k u s ić się o h ip o te z ę , że w o to c z e n iu H a z - d r u b a la s p is y w a n a b y ła r e la c ja h is to r y c z n a z k t ó r ą R z y m ia n ie m o g li z a p o z n a ć się czy to po k lę sc e K a rta g iń c z y k ó w n a d M e ta u r u s e m (2 0 7 p .n .e .), czy to
80 Zob. Ch. G. Liedl, Appians „Annibaike”: Aufbau - Darstelleungtendentzen - Quellen, ANRW II, 34.1, 1993, s. 441-442.
