Widok Wspomnienie Anny Magdaleny Schwarzovej (1921–2017)

K

R

O

N

I

K

A

Wspomnienie Anny Magdaleny Schwarzovej (1921–2017)

W krakowskim klasztorze karmelitanek 2 stycznia tego roku zmar³a Anna Ma-gdalena Schwarzová: czeska zakonnica, ¯ydówka, wiêŸniarka Terezína i obozów komunistycznych, opozycjonistka. To wydarzenie jest okazj¹ do przedstawienia nie-zwyk³ego ¿ycia tej nietuzinkowej postaci.

Anna Magdalena Schwarzová urodzi³a siê w Pradze 14 marca 1921 roku. Za m³odu by³a skautk¹, uczestniczy³a w spotkaniach Soko³a, dopóki nie zaczêto narzu-caæ organizacji idei komunistycznych. W grudniu 1939 roku po ukoñczeniu gimna-zjum realnego w Pradze zg³osi³a siê do zakonu karmelitanek, nie zosta³a jednak przy-jêta z powodu ¿ydowskiego pochodzenia1. Dwa lata póŸniej ca³¹ rodzinê Schwarzów przewieziono pierwszym cywilnym transportem do Terezína. Ojciec Anny, Gustaw, zgin¹³ w Auschwitz rok przed koñcem wojny, ona sama wraz z matk¹ Mari¹ prze-trwa³a wojnê w Terezínie. Maj¹tek nie zosta³ ju¿ zwrócony rodzinie, a jej w³asny dom zajêli w czasie wojny obcy ludzie, wobec czego Schwarzová z matk¹ pomieszkiwa³y najpierw u rodziny, a póŸniej w przyznanym zastêpczym mieszkaniu o bardzo niskim standardzie.

Po kolejnej nieudanej próbie2wst¹pienia do karmelitanek w 1945 roku Anna Ma-gdalena Schwarzová rozpoczê³a studia anglistyczne i romanistyczne na Uniwersyte-cie Karola w Pradze3, podczas których bra³a czynny udzia³ w katolickich stowarzy-szeniach studentów (Ústøedí katolického studentstva i Èeská liga akademická), jeŸ-dzi³a na obozy i spotkania zwi¹zane z formacj¹ katolick¹. W 1947 roku bra³a te¿ udzia³ w spotkaniach sekcji filozoficznej prowadzonej przez ks. dr. Alexandra Heidlera. Jed-nak rok póŸniej (w maju 1948 roku) przyjêto j¹ do zakonu karmelitanek na Hradcza-nach, a w 1949 roku na ob³óczynach przyjê³a imiê Marii Magdaleny od Ran Chrystu-sowych. Trafi³a jednak na najgorszy czas: komuniœci rozpoczynali likwidacjê kla-sztorów, dlatego wszystkie postulantki i nowicjuszki karmelitanek zosta³y zmuszone do opuszczenia klasztoru4, a pozosta³e siostry internowano.

196 195

1_{Zaproponowano jej, by stara³a siê o przyjêcie do zakonu dopiero po zakoñczeniu wojny.} 2_{Tym razem odmówiono jej, twierdz¹c, ¿e powinna zaj¹æ siê matk¹.}

3_{Jak stwierdzi³a, mia³a dwie mi³oœci: jêzyki, do których mia³a niezwyk³y talent, i medycynê,}

któr¹ odradzi³ jej ojciec duchowny jako nieprzydatn¹ w klasztorze; póŸniej tego ¿a³owa³a.

4_{Nakaza³ im to ksi¹dz, który, jak siê póŸniej okaza³o, wspó³pracowa³ z re¿imem, twierdz¹c,}

¿e jest to zalecenie biskupa. W czêœci drugiej Libor Martinek wskazuje na fakt, ¿e czeski Œl¹sk Cieszyñski jest

terenem o specyficznym typie kultury, na którym przenika³a siê kultura Polaków, Niemców, Czechów, S³owaków i ¯ydów. Poza tym analizuj¹c rozwój literatury na czeskim Œl¹sku Cieszyñskim po roku 1989, zauwa¿a, ¿e pojawia³y siê wiersze oraz teksty prozatorskie, eseje o charakterze publicystycznym i eseje poruszaj¹ce wa¿ne zagadnienia z zakresu sztuki, prace naukowe i specjalistyczne, prace historyczne, ree-dycje prac autorów, których dokonania by³y blokowane przez cenzurê, kompendia i podrêczniki dotycz¹ce wiedzy z zakresu literatury, utwory literatury religijnej (s. 31). Ponadto Martinek przytacza – za Edmundem Rosnerem – periodyzacjê roz-woju literatury tego regionu.

Literatura na Œl¹sku Cieszyñskim po roku 1989 nadal siê rozwija i to z du¿ym po-wodzeniem. Pojawi³o siê nowe pokolenie pisarzy, pisz¹cych po polsku i czesku, któ-rzy wnosz¹ swoje rozumienie œwiata. Wspó³praca miêdzy czeskimi i polskimi pisa-rzami dobrze rozwija siê nadal. Mniejszoœæ polska czêœciej uczy siê w szko³ach czes-kich, poniewa¿ umo¿liwia im to lepsz¹ komunikacjê z obywatelami czeskimi. Jak do-mniema Martinek, ta tendencja ma powa¿ny negatywny wp³yw na rozwój literatury polskiej w tym regionie.

Monografia Martinka jest bardzo ciekaw¹ prac¹. Autor wykaza³ siê wielk¹ skru-pulatnoœci¹ w stosowaniu analizy literaturoznawczej: genetycznej, typologicznej, her-meneutycznej i biograficznej. Zastosowa³ równie¿ metodê historycznej rekonstruk-cji dziejów. Poza tym doskonale orientuje siê we wspó³czesnej sytuarekonstruk-cji literackiej na Œl¹sku Cieszyñskim. Praca ta ma charakter przede wszystkim literaturoznawczy, choæ w wielu miejscach Autor wykorzystuje wiedzê z zakresu historii, polityki, de-mografii, socjologii, co dodatkowo podnosi walor poznawczy tej¿e pracy. Praca po-siada bogaty aparat naukowy.

Libor Martinek wydoby³ na œwiat³o dzienne utwory, które przez niektórych by³y pomijane. Jest to najpe³niejsza praca o historii literatury polskiej i czeskiej, po-wstaj¹cej na Œl¹sku Cieszyñskim od lat dwudziestych XX wieku do chwili obecnej. Za swoj¹ dzia³alnoœæ Libor Martinek zosta³ wielokrotnie nagrodzony. Jest m.in. lau-reatem Miêdzynarodowej Nagrody im. Franza Kafki (Praga), Nagrody Honorowej za t³umaczenie poezji polskiej w ramach Œwiatowego Dnia Poezji pod patronatem Pol-skiego Komitetu ds. UNESCO, nagrody Ministra Kultury i Prezydenta m. Warszawy oraz Nagrody im. W. Broniewskiego za popularyzacjê literatury polskiej poza gra-nicami Polski.

Sebastian Tabo³, Opole

Anna powróci³a na studia i zwi¹za³a siê z duszpasterstwem w koœciele Najœwiêt-szego Zbawiciela na Starym Mieœcie. W 1950 roku zosta³a – po weryfikacji, zapewne z powodu antykomunistycznej postawy i zaanga¿owania religijnego – usuniêta ze studiów. Nast¹pi³ okres pracy w rozmaitych miejscach: w praskim przedsiêbiorstwie Juta (w którym jej ojciec przed wojn¹ by³ dyrektorem) na stanowisku korespondentki znaj¹cej jêzyki obce, tam namówi³a pracowników, by nie podpisywali petycji o najsu-rowszy wymiar kary dla Milady Horákovej; póŸniej w przedsiêbiorstwie Kovo, je¿d¿¹c jednoczeœnie jako kurierka do obozów internowania dla kleru, m.in. do Boho-sudova, Králików, Èeskiej Kamenicy, Oseka czy eliv , przewo¿¹c dla ksiê¿y indulty, materia³y, hostie, a do obozów dla kobiet przede wszystkim jedzenie. Informacje na temat internowanych przekazywa³a póŸniej prze³o¿onej boromeuszek ofii Langro-vej, Josefowi Zvìøinie, Ocie Mádrowi i Rùenie Vackovej. Przedostawanie siê do obozów wymaga³o od niej czasem niezwyk³ego samozaparcia:

Napøíklad klášter Osek u Duchcova byl úplnì izolovaný, jene okolo byla vysoká kamenná zeï. Zula jsem se z bot a jen tak v punèochách jsem po kamenech vylezla nahoru. Zapískala jsem na knìze pode mnou, hodila balíèek, øekla, pro koho je, a zase slezla (Drda, Hradilek, Schwar-zová 2017).

Wspó³pracowa³a tak¿e z Ot¹ Mádrem przy powielaniu i rozprowadzaniu sa-mizdatu, odwiedza³a ofiê Bohumilê Langrov¹, od której otrzymywa³a numery „L’Osservatore Romano”. Wybiera³a z nich artyku³y, które t³umaczy³a prof. Rùena Vacková, i robi³a korekty. Nastêpnie wraz z Mirkiem Tomkiem kolportowa³a podzie-mne wydawnictwa.

W 1952 roku nastêpowa³y aresztowania, zamkniêto w wiêzieniu najbli¿szych znajomych i opozycyjnych wspó³pracowników Anny: Karla Komárka, Josefa Hoška, Václava Vaškê, Františka Ondráša, póŸniej Charlottê Drbohlavov¹. Schwarzová rów-nie¿ zosta³a oskar¿ona o dzia³alnoœæ antypañstwow¹ i 12 lutego 1953 roku j¹ areszto-wano. Zamkniêto j¹ na rok w wiêzieniu Ruzynì. Schwarzová tak opisuje swoje wiê-zienne doœwiadczenia:

V noci mì nenechali spát. Vodili mì do korekcí bez jídla. Jinak se mì ale ani nedotkli. Apøi posledním výslechu mì ta koza, co mì vyslýchala, shodila ze schodù. Bylo to spíš ze vzteku ne ze sluební povinnosti (Z idovky… 2011).

By³a jedn¹ z osób oskar¿onych za „protistátní èinnosti” w procesie Josefa Hoška i innych. Wraz z ni¹ w procesie brali udzia³ cz³onkowie Akcji Katolickiej, którzy po-dobnie jak ona prowadzili ma³e grupy: Josef Hošek, Václav Vaško, Karel Komárek, František Ondráš i Charlotta Drbohlavová (Balík, Hanuš 2007: 202).

Podczas procesu, który rozpocz¹³ siê 2 marca 1954 roku przed Krajskim soudem w Pradze, adwokaci – jak utrzymywa³a Schwarzová, co potwierdzili równie¿ inni oskar¿eni – byli gorsi ni¿ prokurator. Oskar¿eni otrzymali wieloletnie wyroki (od

dwóch do piêtnastu lat). Schwarzovej zarzucano, ¿e umo¿liwia³a internowanym ksiê-¿om kontakt ze œwiatem i jest szpiegiem Watykanu. Skazano j¹ w marcu na jedenaœcie lat pozbawienia wolnoœci, utratê praw obywatelskich i maj¹tku. Przebywa³a w wiê-zieniu na Pankrácu (do wrzeœnia 1954 roku), a póŸniej w Pardubicach. Pobyt w tym ostatnim wspomina tak:

V Pardubicích se mohl naèerno vzdìlávat kadý, kdo chtìl a nebál se riskovat. Uèily se tøeba i jazyky. […] Ve vìzení jsme vytváøely takové „rodinky”, ta naše byla z velké èásti „kolakovi-èovská” plus další holky, co sedìly za víru – dìlaly jsme v nedìli vìzeòské mše, modlily jsme se èesky. Mìly jsme dvojjazyèný misál, ale tam se nic neudrelo, sebrali nám ho pøi nìjakém „fil-cuòku”, prohlídky byly poøád. […] Dost si taky pamatuju korekce, protoe v korekci jsem skon-èila pomìrnì èasto. Nejvíc v dobì, kdy si vymysleli, e budeme v nedìli chodit do práce – my jsme to odmítaly a tak jsme z korekcí skoro nevylezly (Drda, Hradilek, Schwarzová 2017).

O odmowie pracy w niedzielê i niewspó³miernych karach za to wspominaj¹ rów-nie¿ dokumenty zawarte w Osobním spisie Anny Schwarzové w Archivum bezpeè-nostních sloek i Národním archivum. W wiêzieniu Anna zaprzyjaŸni³a siê m.in. z Rù-en¹ Vackov¹, Dagmar Šimkov¹, Jitk¹ Malíkov¹. Uwolniono j¹ (wraz z Malíkov¹) po siedmiu latach na mocy amnestii z 1960 roku. Po zwolnieniu przenios³a siê z matk¹ do Èeskiego Krumlova, ale jako by³a wiêŸniarka polityczna mia³a ogromny problem ze znalezieniem pracy. Wspomina³a:

[…] nejednou jsem na ulici slyšela nadávky typu zlodìjka, kriminálnice a tak podobnì. Kamkoli mì poslali z úøadu práce, tam mì odmítli pøijmout (Drda, Hradilek, Schwarzová 2017).

Uda³o siê jej tylko dlatego, ¿e zajê³a miejsce zamordowanej robotnicy na nocnej zmianie w papierni w Vìtøní.

Pod koniec 1968 roku przenios³a siê wraz z matk¹ z powrotem do Pragi. Stanê³a do konkursu na t³umaczkê w Vyšší škole zemìdìlskiej, w tym czasie przek³ada³a rów-nie¿ literaturê samizdatow¹. W roku 1976, ju¿ na emeryturze, zg³osi³a siê ponownie do karmelitanek i gdy otrzyma³a potwierdzenie od prowincja³a, ¿e jej niedokoñczony nowicjat zosta³ uznany, 8 grudnia 1976 roku w Jiøetínì pod Jedlov¹ tajnie z³o¿y³a œlu-by czasowe. Prze³o¿eni nie zgodzili siê, œlu-by podpisa³a Kartê 77, zezwolono jej jednak na kontakty z sygnatariuszami dokumentu, z czego skorzysta³a:

S Chartou jsem to mìla komplikované. Chtìla jsem ji okamitì podepsat, ale protoe jsem tenkrát ubyla po závazných øeholních slibech, tak jsem se zeptala pøevorky, jestli mi to dovolí. Ona to kategoricky zamítla. Já jsem se bránila tím, e Chartu podepsali mí pøátelé a pøece se od nich teï neodvrátím. Ona na to øekla: „S pøáteli se mùete stýkat, ale podepisovat to nesmíte”. Tak jsem se tím øídila a stýkala jsem se, s kým jsem chtìla. Tøeba s Františkem Krieglem, který byl náš soused. […] Kdy jsem mìla problémy s tím podpisem Charty, tak jsem k nìmu zašla a poádala ho o radu. A on mi øekl, e kdyse ètyøi lidé za mì zaruèí, tak se to bere, jako kdybych se podepsala (Drda, Hradilek, Schwarzová 2017).

Czêœæ by³ych wiêŸniów obozów komunistycznych lat piêædziesi¹tych ubieg³ego wieku by³a niechêtna Karcie, poniewa¿ przeszkadza³a im obecnoœæ komunistów dy-sydentów, Schwarzovej to jednak nie przeszkadza³o. Stwierdza³a:

Já jsem tomu od zaèátku velice dùvìøovala, ale nebyla jsem sama. Zvìøina tomu taky dùvì-øoval, Otta Mádr tomu taky dùvìdùvì-øoval, Rùenka Vacková tomu taky dùvìøovala, take já jsem nebyla úplnì nìjaká výjimka výjimkovitá. A potom, podívejte se, napøíklad Marie Švermová, ta mì tak odprosila jako nikdo, to samé František Kriegel, který kleèel pøede mnou na kolenou a omlouval se mi. To byla metanoia, já za to nemùu, já tu metanoiu u urèitých lidí uznám. Napøíklad já ji uznám i u spolupracovníkù StB, kteøí toho opravdu veøejnì litovali (Kroupa, Drda, Blaek 2017).

Wspó³pracowa³a tak¿e z Výborem na obranu nespravedlivì stíhaných (Komite-tem Obrony Niesprawiedliwie Przeœladowanych).

W 1980 roku Státní bezpeènost za³o¿y³a Annie kartotekê pod kryptonimem „Sa-ra”. Zabroniono jej odwiedzaæ zakon karmelitanek w Jiøetínie pod Jedlovou, dlatego zaczê³a jeŸdziæ do Krakowa do klasztoru karmelitañskiego, w którym spotka³a siê z genera³em zakonu i z³o¿y³a œluby wieczyste w klasztorze pod wezwaniem œw. Tere-sy od Jezusa i œw. Jana od Krzy¿a Mniszek BoTere-sych Zakonu Najœwiêtszej Maryi Panny z Góry Karmel, co by³o podstaw¹ uznania jej za zaanga¿owan¹ w dzia³alnoœæ poli-tyczn¹ i dzia³ania Koœcio³a podziemnego, za ³¹czniczkê miêdzy czeskimi a polskimi katolikami (w szczególnoœci klerem). W efekcie oskar¿ano j¹ o dzia³alnoœæ szpiegow-sk¹. Rozpoczê³y siê ci¹g³e przes³uchania, w jej mieszkaniu czêsto robiono rewizje, by³a tak¿e pods³uchiwana, z czego nie zdawa³a sobie sprawy (Drda, Hradilek, Schwarzová 2017).

Z podró¿y przywozi³a literaturê religijn¹, ale i korespondencjê dla Amnesty Inter-national. Komunistyczne s³u¿by zaczê³y oskar¿aæ j¹ o chêæ ucieczki z Czechos³owa-cji, dlatego w 1982 roku odebrano jej paszport. Po negocjacjach miêdzy pañstwem a Koœcio³em (dzia³ania m.in. prowincja³a Polskiej Prowincji Karmelitów o. Eugeniu-sza Morawskiego), Schwarzová mog³a wyjechaæ do Polski, cen¹ by³a jednak utrata obywatelstwa czeskiego, uznano j¹ za persona non grata (wpisano j¹ do rejestru 25 stycznia 1985 roku). Powróci³a do kraju dopiero po aksamitnej rewolucji, by staraæ siê o przywrócenie obywatelstwa.

Od 1992 roku otrzyma³a eksklaustracjê i mog³a przebywaæ w Czechos³owacji, w tym czasie ubiega³a siê o odszkodowanie za lata wiêzienia. W 2001 roku, po swoich osiemdziesi¹tych urodzinach, osiad³a w Krakowie. Mimo swej wielkiej mi³oœci do Koœcio³a, nie waha³a siê go krytykowaæ. W taki oto sposób oceni³a czeski Koœció³ ka-tolicki po 1989 roku:

Víte, po devìtaosmdesátém mìla církev obrovskou šanci, kterou jsme úplnì pro… Ty teèky si doplòte. První, o co se zaèala církev starat, byly peníze, majetky, lesy, lány, úplnì se kašlalo na to, e lidé pøestávají chodit do kostela. Kdyby to tehdy vzali do ruky knìí s èistýma rukama,

kterým by šlo o podstatné vìci, snad dnes mohla být jiná situace (Drda, Hradilek, Schwarzová, 2017).

Równie ostro wypowiada³a siê o wspó³czesnym Koœciele w Polsce. By³a orêdow-niczk¹ zmiany w Koœciele:

Èasto se pøi kázáních tlaèí na to, aby lidé konali a mysleli jako naši otcové, kteøí ještì ili v chaloupkách. Moná to tenkrát bylo v mnoha ohledech pìkné, ale k dnešku se to ponìkud nehodí (Drda, Hradilek, Schwarzová 2017).

16 listopada 2010 roku otrzyma³a z Ústavu pro studium totalitních reimù Nagro-dê Václava Bendy i medal Za svobodu a demokracii, rok póŸniej, 28 paŸdziernika prezydent Václav Klaus odznaczy³ j¹ Orderem Tomáša Garrigue Masaryka za wybit-ne zas³ugi dla rozwoju demokracji, humanitaryzmu i praw cz³owieka, a 17 listopada 2011 roku Post Bellum przekaza³o Schwarzovej Nagrodê Pamìti národa. Zmar³a 2 stycznia 2017 roku. Pochowano j¹ na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Joanna Brodniewicz, Poznañ Literatura

Dr d a A., Hr a d i l e k A., 2011, Sestra Magdalena, „Pamì a dìjiny. Revue pro studium totalitních reimù”, nr 1, s. 121–122.

Dr d a A., Hr a d i l e k A., Sc h w a r z o v á A.M., 2017, Prostì jsem øekla ne, „Respekt”, 04.01. On-line: https://www.respekt.cz/tydenik/2011/10/proste–jsem–rekla–ne [dostêp: 3.02. 2017].

Kr o u p a M., Dr d a A., Bl a e k P., 2017, Anna Magdalena Schwarzová (1921–2017). On-line: http://www.pametnaroda.cz/story/schwarzova–anna–magdalena–1921–1150 [dostêp: 3.02.2017].

Pamì národa, Pøíbìh Anny Magdaleny Schwarzové. On-line: https://www.youtube.com/watch ?v=DXxoZTNgp4Q [dostêp: 3.02.2017].

St ø í b r n ý J., 2017, Rekviem za Magdalenu Schwarzovou OCD. On-line: http://www.apha.cz/ rekviem–za–magdalenu–schwarzovou–ocd [dostêp: 3.02.2017].

Z idovky øádovou sestrou. Pronásledovali ji nacisté i komunisté, 2011, „Lidové noviny”, 29.09. On-line: http://www.lidovky.cz/z–zidovky–radovou–sestrou–pronasledovali–ji–naci ste–i–komuniste–pyo–/zpravy–domov.aspx?c=A111029_111713_ln_domov_mc [do-stêp: 3.02.2017].