Małgorzata Cemerys
Oswajanie przestrzeni "prywatnej
ojczyzny" w "Kamieniu na kamieniu"
i "Widnokręgu" Wiesława
Myśliwskiego
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,
127-137
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Folia 20
Studia Historicolitteraria IV (2004)
M a łg o rza ta Cem erys
Oswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny"
w
Kamieniu na kamieniu i Widnokręgu
W iesław a Myśliwskiego
W s z y s t k ie u t w o r y W ie s ł a w a M y ś li w s k ie g o s p o tk a ły s ię z p r z y c h y l n y m o d b i o r e m c z y t e l n i k ó w i k r y ty k ó w . D o t y c z y to z w ł a s z c z a j e g o d w ó c h o s t a tn i c h p o w ie ś c i: K a m i e ń n a k a m i e n i u i W id n o k r ą g . T r u d n o j e d n a k u m ie ś c i ć t w ó r c z o ś ć M y ś liw s k ie g o w s z t y w n y c h r a m a c h w y p r a c o w a n y c h d l a o p i s u lite r a tu r y w s p ó łc z e s n e j. N a z w is k o a u to r a K a m i e n ia n a k a m i e n i u w i ą z a n o n a jc z ę ś c ie j z “ n u r t e m c h ło p s k im ” 1 , c h o ć b a r d z ie j w n i k l iw i o d b i o r c y z w r a c a li u w a g ę n a in n e a s p e k ty j e g o p o w ie ś c i. P r z e m y s ła w C z a p liń s k i - n a p r z y k ła d - lo k u je W id n o k r ą g w k r ę g u p r o z y n o s ta lg ic z n e j, n a z y w a g o w r ę c z “ e p o p e j ą s p e łn io n e j n o s t a lg i i ” 2 . U w a ż a m , iż w a r to ta k ż e z w r ó c ić u w a g ę n a w p i s a n i e K a m i e n ia n a k a m i e n i u i W id n o k r ę g u w n u r t “ m a ł y c h o j c z y z n ” . P o w ie ś c i te n ie s ą n a p e w n o p r z y k ła d e m “ id e a ln e j r e a l iz a c j i ” z a ł o ż e ń te g o n u r tu , a le t r u d n o ta k ż e n ie z a u w a ż y ć i c h z w i ą z k u z n im . S z c z e g ó ln ie s iln ie z w i ą z k i te p r e z e n t o w a n e s ą w W id n o k r ę g u . T o w s tę p n e p r z y w o ł a n i e n i e k t ó r y c h p r ó b in te r p r e t a c y j n y c h d w ó c h o s ta tn ic h u t w o r ó w W ie s ł a w a M y ś li w s k ie g o p o k a z u j e ic h w i e lo z n a c z n o ś ć i b o g a c t w o , w s k a z u je t a k ż e k i e r u n e k d a ls z y c h r o z w a ż a ń . T w ó r c z o ś ć M y ś li w s k ie g o w y m y k a s ię s c h e m a to m , p r o w a d z i t e ż j a w n ą b ą d ź u k r y t ą g r ę z t e o r i a m i k r y t y k ó w , z k o n k r e tn y m i m o d a m i, c z y p r z y z w y c z a j e n i a m i c z y te ln ik ó w . N a p l a n p i e r w s z y w y s u w a s ię p r z y t y m s a m a o b j ę t o ś ć p o w ie ś c i. W d o b ie l a p id a r n o ś c i, s k r ó to w o ś c i, z w ię z ło ś c i, a t a k ż e p o s t m o d e r n i s t y c z n e g o e k s - p e r y m e n ta t o r s t w a K a m i e ń n a k a m ie n iu i W id n o k r ą g j a w i ą się j a k o p o w i e ś c i “ p o d p r ą d ” . S t w ie r d z e n ie to n ie d o ty c z y o c z y w i ś c i e t y lk o i c h r o z m ia r ó w , a le t a k ż e s p e c y f ic z n e j k o n s tr u k c ji. P o l e m i c z n e , c h o ć n i e w ą t p l iw ie u z a s a d n i o n e , j e s t i n te r p r e t o w a n i e p o w i e ś c i M y ś liw s k ie g o w k a te g o r ia c h “ n u r t u c h ło p s k ie g o ” . W j e d n y m z w y w ia d ó w c z y ta m y :1 Por. H. Bereza, Związki naturalne — szkice literackie, Warszawa 1972.
T o żsam o ść to n ic innego j a k o d w ag a p rz y z n a n ia się, sk ąd się je s t, z ja k ic h zak a m a rk ó w p rz esz ło śc i ciąg n ie się sw ój los, k im się j e s t w sobie w cało ści, n ie w ja k ie jś części... To je s t ty lk o to. S w o ją p rz y n ależn o ść sp o łe c z n ą m ó g łb y m łatw o zm ien ić n a in te lig e n ck ą - ta k a je s t m o ja b io g rafia - w cu d zy sło w ie in telig en ck a, ale u zn ałem , ż e w e m n ie je s t p rz ed e w szy stk im c h ło p sk o ść , że o n a m n ie u fo rm o w ała, ż e tej c h ło p sk o ści n ajw ięcej z aw d z ięc za m 3.
S a m s ie b ie n a z y w a p i s a r z e m c h ło p s k im , j e s t to j e d n a k r a c z e j f o r m a ś w ia d o m e g o w y b o r u o b s z a r u , z k t ó r y m s ię i d e n ty f ik u je , n iż r z e c z y w is ta p r z y n a le ż n o ś ć . D o d a ć n a le ż y , iż W ie s ł a w M y ś li w s k i u r o d z ił s ię w D w ik o z a c h p o d S a n d o m ie r z e m , k tó r e w c z e ś n i e o p u ś c ił i w i ę k s z o ś ć ż y c i a s p ę d z ił w m ie ś c ie . B e z p o ś r e d n i e z w ią z k i z w s i ą w i ą z a ły s ię z p o c h o d z e n ie m d z ia d k ó w p i s a r z a i j e g o w o j e n n y m i lo s a m i. J e d n a k to Z ie m ia S a n d o m ie r s k a j e s t t y m ś w ia te m ,
[...] z k tó reg o w szy stk o się w zięło [...]. A j a je s te m skazany n a w iern o ść tem u p ierw sze m u św iatu. P o n iew aż te n św iat m n ie stw o rzy ł, u fo rm o w ał, obdarzył. M o ja w y o b raźn ia je s t ta k a ja k te n m ój p ierw szy św iat i ty lk o w n im czu ję się p ew n y , u siebie. T oteż w szy stk o , co p iszę dz ie je się w w ie lk im św iecie m ojej m ałej w s i4.
Ś w ia t o p o g lą d t e n o r a z ś w ie tn y , d o p e r f e k c ji o p a n o w a n y w a r s z ta t p is a r s k i, w y j a ś n i a c h a r a k te r z w i ą z k ó w M y ś li w s k ie g o z “ n u r t e m c h ło p s k im ” . N a jo g ó ln ie j r z e c z u jm u ją c p o l e g a o n n a z b u d o w a n i u z e le m e n tó w k u l tu r y c h ło p s k ie j c a ło ś c io w e j w i z ji ś w ia t a l u d z k i e g o . D l a te g o k u l t u r a lu d o w a , c h ło p s k ie w i d z e n ie r z e c z y w is to ś c i , j e s t d l a n ie g o s p o s o b e m p a tr z e n i a n a c z ło w ie k a , s p o s o b e m p o s z u k i w a n ia p r a w d y o n im . M n ie j in te r e s u je g o z b io r o w o ś ć , b a r d z ie j - p o je d y n c z y c z ło w ie k , d la te g o w s z y s tk i e j e g o p o w i e ś c i d z i e j ą się w ś w ie c ie d o z n a ń d o s t ę p n y c h j e d n o s tc e . N a p r z y k ła d z i e k o n k r e tn e j o s o b y o p is u je p r a w d y u n iw e r s a ln e , o d w o ł u j ą c s ię p r z y t y m d o m e n t a l n o ś c i i d o ś w ia d c z e ń k u ltu r y c h ło p s k ie j . B o h a t e r P a ła c u c z y W id n o k r ę g u s ta je z a w s z e w o b l ic z u h is t o r y c z n y c h w y d a r z e ń . N i e s p o s ó b o d n ic h u c ie c , h i s t o r ia w p l a ta s ię w p o je d y n c z e l o s y , s t a w i a b o h a t e r a w o b e c d y le m a tó w , c h o ć n ie p o d s u w a m u r o z w ią z a ń . K a ż d y z t y c h n i e u n i k n i o n y c h w y b o r ó w , z o s ta je w łą c z o n y w p r z e s t r z e ń j e g o d o ś w ia d c z e n ia . W łą c z e n ie to d o k o n u j e s ię p o p r z e z o b r a z y - w i z je i s e n s y n a d b u d o w a n e - P a ł a c , N a g i s a d lu b w s p o s ó b b a r d z ie j r e a lis ty c z n y - W id n o k r ą g . M i t y z a c j a , b a ś n i o w o ś ć , n i e n a z w a n e d o k o ń c a s y m b o le p r o w a d z ą in te r t e k s tu a ln ą g r ę z “ h a lu c y n a c y j n y m i w i z ja m i ” S ta n i s ł a w a P i ę ta k a c z y m a g i c z n ą s y m b o lik ą T a d e u s z a N o w a k a . W u t w o r a c h w s p o m n i a n y c h a u to r ó w , a s z c z e g ó ln ie u N o w a k a , w y t w o r z o n y z o s ta ł p e w i e n o g ó ln y m it w s i. B y ł o n z w i ą z a n y z e s p o s o b e m ż y c i a b o h a te r ó w , i c h z a ję c ia m i, m e n ta ln o ś c ią , w i e r z e n ia m i, z t o p o g r a f i ą o k o lic y c z y h i e r a r c h i ą s p o łe c z n ą . J a k o p r z y k ła d m o ż e p o s ł u ż y ć m it s o łty s a , o s o b y c ie s z ą c e j s ię p o w s z e c h n y m s z a c u n k ie m , n a jc z ę ś c ie j n a jb o g a ts z e j w e w s i i d e c y d u ją c e j o l o s a c h z b io r o w o ś c i. W p o w i e ś c ia c h M y ś liw s k ie g o
3
Pisarz je s t samotnikiem. Z Wiesławem Myśliwskim rozmawia Z. Pietrasik, “Polityka” 1993, nr 23, s. 1.4
Z. Bauer, Z. Bugajski, E. Chudziński, Wielki świat małej wsi. Trzech na jednego: wywiad z W. M yśliwOswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny” w Kamieniu na kamieniu... 129 m a m y d o c z y n i e n i a z z a g ł a d ą t a k p r e z e n to w a n e g o m it u w s i. H i e r a r c h ia s p o łe c z n a j e s t z a c h o w a n a , a le n ie w t a k s c h e m a ty c z n y s p o s ó b . U p a d e k m it u o b s e r w o w a ć m o ż e m y t a k ż e n a p r z y k ła d z i e z m ia n y z n a c z e n i a d r o g i ( K a m ie ń n a k a m ie n iu ) b ie g n ą c e j p r z e z w ie ś , s ta je s ię o n a p r z y c z y n ą w a ś n i, a n a w e t k a ta s tr o f y . W ie s ł a w M y ś li w s k i p r z e c h o d z i w t e n s p o s ó b o d m it u - s y m b o l u d o p e w n e g o u n iw e r s u m . O d w o ła n i e d o r e a l n ie j s z y c h p r z e d s t a w i e ń p r z e ż y ć j e d n o s t k i , d o d o k ła d n e g o s t u d i u m p s y c h o l o g ic z n e g o b o h a te r a , w s p o s ó b w y r a ź n y n a w ią z u je d o p s y c h o l o g i- z m u J u l i a n a K a w a lc a , w s k a z u j ą c p r z y t y m n a o d m ie n n ą s tr a te g ię p r e z e n ta c ji s p o k r e w n i e ń z “ n u r t e m c h ło p s k im ” . S y m b o lic z n e w i z je i p s y c h o l o g ic z n y r e a l iz m o b e c n e s ą n ie ty lk o p o je d y n c z o w p o s z c z e g ó ln y c h u t w o r a c h , n a jc z ę ś c ie j p r z e p l a t a j ą s ię w z a je m n ie . M y ś li w s k i m a p e ł n ą ś w ia d o m o ś ć t y c h s p o k r e w n ie ń . J e s t to s w e g o r o d z a j u z a b a w a , ig r a n ie z w y t w o r z o n ą k o n w e n c j ą “ n u r t u c h ło p s k ie g o ” . Z a b a w a ta n ie p o l e g a t y lk o n a o d w o ł a n iu s ię d o c a ł o ś c i t w ó r c z o ś c i p i s a r z y o m a w ia n e g o n u r tu . P r z y k ł a d e m in n e j s t r a te g ii i n te r te k s tu a ln e j j e s t u t a j o n a b ą d ź j a w n a g r a z k o n k r e tn y m i te k s ta m i. R o z d z i a ł D r o g a ( K a m ie ń n a k a m i e n i u ) r o z p o c z y n a się n a s tę p u ją c o : “ S z ła u n a s p r z e z w i e ś d r o g a ” 5. Z d a n i e to p r z y w o ł u je t o m o p o w i a d a ń W in c e n te g o B u r k a D r o g a p r z e z w ie ś , m o ż e t e ż n a w ią z y w a ć d o o p o w i a d a n i a S z e w c S ta n is ła w a M ł o d o ż e ń c a , s ta n o w i r ó w n i e ż p e w n e o d w o ła n ie d o w ą t k ó w w tw ó r c z o ś c i S t a n is ła w a P ię ta k a . W e w s p o m n i a n y c h u t w o r a c h d r o g a j e s t s y m b o le m w a ż n e j in s t y tu c j i s p o łe c z n e j, k t ó r a z b li ż a lu d z i, s łu ż y im . A le d r o g a w e w s i S z y m o n a P i e tr u s z k i , j a k j u ż w s p o m n ia ła m , s ta je s ię w r o g a , n ie b e z p ie c z n a .
K rę ta by ła, to praw da. Jak to droga. M u si to i tam to om inąć. F ig u rę, staw , chałupę. W szy stk o to p o w y p ro sto w y w ali, w y asfalto w ali. Z ak ręty p o ro b ili d łu g ie i o k rąg łe , p raw ie się n ie skręca, ty lk o p ro sto jed z ie. N a n ieje d en tak i z ak rę t całe p o le poszło. [...] Szkoda ty lk o , ż e tak ie d rogi n ie m a ją n a z w j a k rzeki. B o w ie ś n a sz a p rzy tej d ro d ze ja k b y przy w ezb ran ej rzece. P a trz ą ludzie, a o n a p ły n ie i płynie. I n a w et ja k b y n a dw ie w sie w ieś n a s z ą ro z d zieliła . P o tej i po tam tej stro n ie. M a tk a d z ie ck a n ie w y śle do sklepu, gdy sklep n ie p o tej stronie. S ą sia d do sąsiad a p o ży czy ć k o n ia, p łu g a, k o sy w o li niera z dalej p ójść, aby p rzez tę rz ek ę n ie p rz ec h o d zić 6.
P r z y w o ł a n ia p o d o b n e g o t y p u s to s o w a n e s ą w o d n i e s ie n i u d o u t w o r ó w N o w a k a c z y R e d liń s k ie g o . S ą o n e o c z y w i s tą g r ą z k o n w e n c j ą lite r a c k ą , a le n ie ty lk o . P e ł n i ą j e s z c z e c i e k a w ą f u n k c ję , k t ó r ą m o ż n a n a z w a ć u t w i e r d z a j ą c ą b ą d ź p o tw ie r d z a ją c ą . P r z y w o ł a n i a lu z y jn ie a u to r z y s t a j ą s ię n ie ja k o ś w ia d k a m i te g o , c o n a r r a t o r o p o w i a d a - p o t w i e r d z a j ą j e g o p r a w d o m ó w n o ś ć . P r a w d o m ó w n o ś ć t a w a ż n a j e s t n ie t y lk o j a k o u r e a l n ie n i e f i k c j i l ite r a c k ie j, a le w s k a z u j e n a “ u n i w e r s a l n o ś ć ” lo s ó w b o h a te r a . B o w s z y s tk o to , c o p r z y d a r z y ło s ię S z y m o n o w i P ie tr u s z c e , n ie j e s t w y łą c z n ie c h ło p s k ie , j e s t o g ó ln o lu d z k ie . C h ło p w p o w i e ś c i a c h M y ś li w s k ie g o j e s t p r z e d e w s z y s tk i m
c z ł o w i e k i e m i w j e g o lo s ie z a p i s u j e się h is to r ia . P o d s ta w o w y m z a ś p r o b l e m e m w k s z t a ł t o w a n i u p o s t a w e p ic k i c h j e s t a n ty n o m i a - j e d n o s t k a a h is to r ia . D e c y d u je
5 W. Myśliwski, Kamień na kamieniu, Warszawa 1999, s. 58. 6 Tamże, s. 60.
o n a o p r z y n a l e ż n o ś c i d o k a n o n u , g a tu n k u . O b a u t w o r y M y ś li w s k ie g o - K a m i e ń n a k a m i e n i u i W id n o k r ą g - r e a l i z u j ą t ę z a s a d ę w s p o s ó b e p ic k i. N a w i ą z a n ie d o k a n o n u e p ik i n a r o d o w e j : P a n a T a d e u s z a , L a lk i, C h ło p ó w o r a z N o c y i d n i - j a k u s t a l a S ta n i s ła w B u r k o t w W id n o k r ę g u e p ic k i m 1 - p o z w a l a w ą t p ić w o g ł a s z a n ą c o p e w i e n c z a s ś m ie r ć p o w i e ś c i j a k o g a tu n k u . N a p i s a n ie u tw o r ó w , k tó r e c e c h u je m ię d z y in n y m i: e p ic k i o b ie k ty w iz m , r e z y g n a c j a z m o r a l n y c h k o m e n t a r z y , n ie c h ę ć d o p u s te j r e t o r y k i, n ie p r a w d o p o d o b n e u s z c z e g ó ło w ie n i e o b r a z u , d y s k r e t n y h u m o r , n ie s p ie s z n a , e p ic k a w ł a ś n i e n a r r a c ja , w s k a z u j e n a p o s t a w ę a u to r a , k t ó r a j e s t o p o z y c y j n a d o d o k o n a ń t w ó r c ó w m u w s p ó łc z e s n y c h . W c z a s a c h , w k t ó r y c h p o w s t a j ą p o w i e ś c i o t e m a ty c e z d o m in o w a n e j k o n f l ik t a m i p o l it y c z n y m i , s k ła n ia ją c e p is a r z y d o u c ie c z k i o d f ik c ji, d o p r z e d s t a w i a n i a s k r a jn ie s u b ie k ty w n e j w i z ji ś w ia ta , w c z a s a c h p o ś p ie c h u , o g łu p ia ją c e j r e k la m y i k o m e r c y jn y c h l is t b e s t s e ll e r ó w , p o w i e ś c i a u to r a K a m i e n ia n a k a m i e n i u j a w i ą s ię j a k o a r c y d z ie ł a tw ó r c z e j f ik c ji. P o s ta w a M y ś li w s k ie g o n ie j e s t p r z y t y m p r z y p a d k o w a , j e s t w y r a z e m g ł ę b o k o p r z e m y ś la n e j m a n i f e s t a c ji ś w ia t o p o g l ą d u a r ty s ty c z n e g o . E p ic k o ś ć K a m ie n ia n a k a m ie n iu i W id n o k r ę g u to ty lk o fo rm a , k t ó r ą a u to r p o s łu g u je się, a b y p r z e d s ta w ić p l a n p o d s ta w o w y p o w ie ś c i, c z y li u s y tu o w a n ie je d n o s tk i w św ie c ie . E g z y s te n c ja je d n o s tk o w a w y z n a c z o n a j e s t tu : ś r o d o w is k ie m r o d z in n y m i d z ie c iń s tw e m , d ą ż e n ia m i c z a s ó w m ło d o ś c i i d o jrz a ło ś c i, s ta r o ś c ią o r a z m ie js c e m u ro d z e n ia , c z y li w s z y s tk im ty m , c o b e z p o ś re d n io w ią ż e się z o b s z a re m “ d o m o w e j o jc z y z n y ” .
P o j ę c i e “ d o m o w a o j c z y z n a ” p o r a z p i e r w s z y w p r o w a d z ił K o n r a d G ó r s k i w a r ty k u le p o ś w ię c o n y m m ie j s c o m w p i s a n y m w tw ó r c z o ś ć A d a m a M i c k ie w i c z a 8. Z o s ta ło o n o u ś c i ś l o n e n a p o d s t a w i e a n a liz y g e o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n e j o n o m a s ty k i, k t ó r ą p o e t a s to s u je , g d y m a n a m y ś l i s w ó j o jc z y s ty re g io n .
P o j ę c i e m t y m p o s ł u g i w a ł s ię m ię d z y i n n y m i S ta n is ła w V i n c e n z i w M a ł e j I t a c e
— d ia lo g u n o c n y m d a ł j e j n a s t ę p u j ą c ą d e f in ic ję :
Ję z y k n iem ieck i ro z ró ż n ia sło w a V a terlan d - o jcz y zn a (lu b O jczy zn a), np. P o lsk a czy S zw ajcaria, oraz H e im at, k tó re sło w n ik i tłu m a c z ą ja k o “ o jczy zn a, dom , zie m ia rodzinna, kraj ro d z in n y , strony ro d zin n e itp .” [...] C h o d ziło w ła śn ie o to m iejsce, g d zie c zło w iek je s t szczeg ó ln ie u siebie, a k tó ry m m o że być w io sk a, m iasteczk o czy m iasto , ale też w ię k sz a k ra in a , n a p rz y k ła d k a n to n b e rn eń sk i lu b M azo w sze. S łow o H e im a t p rzek ład am zasad n iczo p rzez “b liż sz a o jczy zn a” , a tam g d zie m o w a o “k lein e H e im a t” , albo “ en g ere H e im a t” p isz ę ty lk o “m a ła o jcz y zn a ” lub “w ę żs za o jcz y zn a ” 9.
W e d ł u g V i n c e n z a “ m a ła o j c z y z n a ” p o s i a d a d w a a s p e k ty : l o k a ln y i u n iw e r s a ln y . Je j p r z e s t r z e ń o k r e ś l o n a j e s t ś c i e r a n ie m s ię r ó ż n y c h n a c ji i k u l t u r r a z e m z i c h t r a d y c ją , w i e r z e n ia m i i m ita m i. W te o r i i i h i s t o r ii l ite r a tu r y p o ls k ie j o b o k t e r m i n u “ m a ła
1 S. Burkot, Widnokrąg epicki, “Zdanie” 2000, nr 1-2.
8 K. Górski, Jak Mickiewicz nazywał swą domową ojczyznę?, [w:] tegoż, Mickiewicz, artyzm i język, Warszawa 1977.
9 S. Vincenz, Mała Itaka — dialog nocny. Gdzieś w Europie, [w:] tegoż, Po stronie dialogu, Warszawa 1983, t. 1, s. 179.
Oswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny” w Kamieniu na kamieniu... 131
o jc z y z n a ” s p o ty k a m y s ię ta k ż e z o k r e ś le n ia m i: “b l iż s z a o jc z y z n a ” , “ ś c iś le js z a o jc z y z n a ” , “ p r y w a t n a o jc z y z n a ” , “ d o m o w a o jc z y z n a ” 10. P o ję c ia te o d z n a c z e n ia s o c jo lo g ic z n e g o p r z e c h o d z ą w k ie r u n k u lite r a tu r y , g d z ie z m ie n ia ją się w m o ty w lite ra c k i, k tó r y r e a liz o w a n y j e s t z a w s z e w o k re ś lo n e j s tr a te g ii a r ty s ty c z n e j. N a jc z ę ś c ie j p o le g a o n a n a u s y tu o w a n iu a k c ji u tw o r u w k o n k r e tn e j p r z e s tr z e n i - m ie js c u o r a z n a id e a liz a - c ji, m ity z a c ji te g o m ie js c a . P r z y k ła d e m tej s tr a te g ii m o ż e b y ć tw ó r c z o ś ć C z e s ła w a M iło s z a , J e r z e g o S te m p o w s k ie g o , S ta n is ła w a V in c e n z a c z y A n d r z e ja K u ś n ie w ic z a . J e d n a k w u tw o r a c h m ie s z c z ą c y c h s ię w o m a w ia n y m n u r c ie n ie z a w s z e m a m y d o c z y n ie n ia z id e a liz a c ją c z y a p o lo g ią “ m a łe j o jc z y z n y ” . C z ę s to d o c h o d z i d o d e m ito lo g iz a - c ji, d o ir o n ic z n e g o z a n e g o w a n ia a r k a d y js k o ś c i o p is y w a n y c h k r a in . S y tu a c ję t a k ą o b s e r w o w a ć m o ż e m y n a p r z y k ła d w tw ó r c z o ś c i J ó z e f a W ittlin a c z y W ie s ła w a M y ś liw s k ie g o - c h o d z i t u o w s p o m n ia n ą j u ż z a g ła d ę m itu w s i, p r z e c h o d z e n ie o d m it u - s y m b o lu d o p e w n e g o u n iw e r s u m , k tó r e n ie z a w s z e b y w a s ie la n k o w e . J e d n a k w u t w o r a c h id e a l iz u ją c y c h m it “ m a ł y c h o j c z y z n ” d o c h o d z i n a jc z ę ś c ie j d o u r u c h o m i e n i a to p o s u A r k a d ii, k t ó r a p r z e d s t a w i a r o d z in n e s tr o n y a u to r a . J e d n ą z c e c h te g o p r z e d s t a w i e n i a j e s t n o s ta lg ia , k t ó r a w e d ł u g J ó z e f a O l e jn i c z a k a 11, p o z w a l a s k o ja r z y ć m o ty w A r k a d i i z m o ty w e m “ m a łe j o j c z y z n y ” . K o j a r z e n ie to m a d łu g ą tr a d y c ję , z a c z y n a s ię j u ż w t w ó r c z o ś c i K l e m e n s a J a n i c k i e g o , p o d e jm u j ą j e m ię d z y in n y m i: M ik o ła j R e j, J a n K o c h a n o w s k i , H i e r o n im M o r s z ty n . T r a d y c ja t a z n a l a z ł a s w o j ą w s p ó ł c z e s n ą k o n ty n u a c j ę w u t w o r a c h l ite r a tu r y k r e s o w e j. M i t “ m a ł y c h o j c z y z n ” o b e c n y j e s t w p r o z ie p o ls k ie j j u ż o d 1 9 5 6 r o k u - u s t a la S ta n is ła w S t a b r o 12 - m ię d z y i n n y m i w u t w o r a c h A n d r z e j a K u ś n ie w i c z a , A n d r z e j a S to jo w - s k ie g o , T a d e u s z a K o n w ic k ie g o . P o j a w i a s ię o n t a k ż e u W ło d z i m i e r z a O d o je w s k ie g o c z y A n d r z e j a T u r c z y ń s k i e g o , w b a r d z ie j d r a m a ty c z n y c h w e r s ja c h , o p i s u j ą c y c h k o n f l ik t y p o ls k o - u k r a iń s k ie . J e d n a k z ja w i s k o to n a jle p ie j w id o c z n e j e s t w p r o z ie e m i g r a c y jn e j, k t ó r a p o r o k u 1 9 8 1 z a c z y n a s ię p o w o l i w P o l s c e u p o w s z e c h n i a ć , z a r ó w n o w w y d a n i a c h o f ic ja ln y c h , j a k i w d r u g i m o b i e g u ( m ię d z y in n y m i: A n d r z e j C h c iu k , F l o r i a n C z a r n y s z e w ic z , Z y g m u n t H a u p t, C z e s ła w M i ło s z , J ó z e f M a c k ie w ic z ) . P o w i e ś c i te s łu ż y ły p o d t r z y m y w a n iu p a m i ę c i o z i e m ia c h u tr a c o n y c h , n io s ły d u ż ą d a w k ę w i e d z y o m in io n e j P o ls c e , w s k a z u j ą c p r z y t y m n a m e c h a n iz m y h is to r ii. I s t o t n a b y ł a t a k ż e p e w n a p o n a d n a r o d o w a z b ie ż n o ś ć c z a s o w a , p o l e g a j ą c a n a u k a z y w a n i u s ię d z ie ł n ie m ie c k o ję z y c z n y c h - G r a s s a , L e n z a , B o b r o w s k ie g o - p o ś w ię c o n y c h p o d o b n e j te m a ty c e . P i s a r z e c i g ł o s i li id e e p o j e d n a n i a , w y r z e k a l i s ię r o s z c z e ń t e r y t o r i a l n y c h , z a ś w i n ą z a o b e c n y s t a n r z e c z y o b a r c z a l i h is to r ię i p o lity k ę . Z n a c z e n i e n o s ta lg ic z n e j p r o z y t e g o o k r e s u p o le g a ło n a j e j p r a w d z i w o ś c i , k tó r ą o s i ą g a ł a p o p r z e z u k a z y w a n ie o b r a z ó w z a p o m n i a n y c h i p o d k r e ś l a n i e r o l i p a m i ę c i w k s z t a ł t o w a n i u j e d n o s tk o w e j i z b io r o w e j to ż s a m o ś c i. P r z e m y s ła w C z a p l i ń s k i 13
10 Por. J. Olejniczak, Arkadia i małe ojczyzny. Vincenz — Stempowski — Wittlin — Miłosz, Kraków 1992. 11 Tamże.
12 S. Stabro, Małe ojczyzny Emila Zegadłowicza, [w:] tegoż, Od Emila Zegadłowicza do Andrzeja Bob
kowskiego. O prozie polskiej X X wieku, Kraków 2002.
p i s z e o c z t e r e c h g łó w n y c h s k ła d n ik a c h d z ie d z i c tw a lite r a tu r y “ m a ł y c h o j c z y z n ” , k t ó r e z o s ta ły w y p r a c o w a n e p r z e z p r o z ę e m i g r a c y j n ą i k r a j o w ą o k r e s u p o w o je n n e g o . P i e r w s z y m z n i c h j e s t w i e lo e t n ic z n o ś ć , w i e lo w y z n a n io w o ś ć , z r ó ż n i c o w a n i e p o d w z g l ę d e m o b y c z a jo w o ś c i, a z a r a z e m z g o d n e w s p ó łż y c ie s p o łe c z n o ś c i z a m i e s z k u j ą c y c h p r z e s t r z e n i e P o l s k i k r e s o w e j. D r u g i s k ł a d n ik to m o c n i e js z e z w ią z k i z r e g io n e m n i ż z p a ń s tw e m , n a c j ą c z y r e lig ią . T r z e c i a to c e c h a a r k a d y j s k a w i z j a t y c h r e g io n ó w , g d z ie d z ię k i n a tu r z e i r y t u a ł o m w s p ó ln o t y o d n a jd u je m y s w o j ą w i ę ź z ty m , c o w i e c z n e i tr w a łe . Z w y m i e n i o n y c h c e c h w y n i k a c z w a r ty s k ł a d n ik l ite r a tu r y “ m a ł y c h o j c z y z n ” . W t a k o k r e ś lo n e j p r z e s t r z e n i p r z e ż y c i e i n ic ja c y jn e ł ą c z y ło w s o b ie a n ty - n o m ic z n e c e c h y : p r z y s w o j e n i e s w o js k o ś c i i w y j ś c i e p o z a n ią , n a b y c ie t o ż s a m o ś c i m ie s z k a ń c a i u w r a ż l i w i e n i e n a to le r a n c ję . D o te g o z e s ta w u c e c h d o d a ć n a le ż y w i a r y g o d n o ś ć , o s i ą g a n ą z a p o m o c ą j a w n o ś c i b i o g r a f i i , ła tw e j w e r y f ik a c ji w s p o m n ie ń , a t a k ż e k o n k r e t u g e o g r a f i c z n o - e t n o g r a f ic z n e g o .
W l a t a c h d z i e w i ę ć d z ie s i ą t y c h z m i e n ił a s ię lit e r a c k a m a p a P o ls k i. W p o w i e ś c ia c h t e g o o k r e s u d o k o n a ło s ię p r z e w a r t o ś c io w n ie m ie j s c j u ż i s t n ie j ą c y c h w ś w ia d o m o ś c i, h is to r ii i k u l tu r z e . P o j a w i ły s ię m ie j s c a n o w e , k t ó r e n a le ż a ło “ o s w o ić ” . “ P o ls k ę t r z e b a n a p is a ć n a n o w o . N ie : o d n o w a , a le : n a n o w o . O d n o w a p is z e P o ls k ę k a ż d e w s tę p u j ą c e w n i ą p o k o l e n i e ” 14 - t w i e r d z i L e s z e k S z a r u g a . “ O s w a ja n i e ” to p o le g a ł o m ie d z y i n n y m i n a w k r o c z e n i u i r o n ii d o n a r r a c ji “ m a ł o o j c z y ź n i a n y c h ” i n a c h ę c i p r z e c iw s t a w ie n i a s ię r y n k o w e j k o n i u n k tu r z e o r a z - p r z e d e w s z y s tk i m - n a o d m ie n n y c h d o ś w ia d c z e n ia c h b i o g r a f i c z n y c h a u to r ó w . T w ó r c y l a t d z ie w i ę ć d z ie s i ą t y c h to lu d z ie , k t ó r z y s w o ic h k r e s o w y c h o j c z y z n n ie z n a li lu b s p ę d z ili t a m ty lk o n a jw c z e ś n ie j s z e d z ie c iń s tw o . U t r a c o n ą o j c z y z n ę p r z e d s t a w i a j ą w ię c p o p r z e z w z m o ż o n e z a b ie g i l it e r a c k ie lu b p o p r z e z o d w o ł y w a n i e się d o d o ś w ia d c z e ń r o d z ic ó w c z y d z ia d k ó w . M a r e k Ł a w r y n o w ic z , A n n a B o l e c k a , S te f a n C h w in , A l e k s a n d e r J u r e w ic z , A d a m Z a g a je w s k i - to p is a r z e , k t ó r z y p r z e d s t a w i a j ą K r e s y n ie j a k o p r z e s tr z e n ie w ła s n e , le c z j a k o c z ę ś ć r o d z in n e g o p r z e k a z u , tr a d y c ji. D l a te g o u tw o r y te g o t y p u o p o w i a d a j ą r a c z e j o lu d z i a c h n i ż o m ie js c a c h . J e ś li j e d n a k s k u p i a ją s ię n a p r z e s tr z e n ia c h , to n ie w ła s n y c h . W z w i ą z k u z t y m w y m a g a j ą n a jc z ę ś c ie j z w ię k s z o n e j d a w k i l ite r a c k o ś c i, a b y o s i ą g n ą ć w i a r y g o d n o ś ć n a r r a c ji. R o s n ą c a f a l a f i k c j i w i ą z a ła się t a k ż e z p r ó b ą s p r z e c i w u w o b e c h i s t o r ii u j e d n o l i c o n e j, z f a s c y n a c j ą r ó ż n o r o d n o ś c ią . O b a te z a c h o w a n ia w j a k i m ś s t o p n i u b y ł y w y n i k i e m s ta n u w o je n n e g o . T a d e u s z K o m e n d a n t p is z e :
L ite ratu ra k o rz e n n a je s t n a stęp s tw em stan u w o je n n eg o , w z ięła się z d o św iad czen ia p u stego, zaareszto w an eg o c za su . Z ro d ziło j ą tam to trau m aty czn e przeży cie, kied y w y d a w ało się, ż e czas p rz esta ł p ły n ąć i p o zo staw ało m n ó stw o c za su n a g ad an ie [...]15.
C z a s , w k t ó r y m ż y je m y d z is ia j, to s z y b k o u m y k a j ą c e c h w ile , k t ó r e t r u d n o u c h w y c i ć , p o w o d u j ą c e p o c z u c ie o d e r w a n ia , b e z s il n o ś c i , s tr a c h u . C z a s o s ł a b ie n i a g r a n ic p a ń s t w o w y c h , g lo b a liz a c ji, s z y b k ie g o p r z e p ł y w u in f o r m a c ji, n i e s a m o w i t e g o
14 L. Szaruga, Dochodzenie do siebie. Wybrane wątki literatury po roku 1989, Sejny 1997, s. 6. 15 T. Komendant, Czym była, czym mogła być literatura korzenna, “Tytuł” 1997, nr 1, s. 94.
Oswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny" w Kamieniu na kamieniu... 133
p r z y s p i e s z e n ia te c h n ic z n e g o . C z a s t a k p o j m o w a n y m o ż e b y ć w r o g i, p o w o d u j e l ic z n e o b a w y p r z e d ś w ia te m . U c i e c z k a w p r z e s z ł o ś ć j a w i s ię j a k o r a tu n e k p r z e d z a g r o ż e n i a m i t e g o ty p u . P r z e m y s ła w C z a p liń s k i tw ie r d z i: “ w n a s z y c h c z a s a c h n a jw ię k s z ą p r z y s z ł o ś ć m a p r z e d s o b ą p r z e s z ł o ś ć ” 16. D l a te g o p r o z a i c y l a t d z ie w i ę ć d z ie s i ą t y c h d z ie d z ic tw o l ite r a tu r y “ m a ł y c h o j c z y z n ” p r z e k s z t a ł c il i w k u l t “ o j c z y z n p r z o d k ó w ” lu b “ o j c z y z n p r z e n o ś n y c h ” 17. O s ta t n ie o k r e ś l e n i e w z ię ło s ię z d o ś w ia d c z e n ia b r a k u c ią g ło ś c i, b r a k u k o r z e n i , z p r z e ż y ć z w i ą z a n y c h z p r z e s i e d le n i a m i . K o n s e k w e n c ją p r z e s i e d le ń s ta ło s ię b o w i e m p o c z u c ie o b c o ś c i w o b e c n o w y c h p r z e s tr z e n i. A b y się w n ic h z a d o m o w ić , n a le ż a ło p o p r z e z k u l ty w o w a n ie p r z e s z ł o ś c i i p a m ię ć o n ie j p r z e n i e ś ć t a m d a w n ą o jc z y z n ę . N i e k tó r y m s ię to u d a ło , z d o ła li s ię p o n o w n i e z a k o r z e n ić . P r z e z w y c i ę ż y l i p o c z u c ie o b c o ś c i i w r o ś li w n o w y r e g io n (n p . Z b ig n i e w Ż a k ie w ic z ) .
W ią z a n ie w ła s n e j t o ż s a m o ś c i z r e g io n e m c z y z n o w y m m ie js c e m , d o k o n y w a ło s ię j e d n a k p o p r z e z ś w ia d o m y w y b ó r . W z w i ą z k u z t y m w l it e r a t u r z e p o ls k ie j p o j a w i ł a s ię j e s z c z e j e d n a r e a l iz a c j a n u r t u “ m a ł o o j c z y ź n i a n e g o ” - “ l it e r a t u r a o jc z y z n w y b r a n y c h ” 18 ( A n d r z e j S ta s iu k , A n d r z e j Z a w a d a , W ie s ł a w M y ś li w s k i, A r t u r L i- s k o w a c k i) . R e a l i z a c j a te j z a s a d y p o l e g a n a o b d a r z e n iu n o w e g o m ie j s c a p r z e s z ło ś c ią , l e g e n d ą i o d r ę b n o ś c ią , a p r z e d e w s z y s tk i m w i ą ż e s ię z u ś w ia d o m ie n i e m c z y t e l n i k o w i, ż e j e s t to w y n i k ż y c i o w e g o w y b o r u a u to r a . N o w e m ie j s c a w p r o z ie la t d z i e w i ę ć d z ie s i ą ty c h to m ię d z y i n n y m i G d a ń s k P a w ł a H u e l le g o i S te f a n a C h w in a , K a t o w ic e F e l ik s a N e tz a , B e s k i d A n d r z e j a S ta s iu k a , W r o c ła w A n d r z e j a Z a w a d y , O l s z t y n e k W ło d z i m i e r z a K o w a l e w s k i e g o , K r a k ó w A d a m a Z a g a je w s k ie g o , S z c z e c i n A r t u r a L is k o w a c k i e g o , S a n d o m ie r z W ie s ł a w a M y ś liw s k ie g o . C z a s j u ż , b y K a m i e ń n a k a m i e n i u i W id n o k r ą g u s y t u o w a ć w n u r c ie “ m a ł y c h o j c z y z n ” . P o j ę c i e to p o z o s t a j e s z e r o k ie i m o ż e b y ć r o z u m ia n e s k r a jn ie s u b ie k ty w n ie . P r z y t o c z o n a p r z e z e m n ie w c z e ś n ie j d e f in i c j a z a k ł a d a z w ią z a n ie z j a k i m ś k o n k r e t n y m m ie js c e m , r e g io n e m , m ia s te m , w s ią , z k t ó r y m i c z ł o w i e k s ię i d e n t y f i k u je i p r ó b u j e j e p r z y w o ła ć , c h o c ia ż b y w p a m ię c i. P o w r o ty , n o s ta lg ie , tę s k n o ty , id e a liz a c ja , m it y z a c ja , to ty lk o n ie k tó r e c e c h y te j lite r a tu r y . A b y z a s to s o w a ć to p o j ę c i e d o o p is u K a m i e n ia n a k a m i e n i u i W id n o k r ę g u , n a le ż y j e z a w ę z ić i z m o d y f ik o w a ć . W ty tu le ty c h r o z w a ż a ń p o s ł u ż y ła m s ię o k r e ś l e n i e m “ p r y w a t n a o j c z y z n a ” r o z u m ie ją c p r z e z to s p e c y f ik ę o d w o ł y w a n i a s ię M y ś li w s k ie g o d o s w y c h k o r z e n i , o d m ie n n o ś ć p r z e d s t a w i a n i a m ie js c m u b lis k ic h . P r z e s t r z e ń K a m i e n ia n a k a m i e n i u z o s t a ł a w y r a ź n i e o k r e ś lo n a . W y d a r z e n i a d z i e j ą s ię t u w o k o l ic a c h B a r to s z y c , K a w ę c z y n a , Ł a n o w a . W ie ś S z y m o n a P i e tr u s z k i j e s t w ię c u m ie s z c z o n a w k o n k r e tn e j o k o lic y , j e d n a k j e j n a z w a n ie p a d a a n i ra z u . N ie d a s ię t a k ż e o d n a le ź ć n a ż a d n e j m a p ie , p o n i e w a ż n a z w y w y m i e n i o n y c h m ie j s c o w o ś c i, c h o ć w w i ę k s z o ś c i a u te n ty c z n e , r o z p r o s z o n e s ą p o c a łe j P o ls c e . N i e m a o n a p o n a d to k o n k r e tn e g o w iz e r u n k u t o p o g r a f i c z n e g o , k t ó r y m o ż n a b y z w e r y f ik o w a ć z
16 P. Czapliński, Wzniosłe tęsknoty..., s. 5. 17 Tamże, s. 115.
r o - d z i n n y m i o k o l ic a m i p is a r z a . J e s t w n ie j c m e n ta r z , d r o g a , g o s p o d a , w o k o lic y z n a jd u je s ię la s i rz e k a . W s z y s t k ie te e le m e n ty p o z b a w i o n e s ą j e d n a k c e c h i n d y w i d u a ln y c h i n ie d a s ię i c h z lo k a l iz o w a ć w z g l ę d e m s ie b ie . D l a te g o m o ż n a m ó w ić o n ie j, ż e j e s t u n iw e r s a ln a , z a ś c a ły ś w ia t p o w i e ś c io w y a ż r o i s ię o d s y m b o li, k tó r e z b u d o w a n e s ą n a jc z ę ś c ie j z r e a l is t y c z n y c h k o n k r e tó w . W ie ś j e s t w i ę c r e a l n a i s ta je s ię p r e te k s t e m d o s t w o r z e n i a p r z e s t r z e n i l u d z k ie g o lo s u . N a s y c e n i e j e j o b r a z u r e a l i s t y c z n y m i s z c z e g ó ła m i p o z w a l a s ą d z ić , ż e w i e ś t a is t n ie j e n ie t y lk o w s f e r z e f ik c ji lite r a c k ie j. W j e d n y m z w y w ia d ó w M y ś li w s k i p o w ie d z ia ł:
N a jw a ż n ie jsz ą sp ra w ą p o d c za s p isa n ia je s t d la m n ie zaw sze u zy sk an ie to żsam o ści ze św iatem , k tóry o p isu ję 19.
T o ż s a m o ś ć tę o s i ą g a p i s a r z p o p r z e z k r e o w a n i e w s i S z y m o n a P i e tr u s z k i j a k o ś w ia t a m u z n a n e g o , b lis k ie g o , k t ó r y w j a k i ś s p o s ó b u k s z t a ł t o w a ł j e g o ś w ia to p o g lą d . K r e a c j a t a u k a z u j e p r z e s t r z e ń “ p r y w a tn e j o j c z y z n y ” a u to r a K a m i e n ia n a k a m i e n i u . P i s a ł a m j u ż o p o w i n o w a c t w i e M y ś li w s k ie g o z “ n u r t e m c h ło p s k im ” , j a k o o ś w ia d o m y m w y b o r z e o b s z a r u , z k t ó r y m s ię i d e n ty f ik u je , r e a liz u ją c w t e n s p o s ó b z a s a d y n u r t u “ l ite r a tu r y o j c z y z n w y b r a n y c h ” .
W a r to w ię c m o ż e j e s z c z e z w r ó c ić u w a g ę n a c h a r a k te r z w i ą z k ó w l ite r a tu r y “ m a - ł y c h o j c z y z n ” z “ n u r t e m c h ło p s k im ” . T a d e u s z K o m e n d a n t 20 tw ie r d z i, ż e z w i ą z k i te s ą r a c z e j m a r g in a ln e , p o n i e w a ż l it e r a t u r a c h ło p s k a z a p u n k t w y j ś c i a b i e rz e ś w ia t p i e r w s z y p i s a r z a , d a n y w j ę z y k u i w y o b r a ź n i. N a t o m i a s t l it e r a t u r a “ m a - ło o jc z y ź n i a n a ” w y c h o d z i o d d o ś w ia d c z e n ia n i e a u t e n t y c z n o ś c i , w y d z i e d z ic z e n i a i d ą ż y d o r e k o n s t r u k c j i s w o je g o p ie r w s z e g o ś w ia ta . K a m i e ń n a k a m i e n i u i W id n o k r ą g l o k u j ą się g d z ie ś p o ś r o d k u t y c h te n d e n c ji. W ie s ła w M y ś li w s k i, w y b i e r a j ą c ś w ia d o m ie z a k o r z e n i e n ie w c h ło p s k im ś w ie c ie , n ie p r ó b u j e g o r e k o n s tr u o w a ć , a le w y k o r z y s t u j e j a k o tw o r z y w o lite r a c k ie , k t ó r e s ta n o w i b a z ę j e g o f i lo z o f i i i p is a r s tw a . P o w r a c a j ą c d o “ p r y w a tn e j o j c z y z n y ” w d w ó c h o s t a tn i c h p o w i e ś c ia c h M y ś l i w s k ie g o , n a le ż y o d t w o r z y ć m ie js c e o p o w i e ś c i n a r r a c y jn e j W id n o k r ę g u . P r z e d e w s z y s tk i m j e s t to m ia s to , k t ó r e g o n a z w a n ie p a d a , a le p e w n e n a z w y i s z c z e g ó ły t o p o g r a f i c z n e p o z w a l a j ą tw i e r d z ić , ż e c h o d z i o S a n d o m ie r z . P o j a w i a s ię n a z w a R y - b i tw , g d z ie m ie s z k a P i o t r z r o d z ic a m i. R y b i tw y p o ło ż o n e s ą u s tó p w z g ó r z a , n a k t ó r y m le ż y m ia s to . A b y z n a l e ź ć s ię w c e n tr u m , n a le ż y w s p ią ć s ię p o s t r o m y c h s c h o d a c h , k t ó r e w p o w i e ś c i u r a s t a j ą d o r a n g i s y m b o lu .
T e schody z ac zy n ały się tuż z a n a sz y m d o m em i p ra w ie w lin ii p ro stej, z n iew ielk im i o d ch y len iam i w je d n ą , w d ru g ą stronę, p o p rz ery w a n e b ru k o w a n y m i p o d estam i co k ilk a n a śc ie stopni, p ięły się n a sam sz czy t w zg ó rza, n a k tó ry m leżało m ia sto . L u b odw ro tn ie, ja k o ż e w szy stk o zależy o d n asz eg o m ie jsc a w p rzestrzen i, p rz estrz eń b o w ie m o k reśla
19 Na początku było zdanie. Rozmowa z Wiesławem Myśliwskim, “Tygodnik Kulturalny” 1985, nr 27, s. 1-4. 20 T. Komendant, Czym była..., s. 96-97.
Oswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny” w Kamieniu na kamieniu... 135
n a sz e o d czu cia i w y o b rażen ia, a w k o n se k w e n cji nasz los, zaczy n ały się n a szczy cie tego w z g ó rz a 21.
S z c z e g ó ło w e o p is y k a m i e n ic n a R y n k u c z y k o ś c i o ł a św . J a k u b a p o z w a l a ją “ z o b a c z y ć ” S a n d o m ie r z t a m t y c h c z a s ó w . C h o c ia ż w i ę k s z o ś ć p o w i e ś c io w y c h w y d a r z e ń r o z g r y w a s ię w m ie ś c ie n a w z g ó r z u , to w s z y s tk i e o n e c ią ż ą k u w s i, w k tó r e j P i o t r z r o d z ic a m i s p ę d z ił w o jn ę . R y b i tw y p o ło ż o n e n a u b o c z u s t a n o w i ą p o m o s t p o m ię d z y m ia s t e m a w s ią . C h o c ia ż S a n d o m ie r z j e s t p r z e s t r z e n i ą d o r a s t a n i a g ł ó w n e g o b o h a t e r a , to w i e ś j a w i się j a k o o s to ja , g d y ż p o s i a d a z a k o r z e n i o n e w a r to ś c i, k t ó r y m m ia s to n ie u m ie s p r o s ta ć , i d o k t ó r y c h m o ż n a s ię u c ie k a ć w r ó ż n y c h ż y c i o w y c h p o tr z e b a c h . P r z e s t r z e ń “ p r y w a tn e j o j c z y z n y ” w W id n o k r ę g u j e s t w i ę c d w o ja k ie g o r o d z a ju , t a k j a k n i e je d n o lity j e s t n a r r a t o r i b o h a t e r j e d n o c z e ś n i e . Je j t o p o g r a f i c z n e i s p o ł e c z n e z r ó ż n i c o w a n i e w a ż n e j e s t d l a f o r m o w a n i a s ię o s o b o w o ś c i P io tr a , d l a p r z e d s t a w i e n i a o b s z a r u j e g o p r y w a t n e g o d o ś w ia d c z e n ia . W b u d o w a n i u w ia r y g o d n e j w i z ji “ p r y w a tn e j o j c z y z n y ” w K a m i e n iu n a k a m i e n i u i W id n o k r ę g u i s to tn y u d z ia ł m a ją w ą t k i b io g r a f i c z n e , s z c z e g ó ln ie m o c n o z a a k c e n t o w a n e w o s ta tn ie j p o w ie ś c i. N i e j e s t to o c z y w iś c ie s t r a te g ia w ł a ś c iw a ty lk o u t w o r o m M y ś liw s k ie g o . B i o g r a f i a j e s t p r z e c ie ż i s t o tn y m s k ł a d n ik i e m n u r t u l it e r a tu r y “ m a ł y c h o jc z y z n ” . J e d n a k w ą t k i z w i ą z a n e z ż y c i e m a u to r a n ie s ą w t y c h p o w i e ś c i a c h n a jw a ż n ie js z e . I s to tn ie js z e s ta je s ię o p o w i e d z e n ie h i s t o r ii c z ło w ie k a , w a ż n y j e s t p o w ó d , d l a k t ó r e g o p r z e m ó w i ł n a r ra to r . W ie s ł a w M y ś liw s k i, j a k o a u t o r w i e lo z n a c z n y c h u t w o r ó w , n ie d a je s ię w p is a ć a n i w a w a n g a r d o w e , a n i w p o s t m o d e r n i s t y c z n e e k s p e r y m e n ty lite r a c k ie . Z a s a d y p o s t m o d e r n i z m u n ie s ą m u o b c e , a le u d o w a d n i a to w s p e c y f ic z n y s p o s ó b . W p r o w a d z a e le m e n ty te j s t r a te g ii ( a u to te m a ty c z n o ś ć , i n te r te k s tu a ln o ś ć , f r a g m e n ta r y c z n o ś ć - r e a l iz o w a n e w w i e l u p ł a s z c z y z n a c h ) , a le t y lk o p o to , a b y p o k a z a ć , ż e “b a w i s ię ” n im i. P o w ie ś ć n ie j e s t b o w i e m d l a n ie g o t e r e n e m e k s p e r y m e n tu , s ło w o z a ś j e s t w a r t o ś c ią , n ie tw o r z y w e m . M o ż n a n a w e t p o w i e d z i e ć , ż e s ło w o s ta je s ię b o h a te r e m j e g o p o w ie ś c i. P o s t a w a t w ó r c z a M y ś li w s k ie g o , d e m o n s tr u j ą c e g o p r z y w i ą z a n i e d o s ło w a , w i a r ę w j e g o m o c , s iłę s p r a w c z ą , j e s t o p o z y c y j n a d o p o s t a w y w i ę k s z o ś c i p is a r z y w s p ó łc z e s n y c h , ż y ją c y c h w d o b ie p o w s z e c h n e j a u d io w i z u a liz a c ji, k t ó r a tr a k tu je s ło w o j a k o tw o r z y w o p r z e s ta r z a łe . W a r to t a k ż e z w r ó c i ć u w a g ę , ż e w p o w i e ś c ia c h M y ś li w s k ie g o s ło w o r o z u m ia n e j e s t n a w z ó r s ł o w a b i b li j n e g o . O k r e ś l e n i a ty p u : “ o d s ł o w a z a c z y n a s ię ż y c i e ” o r a z “ i B ó g z s t ą p i ł n a z ie m ię ” w y r a ź n i e w s k a z u j ą n a f u n k c ję S ło w a , p r z e z k tó r e z o s ta ł s tw o r z o n y ś w ia t. T o n a w i ą z a n i e d o B ib lii, p o k a z u j e , iż M y ś li w s k i p r o w a d z i in te r - te k s tu a l n e g r y n ie ty lk o z u t w o r a m i “ n u r t u c h ło p s k ie g o ” c z y r o d z im y m i p o w i e ś c ia m i l a t d z ie w i ę ć d z ie s i ą t y c h , p r ó b u j ą c y m i r e a l iz o w a ć z a s a d y p o s tm o d e r n iz m u . W W id n o k r ę g u , p o p r z e z t y tu ł r o z d z i a ł u W p o s z u k i w a n i u z g u b i o n e g o b u ta , p r z y w o ł u je c y k l p o w i e ś c io w y M a r c e l a P r o u s ta W p o s z u k i w a n i u s t r a c o n e g o c z a s u . M o n o l o g K a ś k i - s k le p o w e j z K a m i e n ia n a k a m i e n i u w w i d o c z n y s p o s ó b o d s y ł a c z y t e l n i k a d o s ły n n e g o m o n o lo g u T a k M o l l y B l o o m z U lis s e s a J a m e s a J o y c e ’a.
K o n t e s t a c ja p o s t m o d e r n i s t y c z n y c h e k s p e r y m e n tó w p o w i e ś c i w s p ó łc z e s n e j, in tr t e k s t u a l n e g r y z k o n k r e tn y m i u t w o r a m i i n u r t a m i w l ite r a tu r z e p o ls k ie j i p o w s z e c h n e j, j a k o ś ć s ło w a , s p o s o b y k o n s t r u o w a n i a o b r a z ó w , w y b o r y n a r r a c ji, to ty lk o n ie k tó r e z c e c h s k ła d a ją c y c h s ię n a a r ty z m K a m i e n ia n a k a m i e n i u i W i d n o k r ę g u . W s p o m n ia ł a m j u ż , ż e o b ie p o w i e ś c i s p o tk a ły s ię z b a r d z o p r z y c h y l n y m o d b i o re m . C ie k a w e j e d n a k c o , p o z a p r e c y z y j n ą k o n s tr u k c ją , o t y m z a d e c y d o w a ł o ? M y ś lę , ż e s ta ło s ię to m ię d z y i n n y m i z a s p r a w ą t e m a tu K a m i e n ia n a k a m i e n i u i W id n o k r ę
g u . G ł ó w n y m m a t e r i a łe m n a r r a c y jn y m o b u t y c h u t w o r ó w j e s t b o w i e m c o d z ie n n o ś ć
i p r z e ż y c i a j e d n o s t k i , a s ą to p r z e c ie ż s p r a w y d o ty c z ą c e k a ż d e g o , b e z w z g l ę d u n a ś w ia to p o g lą d , p r z y n a l e ż n o ś ć k u l t u r o w ą c z y s ta tu s m a te r ia ln y . J e d n o s t k a t a z o s t a ł a p o k a z a n a n a t le p r z e s t r z e n i “ p r y w a tn e j o j c z y z n y ” a u to r a W id n o k r ę g u . J e s t to p r z e s t r z e ń o d w o j a k im c h a r a k te r z e : k o n k r e tn y m i u n iw e r s a ln y m . P i e r w s z y a s p e k t o s i ą g n ię ty z o s ta ł p r z e z r e a lis ty c z n e u s z c z e g ó ło w ie n i e o b r a z u , p o p r z e z o d w o ła n ie s ię d o k o n k r e tn y c h m ie js c n a s y c a n y c h p r a w d z i w ą b io g r a f ią . N a t o m i a s t l it e r a c k a u n i w e r s a ln o ś ć “ p r y w a t n y c h o j c z y z n ” p o l e g a - p a r a d o k s a l n ie - n a u c ie c z c e o d w y r a ź n ie o k r e ś l o n e g o m ie js c a . N a “ z a c ie r a n iu ś la d ó w ” w t o p o g r a f i i p r z e d s t a w i o n y c h o k o lic . D l a te g o c z y t e l n i k b a r d z o ła tw o o d n a jd u j e s ię w p r z e s t r z e n i K a m i e n ia n a k a m ie n iu i W i d n o k r ę g u . P o n a d to p r z e s t r z e ń t a j e s t m u p r z y ja z n a , b o w i e m ś w ia t k r e o w a n y p r z e z M y ś li w s k ie g o b y w a c z a s e m t r a g ic z n y , a le n ie m a w n i m w r o g ó w i n ie n a w iś c i. W p o w i e ś c ia c h M y ś li w s k ie g o n a jw a ż n ie js z y j e s t c z ło w ie k , j e g o l o s y , ś w ia t o p o g l ą d o r a z p r z e s t r z e ń , k t ó r a g o k s z ta łtu je . S t a r a ł a m s ię z r e k o n s t r u o w a ć p r z e s t r z e ń “p r y w a tn e j o j c z y z n y ” b o h a te r ó w K a m i e n ia n a k a m i e n i u i W id n o k r ę g u , w s k a z u j ą c p r z y t y m n a m ie js c e u r o d z e n i a a u to r a o b u u tw o r ó w . A b y p o d k r e ś l ić z a s a d n o ś ć tej p r ó b y , p o z w o l ę s o b ie p r z y to c z y ć f r a g m e n t w y p o w ie d z i W ie s ł a w a M y ś liw s k ie g o :
d la p isarza, ja k i d la k ażd eg o c h y b a c zło w iek a, ta p ierw sza o jczy zn a m a z n aczen ie p o d staw ow e. T o je s t te n św iat, z któ reg o w szy stk o się w zięło. C o n ie zn ac zy , że j a m u szę by ć w iern y tem u św iatu w zn ac ze n iu to p o g raficzn y m . C h o d zi m i o w ie rn o ść w e w n ę trz n ą 22.
W ie r n o ś ć t a r e a l iz o w a n a j e s t z a k a ż d y m r a z e m o d m ie n n ie . K a m i e ń n a k a m ie n iu p o p r z e z n a c e c h o w a n ie s z c z e g ó łe m , k o n k r e te m , z n a j o m o ś c i ą d e ta li r z e c z y i p r z e d m io tó w c o d z i e n n e g o u ż y tk u , o b y c z a jo w o ś c i i m e n t a ln o ś c i b o h a te r ó w , w s k a z u j e n a w i e r n o ś ć w e w n ę tr z n ą , k t ó r a p ły n ie z o s o b is te g o d o ś w ia d c z e n ia a u to r a . W id n o k r ą g n a to m i a s t r e a liz u je tę z a s a d ę p o p r z e z o d e s ła n ie d o t o p o g r a f ii. D o k o n k r e tn e g o m ie j s c a , b o p r z e c ie ż n i k t n ie m a w ą tp liw o ś c i, ż e w i d n o k r ą g P i o t r a o k r e ś l a S a n d o m ie r z i j e g o o k o lic e .
Oswajanie przestrzeni "prywatnej ojczyzny” w Kamieniu na kamieniu... 137
Taming the space of the "private homeland”
in Kamień na kamieniu and W idnokrąg by W iestaw Myśliwski
Abstract
T h e first p a rt o f th e p a p e r c o n sists in situating K a m ień n a ka m ien iu a n d W idnokrąg ag a in st th e b ack g ro u n d o f th e “p e as a n t tren d ” , an d d em o n stratin g W ie sła w M y ś liw s k i’s in ter-tex tu a l g am es w ith th e g u id elin es o f th a t trend. T he seco n d p a rt co n cern s fitting said n o v e ls in th e “ little h o m ela n d ” traditions. It w a s a ch iev e d by m ea n s o f draw in g a tte n tio n to: b io g rap h ica l p lo ts, the p e cu liarity o f the d e sc rib e d space, a n d the co n tin u o u s retu rn s o n b o th th e fictio n a n d th e space planes. T he study e m p h asizes also th e n o v elty a n d th e c o n tin u o u s ga m e s w ith th e literary c o n v en tio n s, as w e ll as th e artistry o f W ie sław M y ś liw s k i’s w riting.
