Badania czytelnictwa w dorobku i programie prac Instytutu Książki i Czytelnictwa BN

Janusz Ankudowicz

Badania czytelnictwa w dorobku i

programie prac Instytutu Książki i

Czytelnictwa BN

Biuletyn Polonistyczny 20/4 (66), 67-77

Innem u w ielk iem u a k to ro w i p o św ię c o n e b ę d z ie studium M a r ii W o siek , k tó r a z a k o ń c z y ła ju ż e ta p p r a c m a te ria ło w y c h n ad s y lw e tk ą tw ó r c z ą K a­ r o la A d w en to w ic za .

P r z e d s ta w io n e tu b a d a n ia w y k az u ją r ó ż n e g o typu łą c z n o ś ć w ie lu g a ł ę ­ zi s z tu k i z lite r a tu r o z n a w s tw e m . O w nik an iu w o b rę b studiów z w ielu d z ie d z in p ro b le m a ty k i lit e r a c k i e j d ec y d o w ać m oże c h a r a k t e r d an e j d y s c y ­ p lin y , w k tó r e j słow o o b ec n e j e s t ja k o ś r o d e k w yp o w ied zi a r ty s t y c z n e j. C z ase m n ie j e s t ono b e z p o ś re d n io d a n e , a le m oże tk w ić u p o d sta w d z ie ­ ła . Bywa te ż i ta k , że c h a r a k t e r k u ltu r y p ew nej e p o k i im plik u je p r z e n i ­ k a n ie w zajem n e ró ż n y c h s z tu k — w ó w czas p r a c e z p o g r a n ic z a s ą p o d s ta ­ wowym elem entem z ro z u m ie n ia ó w c z e sn y c h z ja w is k . C z ase m znów o d k ry w ­ c z e z e s ta w ie n ie k ilk u d z ie ł u ja w n ia p ro w e n ie n c ję k tó r e g o ś z n ic h b ąd ź u m o żliw ia i n t e r p r e t a c j ę .

B a d an ia in te r d y s c y p lin a r n e m ogą, d o c ie r a ją c do n a jg łę b s z y c h k a te g o ­ r i i e s te ty c z n y c h , w ie le pom óc w w y ja ś n ie n iu s p o so b u fu nkcjonow ania d z ie ła s z tu k i.

M gr D anuta K uźnicka

BADANIA CZYTELNICTWA

W DOROBKU I PROGRAMIE PRAC INSTYTUTU KSIĄŻKI I CZYTELNICTWA BIBLIOTEKI NARODOWEJ

Głównym z a m ia re m , k tó re g o r e a l i z a c j ę sta n o w i n in ie js z y t e k s t , je s t z a p re z e n to w a n ie - z k o n ie c z n o ś c i s k ró to w e - d o ro b k u i z a m ie rz e ń b a ­ d a w c z y c h p la c ó w k i naukow ej z a jm u ją c e j s i ę p oznaw aniem w ie lu r ó ż n o ­ r o d n y c h z ja w isk p o w s ta ją c y c h w p r o c e s ie sp o łe c z n e g o fu nkcjonow ania k s ią ż k i .

In s ty tu t K s ią ż k i i C z y te ln ic tw a z o s ta ł u tw o rz o n y - ja k o je d e n z d z i a ­ łów B ib lio te k i N aro d o w ej — w 1955 r o k u . W te n sp o s ó b w zbogacono r e ­ p e r t u a r p r a c b ad a w c z y c h c z o ło w e j p la c ó w k i b ib lio te k a rs tw a p o ls k ie g o , r o z s z e r z o n o i u w sp ó łc z e śn io n o z a k r e s je j nau k o w y ch z a in te re s o w a ń w tym o k r e s i e , w nowym s ta tu c ie B ib lio te k i N aro d o w ej sfo rm u ło w an o z a d a n ia n a

-k ła d an e n a nowo p o w s ta łą p la c ó w -k ę : p ro w a d z e n ie b a d a ń b ib lio te -k o z n a w ­ c z y c h i b a d a ń c z y te ln ic tw a . P ro w a d z e n ie - to z n a c z y in ic jo w a n ie , o r g a ­ n iz o w a n ie i w ykonyw anie b a d a ń e m p iry c z n y c h , w y p ra c o w a n ie r e g u ł m e to ­ d o lo g ic zn y c h i p o d sta w te o re ty c z n y c h . G ro m ad z en ie in fo rm a c ji, c h a r a k t e ­ ry z o w a n ie z ja w isk i p r o c e s ó w , u ja w n ia n ie u w aru n k o w ań m iało s łu ż y ć r a ­ c jo n a liz o w a n iu d z ia ła ln o ś c i p r a k ty c z n e j w d z ie d z in ie b ib lio te k a r s tw a , a s z c z e g ó ln ie s iln ie w ią z a ło s i ę z d z ia ła ln o ś c ią b ib lio te k p u b lic z n y c h .

M ożna w s k a z a ć dw ie z a s a d n ic z e p r z e s ła n k i p o w o d u ją c e , że p o w s ta ła p o tr z e b a u tw o rz e n ia o d rę b n e j p la c ó w k i b a d a w c z e j z o b o w ią za n ej do p o z n a ­ w a n ia w ie lu zło żo n y c h faktów s o c jo -k u ltu r o w y c h z w ią z a n y c h z u d o s tę p n ia ­ niem i sp o łe cz n y m o d b io rem ró ż n e g o ro d z a ju k s ią ż e k . P ie r w s z a z a w a rta j e s t w p r o c e s a c h d e m o k ra ty z a c ji k u ltu r y , w zm ianie form d o stę p u do je j w y tw o ró w , w elim in o w an iu lu b ła g o d z e n iu p r z e s z k ó d i b a r i e r u c z e s t n i c z e ­ n ia w k u ltu r z e . W z a s to s o w a n iu do k s ią ż k i o z n a c z a to r o z s z e r z e n i e g r a ­ n ic je j sp o łe c z n e g o z a s ię g u , z w ię k s z e n ie lic z b y i z ró ż n ic o w a n ie p u b lic z ­ n o ś c i c z y ta ją c e j. W je j o b rę b ie c o r a z lic z n i e js z e s ą te k r ę g i s p o łe c z n e , k tó ry c h d o ś w ia d c z e n ia c z y te ln ic z e n ie s ą b o g a te , k w a lifik a c je c z y te ln ic z e - n a j c z ę ś c ie j z a le d w ie e le m e n ta rn e , p o tr z e b y c z y te ln ic z e — n ie w y k r y s ta ­ liz o w an e . P r z e s ła n k ą d ru g ą j e s t d o k o n u ją ce s i ę w s p ó łc z e ś n ie w zb o g a ca n ie i r o z s z e r z a n i e naukow ej r e f l e k s j i n ad k u ltu r ą , r o z s z e r z a n i e p ó l z a in te ­ r e s o w a ń s o c jo lo g ii k u ltu r y , s o c jo lo g ii l i t e r a t u r y , lite r a tu r o z n a w s tw a . P o w s ta ła p o tr z e b a i sp e łn ia n e były w a ru n k i, by w o rg a n iz o w a n iu d o stę p u do k u ltu r y ~ w tym i k s ią ż k i - w s z e lk ie dok o n an ia z o s ta ły podbudow ane sy stem a ty cz n y m ro z p o z n a n ie m is to ty z ja w isk i p r o c e s ó w , dokonanym zg o d ­ n ie z r y g o ra m i naukow ego p o stę p o w a n ia b a d a w c z e g o .

Jak k o lw iek w o d p o w ied n ich doku m en tach i p o s ta n o w ie n ia c h o z n a c z a ­ ją c y c h z a d a n ia b ad a w c z e In sty tu tu n ie o k re ś lo n o sz c z e g ó ło w o a n i z a k r e ­ s u , a n i k ie ru n k ó w d o c ie k a ń , to je d n a k w c ią g u p o n ad d w u d z ie s to le tn ie j p r a c y , b e z p o ś re d n io p r z y w a r s z t a c ie badaw czym , u ś c iś la n o z a d a n ia i w e ­ ry fik o w a n o z a ło ż e n ia , o k r e ś la n o głów ne z e sp o ły problem ów b a d a n y c h o r a z p e rs p e k ty w y ic h u jm o w an ia. W w yniku ta k ie j " b io g ra fii" p la c ó w k i nau k o w o - b ad a w cz ej p r o f il In sty tu tu — t j . p r z e d e w sz y stk im p rz e d m io to w y z a k r e s ^ego z a in te r e s o w a ń , p o dobnie ja k i z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic zn e o r a z p o d s ta ­

wy te o r e ty c z n e — n ie były a p r io r y c z n ie n a r z u c o n e , n ie d z ia ła ły w p o s t a ­ c i d o k tr y n a ln e j, le c z form ow ały s i ę w tr a k c ie ro z p o z n a w a n ia p ro b le m a ty ­ k i, je j sy ste m a ty z o w a n ia i h ie r a r c h iz o w a n ia , d o s k o n a le n ia , sum ow ania i u o g ó ln ia n ia d o ś w ia d c z e ń b a d a w c z y c h . W ty c h u k ła d a c h u k s z ta łto w a ła s i ę i in n a c e c h a d z ia ła ń In sty tu tu : p r z y ję c ie ja k o p ie rw s z e g o z o b o w ią z a ­ n ia i n a c z e ln e g o n a s ta w ie n ia - g ro m a d z e n ia m a te ria łó w e m p iry c z n y c h , p o z n a w a n ia , a n a liz o w a n ia i c h a r a k te ry z o w a n ia z ja w is k i p ro c e s ó w w ic h r z e c z y w is ty m u k s z ta łto w a n iu , w r e a ln y c h u w ik ła n ia c h . W n a s tę p s tw ie d o ­ p ie r o m ożliw e j e s t dokonyw anie p r ó b u o g ó ln ie ń , z m ie rz a n ie ku sy n te zo m . N ie o z n a c z a to byn ajm n iej r e z y g n a c ji z o d w o łań do s z e r s z y c h k o n te k stó w p rz e d m io to w y c h i k o n c e p c ji te o re ty c z n y c h , p o sz u k iw a n ia w sp ó ln y c h , a u g ru n to w a n y c h n a te r e n ie in n y ch d y s c y p lin b a d a w c z y c h , d o ś w ia d c z e ń , faktów p o z n a n y c h , p ra w id ło w o ś c i i u w aru n k o w ań ju ż s tw ie rd z o n y c h . J e ś li p o d k re ś la m y z n a c z e n ie , a r a c z e j n a s ta w ie n ie na e m p ir ię , o z n a c z a to p r z e

-I

d e (w sz y s tk im p r z e k o n a n ie , że s y s te m a ty c z n e p o z n a w a n ie z ja w isk i p r o c e ­ sów w ic h rz e c z y w is ty m u k s z ta łto w a n iu m oże p odbudow ać i r a c jo n a li z o ­ w ać o p in ie , te z y i p o s tu la ty o c h a r a k te r z e norm atyw nym .

R o z w ija n ie b a d a ń n ad b ib lio te k ą i n ad sp o łe cz n y m obiegiem k s ią ż k i u z a s a d n io n e je s t n ie ty lk o p rz e k o n a n ie m , że m a te r ia ły e m p iry c z n e i w n io sk i z b a d a ń r o z s z e r z a j ą i w z b o g a c a ją p ro b le m a ty k ę b ad a w c z ą k ilk u p r z y n a j­ m niej d y s c y p lin naukow ych — n a u k i o l i t e r a t u r z e , s o c jo lo g ii l i t e r a t u r y , s o c jo lo g ii k u ltu r y . Dla b e z p o ś r e d n ie j d z ia ła ln o ś c i o r g a n iz a to r s k ie j w d z ie ­ d z in ie k u ltu r y z n a c z e n ie b a d a ń p o le g a p r z e d e w sz y s tk im na p o zn a w an iu z ja w is k , o g r a n ic z a n iu m ocy o c e n in tu ic y jn y c h , w sk a z y w a n iu p ra w id ło w o ś c i i u w a ru n k o w a ń . W te n s p o só b je s t budow any i r a c jo n a liz o w a n y z a s ó b in ­ fo rm a c ji n ie z b ę d n y c h i k o n ie c z n y c h d la pod ejm o w an ia d e c y z ji. D zię k i tym inform acjom p o rz ą d k u je s i ę m y śle n ie o p r o b le m a ty c e . P o rz ą d k u je — to z n a c z y n ie ty lk o h ie ra rc h iz .u je i u s ta w ia , le c z ta k ż e elim in u je m y śle n ie s te re o ty p o w e , u p r o s z c z o n e , a ja k ż e c z ę s to n ie tr a f n e . U ż y te c z n o ść b ad a ń - to k s z ta łto w a n ie o p in ii, p ro p a g o w a n ie r a c jo n a ln y c h p o sta w i w r a ż l i ­ w o ś c i w d o s tr z e g a n iu p r o b le m a ty k i. W y k o rz y s ta n ie w yników b ad a ń p r o w a ­ d z i — i te g o n a le ż y od n ic h o c z e k iw a ć i w ym agać - do z w ię k s z e n ia z d o l­ n o ś c i w ro z w ią z y w a n iu p ro b lem ó w ; r a c z e j fo rm u je s ty l m y śle n ia i c z y n i je b a r d z ie j kom petentnym , n iż d o s ta r c z a s z y b k ic h o d p o w ied z i w s p r a w a c h sz c z e g ó ło w y c h .

W p r a c a c h In sty tu tu ju ż w ykonanych i w p ro g ra m a c h b a d a ń z a m ie r z o ­ n y c h m ożna w y o d rę b n ić dw a d o m in u jące z e s p o ły z a g a d n ie ń :

1. P ro b le m y sp o łe c z n e g o k r ą ż e n ia i o d b io ru k s ią ż e k b e l e t r y s t y c z ­ n y c h , p o p u la rn o n a u k o w y c h , fac h o w y c h . C elem ta k z o rie n to w a n y c h b a d a ń j e s t u s ta la n ie i k o ry g o w a n ie p r z y pom ocy now ych m a te r ia łó w s p o łe c z n y c h ra m o b ie g u r ó ż n e g o r o d z a ju k s ią ż e k ; o k r e ś la n ie w ie lk o ś c i p u b lic z n o ś c i c z y ta ją c e j i je j z ró ż n ic o w a n ia ; w sk az y w an ie i o b ja ś n ia n ie z ró ż n ic o w a n y c h poziom ów k u ltu r y c z y te ln ic z e j o r a z s p o łe c z n y c h fu n k c ji p e łn io n y c h p r z e z r ó ż n e r o d z a je k s ią ż e k . (P ro b le m a m i b a d a ń c z y te ln ic tw a zajm iem y s i ę w d alsz y m c ią g u te k s tu n ie c o b a r d z ie j sz c z e g ó ło w o . )

2. W d rugim n u r c ie z a in te re s o w a ń b ad a w c z y c h dom in u ją p ro b le m y d z ia ła n ia p la c ó w k i b ib lio te c z n e j. T ra k to w a n a j e s t ona ja k o in s ty tu c ja k u ltu r y , k tó r e j głównym zad an iem j e s t p o ś r e d n ic z e n ie w u d o s tę p n ia n iu k s ią ż k i o r a z o d d z ia ły w a n ie na k s z t a ł t i poziom k u ltu r y c z y te ln ic z e j , r o z ­ w ija n ie z a in te r e s o w a ń i form ow anie k o m p e te n c ji c z y te ln ic z y c h . P ro w a d z o n e s ą p r a c e n ad o r g a n iz a c ją s i e c i b ib lio te k p u b lic z n y c h , ze s z c z e g ó ln y m u w zg lę d n ie n iem fu n k cjo n a ln eg o u k ła d u p r z e s tr z e n n e g o p la c ó w e k o r a z efe k ty w n ej ic h o r g a n iz a c ji w e w n ę trz n e j. P rz e d m io te m b a d a n ia j e s t w ięc z a s ię g o d d z ia ły w a n ia p r z e s tr z e n n e g o b ib lio te k i w ie js k ie j — p o d sta w o w e g o ogniw a w s i e c i b ib lio te k p u b lic z n y c h ^ , z a s a d y ro z m ie s z c z e n ia p la c ó w e k

2

b ib lio te c z n y c h z a le ż n ie od typu s t r u k t u r y o s a d n ic z e j na w s i . P r o w a ­ dzone s ą b a d a n ia n a d z a się g ie m o d d z ia ły w a n ia p la c ó w k i w ie lk o m ie js k ie j - ic h celem j e s t u s ta le n ie efek ty w n eg o p ro m ie n ia o d d z ia ły w a n ia b ib li o te ­ k i w m ie ś c ie . O cz ek u je m y , że w y n ik i ty c h sk o m p lik o w an y ch i m e to d o lo ­ g ic z n ie tr u d n y c h b a d a ń o k a ż ą s i ę pom ocne p r z y o k r e ś le n iu m odelow ej s i e c i o r g a n iz a c y jn e j p la c ó w e k b ib lio te c z n y c h w m ie ś c ie . W toku s ą r ó w ­ n ie ż b a d a n ia n a d s t r u k t u r ą s i e c i b ib lio te k w nowym u k ła d z ie a d m in is t r a ­ cyjnym - c h o d z i w n ic h n ie ty lk o o s c h a r a k te ry z o w a n ie o b e c n e g o s ta n u o rg a n iz a c y jn e g o s i e c i b ib lio te k , le c z ta k ż e o w y z n a c z e n ie ic h m ie js c a w z e s p o le in n y c h in s ty tu c ji k u ltu r y .

J. M a j, J. W o ło sz , C h a r a k te ry s ty k a o b s łu g i b ib lio te c z n e j g ro m a d y , W a rsz a w a 1966.

2

J. M a j, M odele s i e c i b ib lio te k p u b lic z n y c h n a w s i n a tle s tr u k tu r y o s a d n ic z e j, W a rs z a w a 1976.

B a d an ia w e w n ę trz n e j p ro b le m a ty k i d z ia ła n ia p la c ó w k i b ib lio te c z n e j d o ty c z ą lo k a li i w y p o sa ż e n ia b ib lio te k p u b lic z n y c h , o r g a n iz a c ji c z a s u p r a c y w b ib lio te c e g ro m a d z k ie j, o r g a n iz a c ji k s ię g o z b io ró w i sp o so b u ic h u d o s tę p n ia n ia , dług o falo w e b a d a n ia z a o p a trz e n ia i w y k o rz y s ta n ia k s ię g o

-3 z b io ró w b ib lio te c z n y c h , b a d a n ia nad ró ż n y m i form am i d z ia ła n ia b ib lio te k .

B a rd z o pow ażnym źró d łe m w ied z y o b ib lio te k a c h , ic h r o z m ie s z c z e n iu , p o te n c ja le , k r ę g a c h o d b io rc ó w , w y k o rz y s ta n iu zaso b ó w j e s t w ydaw nictw o

In sty tu tu - " B ib lio te k i p u b lic z n e w lic z b a c h " ^ . P r z y n o s i ono p o d sta w o w e in fo rm a c je d a ją c e m o ż liw o ść sfo rm u ło w an ia o p in ii g lo b a ln y c h , c a ło ś c io ­ w ych o s ta n ie b ib lio te k , o sp o łe cz n y m i p r z e s tr z e n n y m z ró ż n ic o w a n iu ic h r o z m i e s z c z e n ia , o dynam ice ro z w o ju s i e c i , o sp o łe cz n y m z a s ię g u p la c ó w e k ró ż n e g o s z c z e b la , o z a s o b a c h i głów nych te n d e n c ja c h ic h w yko­ r z y s t a n i a .

N ie w ą tp liw e w z b o g a c e n ie w ła s n e j p e rs p e k ty w y b a d a w c z e j, w z b o g a c e ­ n ie p r o b le m a ty k i i m o ż liw o ść k o n fro n ta c ji w yników , p ro g ra m ó w , tw ie rd z e ń sfo rm u ło w a n y c h w to k u d o c ie k a ń p r z y n o s i k o le jn e s e r y jn e w ydaw nictw o In sty tu tu - " Z e s z y ty p rz e k ła d ó w " ^ , z a w ie r a ją c e p r z e k ła d y arty k u łó w w y b ra n y c h z c z a s o p is m z a g r a n ic z n y c h . P o s z c z e g ó ln e to m ik i m ają c h a r a k ­ t e r m o n o p ro b le m o w y , p r z y n o s z ą z ró ż n y c h k ra jó w o p ra c o w a n ia d o ty c z ą c e z a g a d n ie ń n a jb a r d z ie j a k tu a ln y c h i n a jis to tn ie js z y c h z p u n k tu w id z e n ia d z ia ła ń ró ż n e g o ty p u b ib lio te k .

B a d a n ia b ib lio te k o zn a w cz e w c a ło k s z ta łc ie p r a c b ad a w c z y c h In sty tu tu za jm u ją d o n io s łe m ie js c e . W yniki ty c h b a d a ń , w zb o g aco n e re z u lta ta m i b a d a ń c z y te ln ic tw a , z o s ta ły w y k o rz y s ta n e - obok in n y c h m a te r ia łó w ,

3

P o r . d la p rz y k ła d u n a s tę p u ją c e o p r a c o w a n ia , k tó r e u k a z a ły s i ę w s e r i i " M a te r ia ły in fo rm a c y jn e In sty tu tu K s ią ż k i i C z y te ln ic tw a " :

J. M a j, A . Z e l l e r , K. Z in s e r lin g , L o k ale i w y p o sa ż e n ie b ib lio te k p u b lic z ­ n y c h w P o ls c e w 1970 r . , W a rs z a w a 1972; A . D an e c k a , T . K o p e rs k a , O rg a n iz a c ja c z a s u p r a c y w b ib lio te c e g ro m a d z k ie j, W a rsz a w a 1972; J. W o ło sz , O b o w iąz k i i c z y n n o ś c i p e r s o n e lu p o w iato w e j i m ie js k ie j b i ­ b lio te k i p u b lic z n e j, W a rsz a w a 1974-; J. C z a r n e c k a , E . S z a ł a js k a , O r g a ­ n iz a c ja k s ię g o z b io ró w w w y p o ż y c z a ln ia c h z w olnym d o stę p e m , W a rsz a w a 1975; A . D a n e c k a , R ola w y sta w , o dczytów i sp o tk a ń a u to r s k ic h w d z i a ­ ła ln o ś c i b ib lio te k p u b lic z n y c h w P o l s c e , W a rsz a w a 1976.

^ " B ib lio te k i p u b lic z n e w lic z b a c h " u k a z u ją s i ę od r . 1971.

ź r ó d e ł i o p ra c o w a ń — p r z y s p o r z ą d z e n iu w aż n y ch d la fu n k cjo n o w a n ia b i ­ b lio te k dokum entów : " R a p o rtu o s ta n ie b ib lio te k " o r a z " P r o g ra m u ro z w o ­ ju b ib lio te k a r s tw a " ^ .

W d alszy m c ią g u z a p re z e n to w a n e z o s ta n ą n ie c o b a r d z ie j sz c z e g ó ło w o p ro b le m y b a d a ń c z y te ln ic tw a .

B a d an ia c z y te ln ic tw a w y r a s ta ją z d o k o n ań e m p iry c z n y c h , o b fitu ją w z a le ty w y n ik a ją c e z ty c h d o ś w ia d c z e ń , a le te ż g e n e a lo g ia ta j e s t o b ­ c ią ż o n a b a rd z o isto tn y m i b ra k a m i. W ychodzące z p r a k ty k i s p o łe c z n e j z a ­ p o trz e b o w a n ie na in fo rm a c ję , p o tr z e b a z g ro m a d z e n ia d a n y c h k o n ie c z n y c h d la p o s ta w ie n ia n a j p r o s t s z e j bodaj d ia g n o z y w y p rz e d z iły r e f l e k s j ę n ad isto tn y m i w ła s n o ś c ia m i b ad a n eg o fra g m e n tu r z e c z y w is to ś c i s o c jo - k u l tu r o ­ w e j, n ad re g u ła m i i sp o so b a m i je j p e n e tr o w a n ia . N a jb a rd z ie j ch y b a d o j­ m ującym te g o sk u tk iem j e s t , że mimo iż b a d a n ia c z y te ln ic tw a d y sp o n u ją bogatym d o ro b k iem : o p u blikow ane p r a c e , p rz e p ro w a d z o n e s o n d a ż e , a n a l i ­ z y , o b s e r w a c je , b a d a n ia , z r e a liz o w a n e na m aso w y ch p r ó b a c h p r z y n o s z ą in te r e s u ją c e dane i w n io sk i - n a d e r tr u d n o j e s t s k o n s tru o w a ć o b r a z s c a lo n y , s p o r z ą d z ić bodaj p r ó b ę s y n te z y . Język a n a liz y , p o ję c ia , t e r m i ­ n o lo g ia , p r o c e d u r y b a d a ń , form ułow ane h ip o te ty n ie m a ją w sp ó ln e g o łą c z n ik a , n ie o d w ołują s i ę do je d n o lity c h lu b ch o ć b y b lis k ic h k a t e g o r ii te o re ty c z n y c h . S kutkiem ta k ic h w ła ś n ie u c h y b ie ń w ie le w yk o n an y ch b a d a ń p o z o s ta n ie je d y n ie d o św ia d c z e n ia m i n ie w z b o g a c a ją c y m i p o z n a n ia .

N ie j e s t o k o lic z n o ś c ią s p r z y ja ją c ą s y n te z ie i to r ó w n ie ż , że k s ią ż k a ja k o p rz e d m io t b a d a ń w y stę p u je w p ro g ra m a c h d o c ie k a ń i w r e f l e k s j i k ilk u p rz y n a jm n ie j d y s c y p lin nauk o w y ch . K s ią ż k a , c z y ta n ie , k o m u n ik a cja lit e r a c k a z n a jd u ją s i ę w p o lu z a in te r e s o w a ń k ilk u p r z y n a jm n ie j d y s c y p lin nauk o w y ch , ro z m a ic ie z r e s z t ą z w ią z a n y c h z tą p ro b le m a ty k ą . R óżne a s p e k ty c z y te ln ic tw a s ą b ad an e i o b ja ś n ia n e w p r a c a c h p r z e d s ta w ic ie li o śro d k ó w u n iw e r s y te c k ic h (filo lo g ii, p e d a g o g ik i, b ib lio te k o z n a w s tw a , s o ­ c jo lo g ii) , in sty tu tó w PAN (h isto ry k ó w i te o re ty k ó w l i t e r a t u r y , s o c jo lo g ii, p s y c h o lo g ii), p r z e z p rac o w n ik ó w w ię k s z y c h b ib lio te k . S k u tk iem te g o j e s t n ie ty lk o z g ro m a d z e n ie b o g a ty c h d an y c h f a k to g ra f ic z n y c h , le c z ta k ż e

z ró ż n ic o w a n ie s ta n o w is k i p e rs p e k ty w b ad a w cz y ch , co w o c z y w is ty sp o

-" R a p o rt o s ta n ie b ib lio te k p o ls k i c h -" , W a rs z a w a 1974-; -" P ro g ra m ro z w o ju b ib lio te k a rs tw a p o ls k ie g o do 1990 r . " , W a rs z a w a 1977.

só b p o m n ie jsz a m o ż liw o śc i d o k o n an ia s y n te ty c z n e g o o p isu o b r a z u c z y te l­ n ic tw a w s p ó łc z e s n e g o .

Czym j e s t - w k o n te k ś c ie ta k z ró ż n ic o w a n y c h m e ry to ry c z n ie i s a n k c jo ­ n ow anych in s ty tu c jo n a ln ie in ic ja ty w i d o k o n ań b ad a w c z y c h — In sty tu t K sią ż k i i C z y te ln ic tw a ? Ja k i c h a r a k t e r m a ją b a d a n ia p ro w a d z o n e p r z e z Z ak ład B a d a ń C z y te ln ic tw a te g o ż In sty tu tu ? O dpow iedź n a p ie rw s z e p y ta ­ n ie z o s ta ła ju ż w z a s a d z ie z a w a r ta w u w a g a c h , k tó r e z n a la z ły s i ę na w s tę p ie . Dla ja s n o ś c i tr z e b a d o b itn ie p o d k r e ś li ć , że j e s t to p la có w k a sta tu to w o i p ro g ra m o w o o b lig o w an a do p ro w a d z e n ia b a d a ń , w k tó r y c h p ro b le m a ty k a c z y ta n ia j e s t je d n ą z głów nych s f e r z a in te re s o w a ń . Nie o z n a c z a t o , że n aszy m dąż en iem j e s t w y p ra c o w a n ie naukow ej au to n o m ii: uw ażam y b a d a n ia c z y te ln ic tw a za s p e c ja ln o ś ć b ad a w c z ą s iln ie z w ią za n ą z d y sc y p lin a m i b a r d z ie j m e to d o lo g ic z n ie i te o r e ty c z n ie zaso b n y m i i d o ­ św ia d c z o n y m i. Ł ąc zn ik iem j e s t p rz e d m io t b a d a ń — ujm ow any z ró ż n y c h punktów w id z e n ia , r o z p a try w a n y w w ie lu a s p e k ta c h . N ie dążym y do s e p a ­ r a c j i , le c z chcem y m ieć w y ra ź n ą św ia d o m o ść k o n te k s tu p rzed m io to w eg o i n a u k o w e g o . T a p e r s p e k ty w a w a ru n k u je o w o cn o ść p o z n a n ia .

W o d p o w ied z i n a d r u g ie p y ta n ie sfo rm u ło w an e w y że j n a le ż y w s k a z a ć na k ilk a z a g a d n ie ń s z c z e g ó ło w y c h , a c z k o lw ie k b a rd z o is to tn y c h . S p ra w ę p ie r w s z ą m ożna zam knąć w p y ta n ia c h o p o la z a in te re s o w a ń b a d a ń c z y te ln ic tw a p ro w a d z o n e w In s ty tu c ie , o ele m e n ty sk ła d o w e p r z e d ­ m iotu b a d a ń , o w id z e n ie sposobów je g o is t n ie n i a , a d a le j — o p is u , p o z n a ­ w a n ia , p r z e d s ta w ia n ia u o g ó ln ie ń . S tw ie r d z e n ie , że p rz e d m io te m e m p iry c z n y c h b a d a ń c z y te ln ic tw a są r ó ż n o r o d n e i w k ilk u p ła s z c z y z n a c h s y tu u ją c e s i ę r e l a c j e m ię d zy k s ią ż k ą a c z y te ln ik ie m , m oże w y daw ać s i ę te z ą % o c z y w is tą . Jednak j e s t to o c z y ­ w is to ś ć b ą d ź p o z o r n a , b ą d ź te ż n ie z a w sz e s p ra w a j e s t p r e c y z y jn ie u św ia d a m ia n a . W p r a k ty c e b a d a w c z e j w s z y s tk ie z e s p o ły z a g a d n ie ń s k ł a ­ d a ją c y c h s i ę na głów ny sc h e m a t b a d a ń : K siążka - ( r e l a c j e ) - c z y te ln ik , id e n ty fik o w an e s ą n ie n a z b y t w y ra ź n ie . N ie j e s t o c z y w is te a n i je d n o ­ z n a c z n e , ja k d efin iu jem y c z y te ln ik a ; wym aga w y ja ś n ie n ia s p o só b ujm ow a­ n ia k s ią ż k i; n ie j e s t te ż o c z y w is te , ja k m ożna p ro b le m a ty z o w a ć w sp o m n ia­ n e r e l a c j e . N ie j e s t w y jśc iem z s y tu a c ji o d w o łan ie s i ę do u s ta le ń do k o ­ n a n y c h i sp o ż y tk o w an y c h na g ru n c ie in n y c h d y s c y p lin .

P o ję c ia i k a te g o r ie o p isu o d b io rc y te k s tu lite r a c k ie g o (o d b io rc a w ir tu a ln y , p o te n c ja ln y ) p rzy jm o w a n e w n a u c e o l i t e r a t u r z e n ie s ą w p e ł ­ n i ad e k w a tn e do ce ló w i k ie ru n k ó w p o z n a n ia b a d a ń c z y te ln ic tw a . I n te r e ­ s u je n a s c z y te ln ik r z e c z y w is ty , d o stę p n y em p iry czn y m bad an io m , w c h o d z ą ­ c y w s k ła d p u b lic z n o ś c i c z y ta ją c e j. S ta ra m y s i ę c h a r a k te r y z o w a ć te g o c z y te ln ik a o p is u ją c jego m ie js c e w u k ła d a c h s p o łe c z n y c h i jego u c z e s t n i c ­ two w k u ltu r z e . P o słu g u je m y s i ę p r z y tym p o ję c ia m i z a c z e rp n ię ty m i z j ę ­ zyka s o c jo lo g ii, p s y c h o lo g ii s p o łe c z n e j, s o c jo lo g ii k u ltu r y . Z m ierzam y do u ja w n ie n ia r z e c z y w is ty c h czynników sp o łe c z n y c h , p sy c h o s p o łe c z n y c h i k u ltu ro w y c h , w a ru n k u ją c y c h za ch o w a n ie c z y te ln ic z e , sto s u n e k do k s ią ż k i ja k o w y tw o ru k u ltu r y , p r z e k a ź n ik a z n a c z e ń i sto s u n e k do k o n k re tn y c h t r e ś c i p r z e n o s z o n y c h p r z e z k s ią ż k ę . P o n ie w a ż in te r e s u je n a s r z e c z y w is ty c z y te ln ik , je g o s p o łe c z n ie , k u ltu ro w o i te k sto w o d ete rm in o w a n e z a c h o w a ­ n ia i d e c y z je c z y te ln ic z e , to z n a c z y , że w p a t r z e n iu na k s ią ż k ę l i t e r a c k ą i n ie b e l e tr y s ty c z n ą n a le ż y s t a r a ć s i ę p rz y jm o w a ć i r e s p e k to w a ć je g o - c z y te ln ik a - sy ste m o r ie n t a c j i w ś w ie c ie k s ią ż k i. P rz y jm o w a ć - to z n a ­ cz y w s p o s ó b z o rg a n iz o w a n y i c e lo w y podejm ow ać p ró b y r e k o n s tr u k c ji fu n k c jo n u ją c y c h w św ia d o m o śc i ró ż n y c h k a t e g o r ii c z y te ln ik ó w zesp o łó w p o ję ć d o ty c z ą c y c h k s ią ż k i . T ak z o rie n to w a n e p o stę p o w a n ie b ad a w cz e p o ­ w inno w y ja ś n ić , w ja k ic h k a te g o r ia c h , p r z y pom ocy ja k ie g o z e sta w u p o ­ ję ć r z e c z y w is ty c z y te ln ik p r z e s t r z e g a i id e n ty fik u je ró ż n e r o d z a je k s ią ż e k i r ó ż n e e le m e n ty te k s tó w .

B a d a n ia c z y te ln ic tw a i n te r e s u ją s i ę k s ią ż k ą w s y tu a c ji c z y te ln ic z e g o o d b io r u . W p o lu z a in te r e s o w a ń ty c h b a d a ń z n a jd u ją s i ę r ó ż n e k a te g o r ie p u b lik a c ji. Badam y c z y te ln ic tw o k s ią ż e k li t e r a c k i c h , p o p u la rn o n a u k o w y c h , fac h o w y c h , p o ra d n ik o w y c h . W y k raczam y w ięc p o z a k r ą g lit e r a tu r o z n a w ­ s tw a , a w k o n se k w e n c ji - w o g ra n ic z o n y m z a k r e s ie p r z y d a tn e s ą p o ję c ia i k a te g o r ie a n a liz y te k s tu lite r a c k ie g o w y p ra c o w a n e na g r u n c ie te j d y s c y p lin y . U za sa d n io n e i r o k u ją c e p o zn a w cz o n a to m ia s t w y d aje s i ę p r z y ję c ie g e n e r a ln e j p e rs p e k ty w y : tra k to w a n ie k s ią ż k i ja k o je d n eg o z te k s tó w fu n k c jo n u ją c y c h w k u ltu r z e . R e zy g n u jąc z ro z w a ż a n ia w ie lu s u b te ln o ś c i - d la d o b itn ie js z e g o z a z n a c z e n ia p rz y jm o w a n y c h w n a s z y c h b a d a n ia c h z a s a d — m ożna p o w ie d z ie ć , że k s ią ż k a , ja k o form a p r z e k a z u t r e ś c i sy m b o lic z n y c h , ma w ła s n ą , s w o is tą m o rfo lo g ię , w ła s n ą g ra m a ty k ę ;

n a to m ia s t z m n ie jsz y m p rz e k o n a n ie m m ożem y o r z e k a ć , że w c z y te ln ic z y m o d b io rz e p e łn i ona s w o is te , z n ią ty lk o i w y łą c z n ie zw ią z a n e fu n k cje s p o ­ łe c z n e . W ś la d za p r z y ję c ie m ta k ie j re g u ły o r ie n tu ją c e j pow inny n a s t ę ­ po w ać b a d a n ia e m p iry c z n e , w e ry fik u ją c e te z a ło ż e n ia b ą d ź p r z y n o s z ą c e p r z e s ła n k i pom ocne w s k o n s tru o w a n iu innych h ip o te z w y jśc io w y c h .

K s ią ż k ę , c z y ta n ie , w y b o ry c z y te ln ic z e , o d b ió r ró ż n e g o ro d z a ju te k stó w r o z p a tru je m y w k o n te k ś c ie s p o łe c z n y c h s t r u k t u r , w zo ró w u c z e s t n i ­ c z e n ia w k u ltu r z e , u ja w n io n y ch w a r to ś c i i p o tr z e b . Ujmujemy k s ią ż k ę j a ­ ko je d n ą z form in te rs u b ie k ty w n e j k o m u n ik a c ji, co s tw a r z a - n aszy m zdaniem - s z a n s ę p o z n a n ia r z e c z y w is te g o , e m p iry c z n ie uchw ytnego je j m ie js c a w p r o c e s ie sp o łe c z n e g o k r ą ż e n ia p r z e k a z ó w sy m b o lic z n y c h , m ó­ w ie n ia o r z e c z y w is ty c h s p o łe c z n y c h r a m a c h je j o b ie g u , w sk a z y w a n ia a k ty w ­ n y ch m echanizm ów k s z ta łtu ją c y c h p u b lic z n o ś ć c z y ta ją c ą , w y b o ry c z y te ln i­ c z e , o d b ió r ró ż n e g o r o d z a ju te k s tó w . S podziew am y s i ę , że w te n s p o s ó b i w te j p e r s p e k ty w ie m ożliw a j e s t r e a l i z a c j a n a c z e ln e g o c e lu b a d a ń c z y ­ te ln ic z y c h : w sk a z y w a n ia i o b ja ś n ia n ia r z e c z y w is te j ( rz e c z y w is ty c h ) fu n k c ji sp o łe c z n y c h k s ią ż k i (ró ż n e g o r o d z a ju k s ią ż e k ) ta k ic h , ja k ie s i ę u ja w n ia ­ ją w s y tu a c ja c h c z y te ln ic z e g o o d b io ru .

W b udow aniu w ie d z y o w sp ó łc z e sn y m s ta n ie c z y te ln ic tw a u d z ia ł In ­ s ty tu tu w y d aje s i ę z n a c z ą c y . Z e sp ó ł p rac o w n ik ó w In sty tu tu z d o ła ł z g r o ­ m a d zić - ja k k o lw ie k n ie p e łn e i w y m ag ające s ta łe g o w z b o g a c a n ia i a k tu a ­ l i z a c j i - m a te r ia ły n a pew no p rz y d a tn e d la n ie in tu ic y jn e g o p o z n a n ia i in ­ te r p r e to w a n ia n ie k tó r y c h k w e s tii s k ła d a ją c y c h s i ę na p r o c e s n a d e r sk o m ­ p lik o w a n y - sp o łe c z n y o b ie g k s ią ż k i.

W yniki ty c h b a d a ń p u b lik o w a n e s ą w s e r i i "Z b a d a ń n ad c z y te ln ic ­ tw em ", w p e r io d y k a c h b ib lio te k a rs k ic h , w c z a s o p is m a c h s p o łe c z n o - l ite - r a c k ic h , w p o s ta c i m a te ria łó w sz k o le n io w y c h , w fo rm ie odczytów i w y ­ kładów ^ .

W s e r i i "Z b a d a ń n a d c z y te ln ic tw e m " u k a z a ło s i ę d o ty c h c z a s 14- p r a c . O s ta tn ią b y ła p u b lik a c ja K. K r a ś n ie w s k ie j, C z y te ln ic tw o k o b ie t, "W arszaw a 1973. Jako n r 15 u k a ż e s i ę p r a c a J. A n k u d o w icz a, K sią ż k a w k u ltu r z e u p rz e m y sła w ia n e g o o ś r o d k a lo k a ln e g o . P o n a d to w s e r i i "M a ­ te r i a ł y in fo rm a c y jn e IK iC z" u k a z a ły s i ę p r a c e d o ty c z ą c e c z y te ln ic tw a :

E . i E . W n u k -L ip iń s c y , P ro b le m a ty k a k s z ta łto w a n ia s i ę p o tr z e b c z y t e l ­ n ic z y c h , W a rs z a w a 1975; G . S t r a u s , P r a s a te c h n ic z n a w o p in ia c h je j o d ­ b io rc ó w , W a rs z a w a 1976.

P rz e p r o w a d z o n e b a d a n ia d o ty c z ą c e z a s ię g u k s ią ż k i w r ó ż n y c h z b io - r o w o ś c ia c h i ś r o d o w is k a c h - m ałe m ia s ta , w ie ś , d z ie ln ic a w ie lk ie g o m ia s ta , m ło d z ie ż w ie js k a , śro d o w is k o m ło d z ie ży r o b o tn ic z e j, o ś r o d e k lo k a ln y w r e jo n i e u p rze m y sła w ian y m - p o z w a la ją o z n a c z y ć s p o łe c z n e ram y o b ie g u k s ią ż k i . O k r e ś la ją c sp o łe c z n y z a s ię g k s ią ż k i , w ykazano w ie lk o ś ć p u b lic z n o ś c i c z y ta ją c e j, je j z ró ż n ic o w a n ie ze w zg lę d u na c e c h y s p o łe c z n e , c z ę s to ś ć k o n ta k tu z k s ią ż k ą , d o m in u jący k ie ru n e k w yborów c z y te ln ic z y c h . D okonano o p is u c e c h w y o d rę b n ia ją c y c h p u b lic z n o ś ć c z y ta ją c ą od in ­ n y c h a u d y to rió w p rz e k a z ó w k u ltu r a ln y c h . W z g o d z ie z u s ta le n ia m i d o k o ­ nanym i p r z e z in n y c h a u to ró w w s k a z a n o , że c z y te ln ic y - to k a te g o r ia s z c z e g ó ln ie o tw a r ta n a w s z e la k ie p r z e k a z y t r e ś c i k u ltu r y . Z an a liz o w a n o ró w n ie ż g łó w n e, p o d sta w o w e u w a ru n k o w an ia o k r e ś l a j ą ­ c e z a s ię g k s ią ż k i , a k ty w n o ś ć c z y te ln ic z ą , k ie r u n k i w yborów c z y te ln i­ c z y c h . Na ogół i n a j c z ę ś c ie j p o sz u k iw a n o ow ych u w aru n k o w a ń w c e c h a c h s p o łe c z n y c h , z n a c z n ie r z a d z ie j b adano z a le ż n o ś c i w ią ż ą c e s i ę z zasobem d o ś w ia d c z e ń k u ltu ra ln y c h i s p o łe c z n y c h . Z ró ż n ic o w a n e z a ch o w a n ie c z y ­ te ln ic z e o b ja ś n ia n o z ró ż n ic o w a n ie m s ta tu s u s p o łe c z n e g o , c e c h a m i s p o ­ łe c z n o -d e m o g ra fic z n y m i, cz y n n ik a m i ek o lo g iez n y m i; w sk azy w an o n a r o z ­ s tr z y g a ją c ą r o l ę poziom u w y k s z ta łc e n ia w k s z ta łto w a n iu w s z y s tk ic h a s p e k tó w c z y te ln ic tw a .

Z g ro m ad zo n o m a te r ia ły e m p iry c z n e , z e b ra n e w r ó ż n y c h ś ro d o w is k a c h i k a te g o r ia c h s p o łe c z n y c h , o b r a z u ją c e głów ne k a n a ły r o z c h o d z e n ia s i ę k s ią ż k i i głów ne ź ró d ła je j u d o s tę p n ia n ia . Dane te u z a s a d n ia ją w n io s e k , że w c z y te ln ic tw ie m asow ym s z c z e g ó ln ie w ażn ą r o l ę o d g ry w a b ib lio te k a .

N a jb a r d z ie j sk ą p o w n a s z y c h d o ty c h c z a so w y c h b a d a n ia c h p r e z e n to w a ­ na j e s t p ro b le m a ty k a r e c e p c j i . Ś w iad o m o ść i ro z p o z n a n ie m echanizm ów k ie r u ją c y c h o d b io rem te k stó w j e s t b a rd z o n ie p e łn e . Z te g o te ż w zg lęd u w n a jb liż s z y c h p la n a c h b ad a w c z y c h sto su n k o w o n a jw ię c e j u w ag i p o ś w ię ­ cam y tym za g ad n ien io m . Inicju jem y b a d a n ia o d b io ru m aso w y ch s e r i i , p o ­ w ie ś c i p o p u la r n e j, k o m p e te n c ji c z y te ln ic z y c h , r e c e p c j i k s ią ż k i p o p u la rn o ­ n a u k o w e j, fa c h o w e j. Z am ierza m y z g ro m a d z ić m a te r ia ły , k tó r e p o zw o lą s fo rm u ło w a ć bodaj c z ę ś c io w ą , bodaj n ie p e łn ą odpo w ied ź n a d o n io słe p y ­ ta n ia : k to ? k ie ro w a n y ja k im i m otyw am i? w ja k i s p o s ó b ? z jakim sk u tk iem ?

- c z y ta ró ż n e g o r o d z a ju k s ią ż k i . N ie s ą to z a m ie rz e n ia p r o s te a n i p r o b l e ­ my łatw o p o d d a ją c e s i ę b a d a w c z e j p e n e t r a c j i . N iem niej p o d ję c ie ic h j e s t k o n ie c z n e , bowiem b e z te g o r o d z a ju d an y c h n ie sp o s ó b w y ja ś n ić s o c jo -

-k u ltu ro w e g o z n a c z e n ia k s ią ż k i , u k a z a ć je j m ie js c a w o b r a z ie k u ltu r y w s p ó łc z e s n e j.

Dr Ja n u sz A nkudow icz

Z DZIAŁALNOŚCI MUZEUM LITERATURY IM. ADAMA MICKIEWICZA

W WARSZAWIE

S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i M uzeum L i t e r a t u r y u k a z a ło s i ę d o ty c h ­ c z a s w " B iu le ty n ie P o lo n isty c z n y m " d w u k ro tn ie : p ie r w s z e (B P 1974-, z . 53) sta n o w iło p o d su m o w a n ie , z k o n ie c z n o ś c i b a r d z o s k ró to w e , p o n ad 2 0 - le tn ie j d z ia ła ln o ś c i M uzeum M ic k ie w ic z a , a n a s tę p n ie M uzeum L i t e r a ­ tu r y ; d ru g ie (B P 1976, z . 62) obejm ow ało o k r e s od p o c z ą tk u ro k u 1974- do la ta 1976. O b e c n ie , p r z e c h o d z ą c do s y s te m a ty c z n y c h , r o c z n y c h s p r a ­ w o zd a ń , n a le ż y p o w ie d z ie ć o d z ia ła ln o ś c i M uzeum w o k r e s ie do 1 s i e r p ­ n ia 1977 r .

P r a c e M uzeum b ie g ły z a w sz e d w u to ro w o : ob ejm o w ały , z je d n e j s t r o ­ ny ~ g ro m a d z e n ie , o p ra c o w a n ie i u d o s tę p n ia n ie z b io ró w , z d r u g ie j — w y ­ s ta w y , w ie c z o ry i in n e form y d z ia ła ln o ś c i n a u k o w o - p o p u la ry z a to r s k ie j.

S p o ś ró d ty c h o s ta tn ic h n a le ż y p r z e d e w sz y stk im w ym ienić e k s p o z y c ję p o św ię c o n ą S ło w ack iem u p t. "W o g n ia c h - w s z e le s ta c h - w z a c h w y c ę - n ia c h - w ś p ie w ie " , w łą c z o n ą do p ro g ra m u W a rs z a w s k ie j J e s ie n i P o e z j i 1976, a o tw a rtą 20 w rz e ś n ia 1976 r . T w ó rc z o ś ć p o e ty p re z e n to w a n a j e s t n a te j w y sta w ie - n a p r z y k ła d z ie n ie k tó ry c h u tw o ró w - śro d k a m i t e a t r a l ­ nym i, p r z y s z c z e g ó ln ie ro z b u d o w a n e j s c e n o g r a f ii, a p r ó c z te g o p o p r z e z o ry g in a ln e m a la r s tw o (np. Ja ck a M a lc z e w sk ie g o ). P o n a d to cz y n n a j e s t w M uzeum ( c z e r w ie c - s i e r p i e ń 1977) w y sta w a ry su n k ó w d z ie c i r o s y j ­ s k ic h za ty tu ło w a n a " P u s z k in o cz am i d z i e c i" , n a d e s ła n a p r z e z M uzeum P u s z k in a w M o sk w ie .