Funkcje uczestnictwa w kulturze

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 742. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Małgorzata Makówka Katedra Badań Konsumpcji. Funkcje uczestnictwa w kulturze 1. Wprowadzenie Jedną z charakterystycznych tendencji w konsumpcji społeczeństw wysoko rozwiniętych jest jej dematerializacja, czyli znaczny wzrost spożycia dóbr niematerialnych zaspokajających wyższe potrzeby człowieka. Do tej konsumpcji należy bez wątpienia uczestnictwo w kulturze. W szerokim ujęciu uczestnictwo w kulturze oznacza „indywidualny udział w zjawiskach kultury – przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym w niej normom i wzorom, ale także tworzenie nowych jej wartości oraz odtwarzanie i przetwarzanie istniejących”. Pojęcie to odnoszone jest zazwyczaj do kultury w węższym rozumieniu, czyli kultury symbolicznej o autotelicznym charakterze, która obejmuje zwłaszcza sztukę, naukę w jej aspekcie poznawczym, religię jako sferę kontaktów z sacrum, a także gry i szeroką sferę czynności ludycznych. „Na uczestnictwo kulturalne – pisze A. Kłoskowska – składają się czynności formułowania oraz odbierania i interpretowania symbolicznych przekazów”. Uczestnictwo w kulturze sprowadzane jest najczęściej do partycypacji w kulturze artystycznej, a więc dziedzinie kultury symbolicznej, która wiąże się z tworzeniem i recepcją wartości estetycznych. Chodzi tu zarówno o kulturę elitarną, wymagającą od odbiorcy znacznej wrażliwości na wartości estetyczne, dużej koncentracji, wysiłku umysłowego, emocjonalnego napięcia oraz wysokiego poziomu C. Bywalec, Nowe zjawiska i tendencje w sferze konsumpcji [w:] C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s. 132. . A. Tyszka, Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia, PWN, Warszawa 1971, s. 54.. A. Kłoskowska, Kultura [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 105. . ZN_742.indb 5. A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury, PWN, Warszawa 1972, s. 129.. 7/7/08 8:54:38 AM.

(2) Małgorzata Makówka. . kompetencji kulturowych, jak i o kulturę popularną, łatwą w odbiorze dzięki prostocie i przystępności treści. Partycypacja kulturalna realizuje się jednocześnie na poziomie intencjonalnym (świadomościowym), w sferze ludzkich przeżyć: doznań estetycznych, uczuciowych i intelektualnych, oraz na poziomie zachowań (behawioralnym). Uczestnictwo w kulturze artystycznej dzieli się na dwie podstawowe formy: uczestnictwo twórcze oraz uczestnictwo odbiorcze. Uczestnictwo twórcze związane jest z formułowaniem przekazów symbolicznych (tworzeniem obiektów artystycznych). Chodzi tu zarówno o aktywność wybitnie utalentowanych jednostek, której wynikiem są dzieła nowe i oryginalne, uzyskujące aprobatę społeczną i stanowiące trwały dorobek kultury, jak i działalność osób mniej uzdolnionych obfitującą raczej w wytwory o wtórnym, naśladowczym charakterze. Z kolei uczestnictwo odbiorcze polega na przyjmowaniu przez partycypujące jednostki przekazów symbolicznych (obiektów artystycznych) wytworzonych przez inne osoby. Należy zaznaczyć, że uczestnictwo odbiorcze nie musi mieć charakteru wyłącznie biernego, pozbawionego elementów twórczych. Partycypacja odbiorcza może przybierać zarówno formę aktywną, jak i pasywną. Recepcja bierna oznacza odbiór bezrefleksyjny, powierzchowny, natomiast recepcja czynna polega na refleksyjnym odbiorze przekazów symbolicznych, a zatem na zrozumieniu, przemyśleniu i swoistym „przeżyciu” zawartych w nich treści. Odbiorca kultury może zajmować postawę twórczego uczestnika, gdy współtworzy przekaz dokonując jego oryginalnej interpretacji. Wówczas akt recepcji dzieła może być nawet głębszy niż proces jego wytworzenia. Uczestnictwo odbiorcze przybiera współcześnie dwie zasadnicze formy: uczestnictwa zinstytucjonalizowanego, czyli korzystania z kultury za pośrednictwem lokalnych instytucji kultury, instytucji tzw. drugiego układu kultury, oraz uczestnictwa medialnego, a więc partycypacji w treściach oferowanych przez środki masowego przekazu tworzące tzw. trzeci układ kultury. Partycypacja kulturalna ograniczona do dziedziny recepcji przekazów symbolicznych stanowi formę konsumpcji, formę zaspokajania potrzeb wtórnych, a więc nie mających podłoża biologicznego, lecz nabytych w procesie socjalizacji człowieka. W świadomości społecznej Polaków uczestnictwo kulturalne postrzegane jest często jako swego rodzaju luksusowy dodatek do szarej codzienności, „jako naddatek w stosunku do potrzeb, których zaspokojenie jest społecznie niezbędne, jako E. Wnuk-Lipiński, Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979, s. 40. . Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 46; E. Wnuk-Lipiński, op. cit., s. 42. . ZN_742.indb 6. 7/7/08 8:54:38 AM.

(3) Funkcje uczestnictwa w kulturze. . rodzaj atrakcyjnego, lecz niekoniecznego dekorum życia”. Badacze zajmujący się problematyką uczestnictwa kulturalnego uznają je natomiast za niezwykle ważny składnik ludzkiej egzystencji. Wbrew tradycyjnym filozoficznym teoriom „kultury duchowej” głoszącym, że recepcja jej dóbr ma charakter bezinteresowny i nie służy żadnym praktycznym celom, wśród naukowców powszechne jest współcześnie przekonanie o wpływie partycypacji kulturalnej na aktywność człowieka w innych dziedzinach jego życia, o pełnieniu przez uczestnictwo kulturalne, rozważane z perspektywy jego obiektywnych skutków, niezwykle ważnych funkcji instrumentalnych. Celem niniejszego opracowania jest określenie funkcji pełnionych przez partycypację kulturalną, przy czym rozważania dotyczą jej formy odbiorczej. W dalszej części pracy traktowane są jako równoznaczne i używane zamiennie takie terminy, jak uczestnictwo w kulturze (uczestnictwo kulturalne), partycypacja w kulturze (partycypacja kulturalna), aktywność kulturalna, konsumpcja kulturalna, kontakty kulturalne. Przez funkcje uczestnictwa w kulturze należy rozumieć rolę, jaką pełni ono w życiu społecznym i gospodarczym. Chodzi tu o bezpośrednie i pośrednie następstwa aktywności kulturalnej. Bezpośrednim skutkiem kontaktów kulturalnych jest zaspokojenie konkretnej potrzeby, np. wzruszenie estetyczne, likwidacja zmęczenia, poprawa nastroju. Efekty te ujawniają się w trakcie wykonywania danej czynności lub natychmiast po jej zakończeniu. Z kolei dalsze następstwa konsumpcji kulturalnej, znajdujące wyraz w rozwoju psychofizycznym człowieka, w jego systemie wartości, poglądach, zachowaniach, stanowią pośrednie funkcje partycypacji w kulturze. Te pośrednie skutki, ujawniające się z reguły później, są odczuwane przez dłuższy czas. Warto zaznaczyć, że wytwory kultury symbolicznej stanowić mogą źródło wpływów zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, należy zatem rozróżnić pożądane i niepożądane efekty uczestnictwa kulturalnego10. Analizując rolę partycypacji kulturalnej w stymulowaniu procesów rozwojowych, wyróżnić można dwie grupy funkcji: pierwszą stanowią funkcje o charakterze społecznym, a drugą – funkcje o charakterze gospodarczym. Zaproponowany podział ma charakter umowny. Wyróżnione grupy funkcji przenikają się wzajem A. Tyszka, Interesy i ideały kultury. Struktura społeczeństwa i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987, s. 105.. A. Kłoskowska, Badanie i przewidywanie rozwoju kultury, „Kultura i Społeczeństwo” 1974, s. 73–74. . Pojęcie funkcji uczestnictwa w kulturze oparto na definicji funkcji konsumpcji zaproponowanej przez C. Bywalca (C. Bywalec, Funkcje konsumpcji i prawidłowości jej rozwoju [w:] C. Bywalec, L. Rudnicki, op. cit., s. 98).. T. Aleksander, Drogi aktywizacji kulturalnej ludzi pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980, s. 177. 10. ZN_742.indb 7. 7/7/08 8:54:38 AM.

(4) . Małgorzata Makówka. nie, nie ma między nimi ściśle określonej granicy. W praktyce życia kulturalnego nie występują formy aktywności, które służyłyby realizacji funkcji należących wyłącznie do jednej z wymienionych grup. Zazwyczaj każdy kontakt z kulturą spełnia zarówno funkcje społeczne, jak i ekonomiczne. 2. Społeczne funkcje uczestnictwa w kulturze Społeczne funkcje uczestnictwa w kulturze należy utożsamić z rolą, jaką pełni ono w życiu poszczególnych osób, tworzonych przez nie grup społecznych, a także społeczeństwa jako całości. Chodzi tu więc o społeczne skutki partycypacji kulturalnej i o wpływ aktywności kulturalnej na procesy rozwoju społecznego. Rozpatrując społeczne efekty kontaktów z kulturą symboliczną, warto zwrócić uwagę na specyfikę tej formy ludzkiej aktywności. Uczestnictwo kulturalne należy do sfery spraw prywatnych, którą charakteryzuje swoboda podejmowania decyzji. O sposobach korzystania z kultury rozstrzyga jednostka zgodnie z własną hierarchią potrzeb i wartości, własnymi preferencjami i obyczajami. Trzeba podkreślić, że partycypacja kulturalna służy zaspokojeniu różnorodnych potrzeb człowieka: poznawczych, estetycznych, ludycznych, kontaktu społecznego, prestiżu, zagospodarowania wolnego czasu itp., a funkcje, które spełnia w życiu tej samej osoby, mogą się zmieniać zależnie od jej sytuacji życiowej, rodzaju treści, z którymi nawiązuje kontakt, oraz momentu i warunków, w których ten kontakt ma miejsce. Mimo że proces uczestnictwa w recepcji jest zawsze zindywidualizowany, korzyści z odbioru przekazów symbolicznych odnosi zarówno aktywna kulturalnie jednostka, jak i grupa, do której ona należy. Kontakty z kulturą sprzyjają bowiem formowaniu wielu społecznie użytecznych cech osobowości ludzkiej, wpływając tym samym na formę i treść życia społecznego, na interakcje między jednostką a zbiorowością. Aktywność kulturalna odgrywa więc ważną rolę bezpośrednio w rozwoju jednostki i pośrednio całego społeczeństwa. Można zatem stwierdzić, że konsumpcja kulturalna oddziałuje na procesy rozwoju społecznego kształtując człowieka, sprawcę i podmiot tych procesów. Partycypacja w kulturze pełni wielorakie funkcje społeczne. Za najważniejsze można uznać: – przywracanie człowiekowi zachwianej równowagi psychicznej, – wzbogacanie wiedzy, doskonalenie sprawności umysłowych i dyspozycji twórczych człowieka, – budzenie i rozwijanie zainteresowań i potrzeb ludzkich, – kształtowanie wrażliwości estetycznej i emocjonalnej, postaw moralnych oraz systemu wartości człowieka, – tworzenie i wzmacnianie więzi społecznych, doskonalenie stosunków międzyludzkich,. ZN_742.indb 8. 7/7/08 8:54:39 AM.

(5) Funkcje uczestnictwa w kulturze. . – rozszerzenie możliwości adaptacyjnych człowieka, – zwiększanie przestrzennej, zawodowej i społecznej aktywności oraz ruchliwości człowieka. Z tego pobieżnego przeglądu wynika, że kontakty kulturalne dostarczają przeżyć wszechstronnie wzbogacających osobowość jednostki, pozostawiających trwały ślad w jej psychice i zachowaniu, warto więc nieco szerzej omówić wymienione wyżej funkcje. Recepcja przekazów symbolicznych pomaga odbiorcy odzyskać i utrzymać równowagę wewnętrzną, będącą jednym z warunków jego dobrego samopoczucia, a w konsekwencji także zadowolenia z życia. Można wyróżnić kilka aspektów terapeutycznego oddziaływania aktywności kulturalnej na psychikę człowieka, a mianowicie: dezalienacyjny, ludyczno-rozrywkowy, kompensacyjny oraz katartyczny11. Partycypacja w kulturze, łącząc jednostkę z otaczającym światem społecznym, pomaga jej przezwyciężyć poczucie osamotnienia (funkcja dezalienacyjna). Ułatwiając oderwanie się od codziennych obowiązków i kłopotów, rozpraszając nudę szarej egzystencji, sprzyja regeneracji fizycznych i psychicznych sił odbiorcy (funkcja ludyczno-rozrywkowa). Pozwala człowiekowi rekompensować braki i ograniczenia rzeczywistości, uzupełniając doświadczenia niedostępne w świecie realnym, stwarzając okazję zastępczego spełnienia w sferze wyobraźni nie zrealizowanych w życiu pragnień (funkcja kompensacyjna). Dostarcza przeżyć rozładowujących i oczyszczających szkodliwe napięcia psychiczne, w wyniku czego odbiorca odzyskuje stan równowagi (funkcja katartyczna). Efekt terapeutyczny wiąże się także z dowartościowywaniem aktywnej kulturalnie osoby, recepcja przekazów symbolicznych może bowiem być źródłem osobistej satysfakcji i wzbudzać uznanie otoczenia. Reasumując, obcowanie z dziełami kultury symbolicznej przyczynia się do integracji życia psychicznego odbiorcy, koniecznej do prawidłowego funkcjonowania jednostki ludzkiej w innych sferach jej aktywności. Konsumpcja kulturalna, dając radość i odprężenie, łagodząc wewnętrzne konflikty, harmonizując sprzeczne elementy osobowości człowieka, zapobiega takim „chorobom epidemicznym”, jak nuda, obojętność, bądź takim stanom psychicznym, które są przyczyną różnego rodzaju zachowań patologicznych (m.in. alkoholizmu, przestępczości), destrukcyjnych dla jednostki i niebezpiecznych dla społeczeństwa12. Terapeutyczne wartości Por. rozważania B. Dziemidoka, M. Golki, P. Kisiela na temat terapeutycznych funkcji sztuki (B. Dziemidok, Katartyczno-kompensacyjna funkcja sztuki [w:] Sztuka i społeczeństwo, red. A. Kuczyńska, t. 2, PWN, Warszawa 1976, s. 92–127; M. Golka, Socjologiczny obraz sztuki, Ars Nova, Poznań 1996, s. 200–201; P. Kisiel, Współczesna kultura artystyczna. Społeczny wymiar uczestnictwa, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie, Kraków 2003, nr 159, s. 89–90. 11. Por. rozważania M. Filipiaka na temat terapeutycznych funkcji sztuki (M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s. 57). 12. ZN_742.indb 9. 7/7/08 8:54:39 AM.

(6) Małgorzata Makówka. 10. partycypacji kulturalnej wykorzystywane są w rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo. Różne formy terapii przez kulturę pomagają przywracać te grupy ludności do życia społecznego i zawodowego także dzięki osobotwórczym walorom recepcji przekazów symbolicznych. Uczestnictwo w kulturze odgrywa znaczącą rolę w formowaniu osobowości człowieka, sprzyja bowiem doskonaleniu różnych cech i dyspozycji osobowościowych jednostek aktywnych kulturalnie. Wzbogaca sferę intelektualną odbiorcy, poszerzając jego wiedzę o świecie i życiu. Wiedza, najważniejszy składnik kapitału ludzkiego, warunkuje rozwój osobowości jednostki i ułatwia proces jej socjalizacji. Wytwory kultury symbolicznej, dostarczając odpowiedzi na wiele nurtujących współczesnego człowieka pytań, pomagają mu zrozumieć rzeczywistość, która go otacza, i znaleźć w niej miejsce dla siebie. Podstawową rolę w tym zakresie spełniają środki masowego komunikowania. Prasa, radio, telewizja, a ostatnio także Internet przekazują odbiorcy informacje o wydarzeniach w kraju i poza jego granicami. Cenne źródło wiedzy stanowi także sztuka. Nie jest wprawdzie obiektywnym poznaniem rzeczywistości, dostarcza bowiem wiedzy fragmentarycznej, przefiltrowanej przez osobowość twórcy, a następnie przeżytej w estetycznym doświadczeniu odbiorcy, jednak przedstawiając świat w wielu różnych ujęciach, wyraża to, czego nie może ukazać nauka, „co trudno wyobrażalne, mało dostępne racjonalnym władzom poznawczym”13. Poznanie niektórych zagadnień i zjawisk dokonać się może tylko za pośrednictwem dzieł kultury artystycznej. To właśnie sztuka pozwala ludziom różnych epok, kultur i cywilizacji dostrzec w sposób bezpośredni los innego człowieka14, wejść w świat jego doznań i pragnień, zrozumieć motywy jego postępowania. Umożliwiając pokonanie bariery czasu i przestrzeni, sztuka zbliża odbiorcę do wielu skomplikowanych problemów społecznych i psychologicznych. Warto dodać, że recepcja kulturalna nie tylko pomnaża wiedzę o rzeczywistości zewnętrznej, ale także stwarza jednostce szanse poznania jej własnych predyspozycji, pobudzając do bardzo osobistych refleksji nad sobą, życiem i światem. Obcowanie z wytworami kultury symbolicznej doskonali zdolności i umiejętności poznawcze, zaostrza spostrzegawczość, uczy patrzeć na rzeczywistość z różnych perspektyw, rozwija abstrakcyjne myślenie oraz umiejętność kojarzenia i syntetycznego ujmowania zjawisk, pobudza wyobraźnię, wyzwala postawy twórcze. Należy zaznaczyć, że człowiek kształtuje swe twórcze dyspozycje nie tylko poprzez tworzenie oryginalnych dzieł artystycznych, ale także w procesie refleksyjnego odbioru komunikatów symbolicznych, a więc nadawania osobistych znaczeń treściom czy przedmiotom już wytworzonym. 13. S. Golka, op. cit., s. 206.. B. Suchodolski, Współczesne problemy wychowania estetycznego [w:] Wychowanie przez sztukę, red. I. Wojnar, PZWS, Warszawa 1965, s. 28–29. 14. ZN_742.indb 10. 7/7/08 8:54:39 AM.

(7) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 11. Umiejętności twórcze uformowane w czasie recepcji przekazów kulturalnych mogą być przenoszone na inne obszary aktywności – wychowanie potomstwa, pracę zawodową, działalność społeczną, polityczną itp. Partycypacja w kulturze, poszerzając horyzonty umysłowe człowieka, oddziałuje na sferę jego zainteresowań i potrzeb. Nie budzi wątpliwości fakt, że w wyniku zaspokojenia określonych potrzeb kulturalnych rodzą się następne, bardziej pogłębione, które skłaniają do dalszych kontaktów kulturalnych15. Recepcja kulturalna stymuluje jednak rozwój zainteresowań i potrzeb dotyczących nie tylko sfery kultury symbolicznej, ale także innych dziedzin ludzkiego życia. Wpływa na przyznawanie priorytetu niektórym potrzebom, ustalanie ich hierarchii oraz wybór środków ich zaspokojenia. Może także powodować represję pewnych potrzeb. W miarę więc osiągania przez jednostkę wyższych stadiów rozwoju kulturalnego wzbogaca się lub wręcz zmienia zarówno repertuar odczuwanych przez nią potrzeb, jak i zestaw kryteriów stosowanych przy kwalifikowaniu potrzeb do realizacji i przy wyborze sposobów ich zaspokojenia. Uczestnictwo w recepcji przekazów symbolicznych kształci estetyczną wrażliwość odbiorcy: pomaga usystematyzować poglądy, zmusza do rewizji znanych norm i przyzwyczajeń, uczy krytycznego oceniania zjawisk artystycznych, formuje postawy estetyczne nie tylko wobec sztuki, ale także wobec całego życia, uwrażliwiając człowieka na potrzebę piękna i ładu wokół siebie, kształtując jego gust w dziedzinie mieszkania, ubioru itp. Obcowanie ze sztuką będącą zwierciadłem życia społecznego i jednocześnie niezastąpionym „podręcznikiem życia”16 dostarczającym wzorów osobowych i wzorów zachowań, podpowiadającym, jak postępować, jakich dokonywać wyborów w trudnych sytuacjach, ułatwia jednostce wypracowanie własnego systemu wartości. Sprzyja kształtowaniu postaw moralno-społecznych niezbędnych do prawidłowego, bezkonfliktowego przebiegu wzajemnych kontaktów międzyludzkich. Pobudzając przeżycia emocjonalne, pogłębia wrażliwość uczuciową nastawioną na zaspokojenie potrzeb drugiego człowieka. Rozwija i kształci zdolność rozumienia innych ludzi. Uczestnictwo w kulturze przyspiesza zatem proces uspołeczniania się jednostki i przezwyciężania egoizmu. Partycypacja kulturalna wpływa na stopień społecznej integracji człowieka, ułatwiając tworzenie i wzmacnianie więzi między jednostką a jej społecznym otoczeniem. Więzi te stanowią warunek konieczny istnienia i dynamicznego rozwoju różnych zbiorowości ludzkich. Nawiązywanie oraz zacieśnianie tych więzi ma także niezwykle ważne znaczenie dla egzystencji poszczególnych jednostek, A. Przecławska, Zróżnicowanie kulturalne młodzieży a problemy wychowania, PWN, Warszawa 1976, s. 22. 15. I. Wojnar, Wychowanie estetyczne – stymulacją osobowości i przyswajaniem świata [w:] Sztuka i społeczeństwo, s. 315. 16. ZN_742.indb 11. 7/7/08 8:54:39 AM.

(8) Małgorzata Makówka. 12. człowiek jest bowiem istotą społeczną, a jego osobowość może zrealizować się w pełni dopiero poprzez życie w grupie. Korzystanie z dóbr kultury symbolicznej przeciwdziała marginalizacji i wykluczeniu społecznemu. Treści kultury tworzą płaszczyznę bezpośrednich kontaktów interpersonalnych, a wspólne uczestnictwo w recepcji kulturalnej łączy ludzi, mimo że najczęściej odbiorcy różnie przekaz odbierają. Konsumpcja kulturalna służy nie tylko formowaniu więzi między osobami partycypującymi w recepcji danego dzieła, ale także pomaga jednostce identyfikować się z regionem, narodem, generacją. Obcowanie z wytworami kultury symbolicznej wzmaga zatem „integrację społeczną dzięki wytworzeniu poczucia związku z wspólnym systemem wartości”17. Uczestnictwo w kulturze stanowi również platformę porozumienia się ludzi należących do różnych kręgów kulturowych, przyczyniając się tym samym do wzrostu tolerancji dla różnych postaw światopoglądowych i obyczajowych oraz do pokonania tradycyjnych uprzedzeń. Partycypacja kulturalna, wzbogacając skalę społecznych doświadczeń człowieka, wzmacniając poczucie przynależności jednostki do określonej zbiorowości, tworząc więzi, których spoiwem są wartości duchowe, a nie interesy ekonomiczne, uwrażliwiając człowieka na problemy innych ludzi, podnosząc poziom jego moralności, rozwijając jego umiejętności interpersonalne i komunikacyjne, pobudzając osobiste relacje przeciwdziałające depersonifikacji związków międzyludzkich, skłania jednostkę do harmonijnego ułożenia stosunków z innymi osobami, a tym samym przyczynia się do rozszerzenia i pogłębienia współżycia społecznego. Uczestnictwo w recepcji przekazów symbolicznych sprzyja także kształtowaniu zdolności adaptacyjnych człowieka, niezbędnych w świecie współczesnym. Życie w cywilizacji, której najbardziej charakterystyczną cechą jest zmienność, wymaga zarówno umiejętności dostosowania się do nowych sytuacji, jak i umiejętności aktywnego kształtowania rzeczywistości, kreatywnego zapanowania nad dokonującymi się przeobrażeniami. Umiejętność takiego reagowania jest w znacznej mierze funkcją kultury i elastyczności umysłowej, którą stwarza obcowanie z wytworami kultury symbolicznej. Dzięki kontaktom kulturalnym wzbogacającym wiedzę, dostarczającym wzorów zachowań, jednostka lepiej radzi sobie z wyzwaniami środowiska: z nowymi rolami społecznymi i zadaniami osobistymi, a także z trudnymi doświadczeniami. Rozwijając twórcze dyspozycje oraz umiejętność krytycznej oceny rzeczywistości, partycypacja kulturalna nie tylko ułatwia człowiekowi przystosowanie się do istniejących warunków, ale również pozwala przezwyciężać schematy i dokonywać zmian w otoczeniu, a także stymuluje do szukania środowiska, w którym czułby się lepiej i lepiej realizował swe potrzeby. Innymi słowy, uczestnictwo w recepcji symbolicznej prowadzi do podniesienia skuteczności przystosowania się człowieka do środowiska oraz zwiększenia 17. ZN_742.indb 12. A. Kłoskowska, Badanie i przewidywanie…, s. 74.. 7/7/08 8:54:40 AM.

(9) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 13. efektywności w rozwiązywaniu problemów powstających na skutek wzajemnego oddziaływania jednostki i jej otoczenia. W praktyce oznacza to, że osoby aktywne kulturalnie, z reguły legitymujące się relatywnie wyższym poziomem wykształcenia ogólnego, łatwiej adaptują się do zachodzących zmian ekonomicznych, politycznych, prawnych oraz wykazują więcej przedsiębiorczości i inicjatywy. Korzystanie z dóbr kultury pobudza aspiracje, wzmaga społeczną i przestrzenną ruchliwość człowieka18. Aktywność kulturalna zwiększa mobilność ludzi w układzie wertykalnym, jest bowiem, obok aktywności edukacyjnej, podstawowym sposobem zdobywania awansu zawodowego i społecznego19. Stanowi narzędzie strukturyzacji społeczeństw i formę wyrażania jednostkowej tożsamości. Szczególne, prestiżowe znaczenie przypisuje się kontaktom z treściami kultury elitarnej. Uczestnicząc w recepcji tych przekazów, odbiorca może zamanifestować przynależność do grupy, z którą wiąże się wyższy status społeczny, a więc wykreować swój korzystny wizerunek. Wraz ze wzrostem aktywności kulturalnej rozszerza się obszar, na którym człowiek zaspokaja swe potrzeby. Poszukiwanie okazji do nowych doświadczeń, także kulturalnych, intensyfikuje zatem horyzontalną mobilność jednostki. Reasumując dotychczasowe rozważania, należy podkreślić, że partycypacja kulturalna stanowi niezwykle ważny składnik ludzkiej egzystencji. Ubarwia życie, wprowadzając nieco poezji do prozy codzienności, wzbogaca je ponadto o doniosłe wartości intelektualne, estetyczne, emocjonalne, moralne, czyni bardziej interesującym i satysfakcjonującym, zwiększa poczucie jego wartości i sensu, słowem: podnosi jakość życia. Dzięki recepcji przekazów symbolicznych człowiek staje się pełniejszy, bardziej rozumny, wrażliwy i twórczy. Uczestnictwo kulturalne odgrywa istotną rolę nie tylko w sferze życia indywidualnego, ale także w sferze życia społecznego, przyczyniając się do budowania kapitału ludzkiego i społecznego. Kapitał ludzki oznacza „zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określający zdolność do pracy, do adaptacji do zmian w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań” 20. Jakość tego kapitału zależy w znacznej mierze od potencjału intelektualnego jednostki i społeczeństwa, a ten z kolei kształtowany jest m.in. przez uczestnictwo w kulturze. Tradycyjne instytucje kultury, jak również środki masowego przekazu stanowią obecnie integralne i coraz bardziej znaczące ogniwo systemu edukacyjnego. 18 Z. Burakowski, Kultura w strukturze spożycia, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1989, s. 4. 19. C. Bywalec, Funkcje konsumpcji…, s. 67.. Encyklopedia Gazety Wyborczej, oprac. przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Mediasat Poland, Mediasat Group, Kraków 2005, t. 7, s. 662. 20. ZN_742.indb 13. 7/7/08 8:54:40 AM.

(10) Małgorzata Makówka. 14. Stwarzając możliwości uzupełniania i aktualizowania wiedzy zdobytej w szkole, przyczyniają się do zmniejszenia dysproporcji w rozwoju osobowym obywateli, a tym samym zwiększają szanse należytego przygotowania ich do pokonania rosnących zadań życiowych. Poprzez uczestnictwo w kulturze realizuje się zatem idea edukacji permanentnej, a jej celem jest m.in. kształtowanie społeczeństwa informacyjnego, które charakteryzuje wysoki poziom kwalifikacji, kreatywności i innowacyjności. Aktywność kulturalna sprzyja także formowaniu kapitału społecznego, który w przeciwieństwie do kapitału ludzkiego obejmującego umiejętności, zdolności i wiedzę poszczególnych jednostek, zawarty jest w relacjach między ludźmi, a jego wartość rośnie wraz z poprawą tych relacji. Składnikami kapitału społecznego są: cnoty obywatelskie, solidarność, wyznawane wspólnie wartości i normy moralne oraz normy postępowania i umiejętność współpracy, a zwłaszcza zaufanie i wzajemna tolerancja21. Kapitał ten pozwala działać razem i dla wspólnego dobra, umożliwiając osiąganie celów, które w przypadku jego braku nie mogłyby być osiągnięte, a jeśli nawet, to pod warunkiem poniesienia wyższych kosztów22. Chodzi tu zarówno o realizację celów społecznych, jak i gospodarczych. Wysoki poziom kapitału społecznego sprzyja tworzeniu różnorodnych form organizacji życia społecznego, przyczynia się do zmniejszenia liczby konfliktów, ułatwia rozwiązywanie problemów i stymuluje rozwój przedsiębiorczości23. Partycypacja kulturalna, formując akceptowane społecznie postawy, wzmacniając więzi społeczne, kształtując kulturę wzajemnych kontaktów międzyludzkich, istotnie zwiększa kapitał społeczny i służy budowie społeczeństwa obywatelskiego, aktywnie uczestniczącego we wszelkich dziedzinach życia zbiorowego i mającego zdolność do samoregulacji, a także społeczeństwa tolerancyjnego, otwartego i nieksenofobicznego. Warto zaznaczyć, że wysoki poziom partycypacji w kulturze symbolicznej członków danej zbiorowości nie gwarantuje automatycznie wysokiej kultury współżycia społecznego. Historia drugiej wojny światowej wskazuje, że osoby o wysokim poziomie intelektualnym, wykształcone w dziedzinie sztuki, mające wysoko rozwinięty smak estetyczny mogą postępować w sposób okrutny, brutalny. J. Braun, Kultura a polityka medialna – budowanie kapitału społecznego [w:] Kultura w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego państw i regionów Unii Europejskiej, III Międzynarodowy Kongres Kultura – Gospodarka – Media, Narodowe Centrum Kultury, Kraków–Warszawa 2005, s. 138. 21. 22 T. Grosse, Kapitał jako katalizator, IGD.PL, http://www.idg.pl/cgi-bin/print.asp, listopad 2005.. J. Braun, op. cit., s. 139.. 23. ZN_742.indb 14. 7/7/08 8:54:40 AM.

(11) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 15. i nieludzki. Wpływ kultury artystycznej na zachowania jednostki ludzkiej zależy zatem od kontekstu środowiskowego oraz jej uwarunkowań psychicznych24. Uczestnictwo w kulturze może nieść ze sobą również niepożądane skutki. Nadmiar informacji przy braku umiejętności odróżnienia spraw ważnych od błahych powoduje dezinformację, przyswajanie banalnych treści nie nastręczających odbiorcy większych problemów odciąga od wartościowych form uczestnictwa w kulturze, wyjaławia wyobraźnię, obniża kreatywność jednostki. Obcowanie z kiczem osłabia wrażliwość artystyczną i intelektualną. Bezkrytyczny odbiór treści przesyconych brutalnością, tanią sensacją, agresją rozwija postawy aspołeczne. Kontakt z pewnymi wytworami kultury rozbudza nierealne pragnienia, prowadzi do izolacji człowieka, obniża jego kulturę. Uczestnictwo w kulturze zdegradowanej do poziomu rozrywki pogłębia tendencje do próżnowania, apatię. Ujemne skutki wywołuje także obcowanie ze sztuką traktowaną jako namiastka życia, kompensując bowiem braki codziennego życia, skłania odbiorcę do pogodzenia się z tym stanem, co osłabia jego aktywność. Zdarza się i tak, że konsumpcja kulturalna, zamiast kompensować niedostatki życia, pogłębia poczucie tych braków, intensyfikuje frustracje i depresje. Podkreślenia wymaga także fakt, że człowiek przywykły do częstego oglądania filmów, obrazków o dużej sugestywności i ładunku emocjonalnym, traci często umiejętność odróżnienia fikcji od rzeczywistości, przyjmując zjawisko artystyczne za rzeczywistość i odwrotnie25. Z uwagi na niebezpieczeństwo wystąpienia niepożądanych skutków partycypacji kulturalnej koniecznością staje się przygotowanie człowieka do odbioru przekazów symbolicznych, a więc wyposażenie go w kompetencję artystyczno-estetyczną (na którą składa się wiedza o zjawiskach kultury i obowiązujących w niej konwencjach oraz umiejętność interpretacji przekazu artystycznego), wykształcenie wrażliwości na wartości zawarte w obiektach artystycznych, rozbudzenie potrzeby uczestnictwa w kulturze wyższej, ukształtowanie umiejętności selekcji komunikatów symbolicznych itp. Zasadnicza rola pod tym względem przypada systemowi oświaty26. Szkoła, w zależności od poziomu i typu kształcenia, w różnym stopniu przygotowuje do uczestnictwa w życiu kulturalnym. Z badań socjologicznych wynika, że merytoryczny, kompetencyjny próg aktywności kulturalnej stanowi średnie wykształcenie humanistyczne. Głównym czynnikiem wzrostu partycypacji w kulturze, zwłaszcza w kulturze wyższej, jest więc upowszechnienie kształcenia J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa 1981, s. 271. 24. 25 I. Wojnar, Teoria wychowania estetycznego – zarys problematyki, PWN, Warszawa 1980, s. 141.. 26 Warto podkreślić, że oświata i kultura stanowią dwie współzależne, wzajemnie przenikające się sfery. Oświata jest podstawą rozwoju kulturalnego, natomiast pewne zjawiska z dziedziny kultury są równocześnie istotnym elementem procesu oświatowego.. ZN_742.indb 15. 7/7/08 8:54:40 AM.

(12) Małgorzata Makówka. 16. na poziomie szkoły średniej. Istotne znaczenie ma także pozaszkolna edukacja kulturalna prowadzona przez placówki kultury oraz środki masowego przekazu. Pełni ona szczególnie ważną funkcję w kształtowaniu kompetencji artystyczno-estetycznych uczniów i absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, w których problematykę humanistyczną zredukowano do minimum. Jednym z podstawowych celów wychowania dla kultury, realizowanego przez system oświaty i wspomagające go instytucje, jest rozbudzenie potrzeb kulturalnych, które, w przeciwieństwie do potrzeb podstawowych, nie pojawiają się spontanicznie. Należy jednak pamiętać, że po opuszczeniu szkoły człowiek szybko ulega wpływom kulturalnym swego otoczenia i potrzeby uformowane przez nauczycieli wygasają, jeśli są odmienne od tych, które odczuwa środowisko społeczne, zwłaszcza środowisko zawodowe i rodzinne27. W tej sytuacji istotną rolę w stymulowaniu aktywności kulturalnej społeczeństwa powinny odgrywać środki masowego komunikowania, głównie radio i telewizja. Media te mogą nie tylko podnosić poziom erudycji odbiorcy i kształcić technikę interpretacji, lecz przede wszystkim umożliwiać mu częste obcowanie ze sztuką, także sztuką elitarną. Mogą ponadto upowszechniać określony wzór człowieka kulturalnego i lansować modę na uczestnictwo w tradycyjnych instytucjach kultury. Bogata oferta kulturalna stacji radiowych i telewizyjnych powinna więc z jednej strony umożliwiać zaspokojenie zróżnicowanych oczekiwań odbiorców, z drugiej – pobudzać do dalszych kontaktów kulturalnych w instytucjach drugiego układu kultury. 3. Ekonomiczne funkcje uczestnictwa w kulturze Przez ekonomiczne funkcje uczestnictwa w kulturze rozumie się wpływ, jaki partycypacja kulturalna wywiera na aktywność gospodarczą jednostek, grup społecznych i całych społeczeństw. Jej następstwem będzie w mikroskali – wzrost zamożności (lub ubóstwa) gospodarstwa domowego, natomiast w makroskali – wzrost (lub regres) gospodarczy28. Konsumpcja kulturalna traktowana jest w tym przypadku jako stymulator procesów produkcji, a więc pośredni czynnik rozwoju gospodarczego. Można wyróżnić trzy aspekty wpływu partycypacji kulturalnej na procesy gospodarowania, a mianowicie: aspekt strukturalny, reprodukcyjny i motywacyjny29. 27 K. Żygulski, Przemiany potrzeb kulturalnych społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji, red. J. Szczepański, Ossolineum–PAN, Wrocław 1977, s. 381.. Pojęcie ekonomicznych funkcji uczestnictwa w kulturze oparto na definicji gospodarczych funkcji konsumpcji zaproponowanej przez C. Bywalca: Funkcje konsumpcji…, s. 102. 28. C. Bywalec, Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1989, nr 304, s. 65–69. Wprawdzie w publikacji tej autor omawia ekonomiczne funkcje usług spo29. ZN_742.indb 16. 7/7/08 8:54:41 AM.

(13) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 17. Efekt strukturalny wyraża się we wpływie aktywności kulturalnej na strukturę konsumpcji, produkcji oraz zatrudnienia, a więc strukturę gospodarczą kraju. Oddziaływanie to ma charakter pośredni. Uczestnictwo w kulturze wpływa na sferę ludzkich potrzeb, istotnie je pobudzając i różnicując. Wzrastające potrzeby oddziałują – przy odpowiednim poziomie dochodów ludności – na popyt, który następnie stymuluje rozwój produkcji i podaży określonych dóbr konsumpcyjnych. Wzrost poziomu kulturalnego ludności – przy równoczesnym wzroście ich dochodów – umożliwia zwiększenie popytu na dobra o wysokim stopniu przetworzenia, których wytworzenie wymaga najnowocześniejszych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, profesjonalistów o wąskich specjalizacjach. Dążenie do zaspokojenia potrzeb kulturalnych sprzyja zatem rozwojowi branż charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności i kreatywności, a także wysokim współczynnikiem zatrudnienia, ponieważ w tych działach gospodarki substytucja pracy przez kapitał jest wyraźnie ograniczona. Do takich gałęzi należy niewątpliwie tzw. przemysł kultury30, stanowiący samodzielną dziedzinę gospodarowania, zwiększającą produkt krajowy brutto, tworzącą nowe miejsca pracy. Sektor ten, obejmujący prywatnych przedsiębiorców i niezależnych wytwórców działających w branżach: księgarskiej, artystycznej, muzycznej, filmowej lub audiowizualnej, w branży turystyki kulturowej oraz w mediach, jest obecnie najszybciej rozwijającym się działem gospodarki światowej. Z kolei reprodukcyjny efekt uczestnictwa w kulturze oznacza, że w trakcie konsumpcji kulturalnej następuje reprodukcja głównego składnika sił wytwórczych, jakim jest człowiek ze swoimi zdolnościami twórczymi. Analizując w mikroskali reprodukcyjny aspekt partycypacji kulturalnej, należy mieć na uwadze reprodukcję człowieka w podwójnym znaczeniu: jako bieżące, codzienne odtwarzanie oraz jako wzbogacanie jego zdolności wytwórczych w ciągu całego życia. Prostą reprodukcję człowieka, polegającą na regeneracji (a więc odtworzeniu na tym samym poziomie) jego sił fizycznych i psychicznych, zapewnia odżywianie i wypoczynek, w tym rozrywki kulturalne. Reprodukcja rozszerzona (intelektualna, duchowa), a więc reprodukcja podnosząca jakość czynnika ludzkiego, dokonuje się natomiast m.in. poprzez kształcenie i dokształcanie, uczestnictwo w kulturze oraz uprawianie sportu i turystyki. W czasach, gdy szybkie zmiany w technice i organizacji produkcji wymagają od zatrudnionych umiejętności sprostania nowym i szybko rosnącym wymaganiom, a w pracy zawodowej coraz więcej znaczą kompetencje interpersonalne, intelektualne i komunikacyjne oraz predyspozycje typu psychicznego, takie łecznych, ale można je także na zasadzie analogii odnieść do uczestnictwa w kulturze, a więc jednej z form konsumpcji usług społecznych. 30. ZN_742.indb 17. Perspektywy rozwoju…, s. 20–21.. 7/7/08 8:54:41 AM.

(14) 18. Małgorzata Makówka. jak: wrażliwość, spostrzegawczość, kreatywność, pamięć oraz zdolność kojarzenia i koncentracji, ważną rolę w przygotowaniu człowieka do pracy odgrywa aktywność kulturalna umożliwiająca wszechstronny rozwój jego osobowości. Partycypacja kulturalna jest więc formą inwestycji w kapitał ludzki, zwiększając bowiem zasób wiedzy, umiejętności, a także zdrowia i energii witalnej człowieka, istotnie podnosi jego wartość jako głównego czynnika produkcji. Jak wynika z badań prowadzonych w krajach rozwiniętych, inwestycje w kapitał ludzki mają porównywalne znaczenie dla gospodarki, jak inwestycje w infrastrukturę techniczną31. Wzrost zdolności wytwórczych człowieka zwiększa jego przedsiębiorczość, korzystnie zmienia postawy wobec pracy (zwiększa obowiązkowość, sumienność, zaangażowanie), poprawia jej jakość i wydajność, powoduje zmniejszenie takich zjawisk patologicznych, jak marnotrawstwo, alkoholizm, absencja, przestępstwa, wyzwala nowe potencjalne zasoby tkwiące w pracownikach. Recepcja przekazów symbolicznych prowadzi więc do podniesienia sprawności i użyteczności odbiorcy jako producenta, pracownika i organizatora różnych ważnych ekonomicznie sfer ludzkiego działania. Reasumując, aktywność kulturalna, poprzez efekt reprodukcyjny, przyczynia się do zmniejszenia strat przedsiębiorstwa i zwiększenia zysków związanych z wysoką wydajnością pracowników. Reprodukcyjny aspekt partycypacji kulturalnej należy analizować także w makroskali, a więc w odniesieniu do całych społeczeństw i w długim okresie, wzrastający bowiem w wyniku zaspokojenia potrzeb kulturalnych, a więc potrzeb wyższego rzędu, potencjał intelektualno-wytwórczy społeczeństwa wpływa na tempo rozwoju gospodarczego, przyśpieszając osiąganie wyższych stadiów gospodarki i życia społecznego. Reprodukcyjny efekt uczestnictwa w kulturze jest wzmacniany przez efekt motywacyjny wyrażający się we wpływie tego uczestnictwa na ilość i jakość pracy. Dążenie do zaspokojenia różnorodnych potrzeb intelektualnych, estetycznych, emocjonalnych mobilizuje jednostkę do intensywniejszej pracy. Konsumpcja kulturalna spełnia więc rolę czynnika pobudzającego aktywność gospodarczą człowieka, który pracuje więcej i wydajniej, by uzyskać dochody pozwalające na zrealizowanie w czasie wolnym od obowiązków zawodowych własnych aspiracji, podniesienie swego prestiżu i poziomu życia. Zdaniem J. Kossaka „dążenie do wyższych zarobków wiąże się także z potrzebą zaspokajania wyższych potrzeb kulturalnych, a zatem ukierunkowuje i swoiście sublimuje owo dążenie”32. Z kolei 31 A. Szałkowski, Globalizacja a kierunki zmian w wyższym wykształceniu [w:] Docelowy model kształcenia na Wydziale Zarządzania AE w Krakowie, AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 18.. 32 J. Kossak, Diagnoza aktualnej sytuacji kulturalnej na tle doświadczeń polityki kulturalnej 36-lecia [w:] Kultura – oceny i propozycje. Warunki i cele rozwoju kultury w Polsce Ludowej, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981, s. 27.. ZN_742.indb 18. 7/7/08 8:54:41 AM.

(15) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 19. wyższa aktywność ekonomiczna ludności prowadzi w skali makro do szybszego rozwoju gospodarczego kraju. Należy zaznaczyć, że motywacyjne oddziaływanie chęci zaspokojenia określonych potrzeb kulturalnych na działalność gospodarczą człowieka uzależnione jest co najmniej od trzech czynników, a mianowicie: od relacji między pracą a wynagrodzeniem za nią, a więc płacą, relacji między płacą a możliwością nabycia dóbr kultury, a więc ich podażą, oraz proporcji między socjalizacją a komercjalizacją dystrybucji tych dóbr. Efekt motywacyjny ujawnia się i nasila, gdy poziom dochodów jest dodatnio skorelowany z pracą, przedsiębiorczością bądź zaangażowanym kapitałem, gdy dystrybucja wytworów kultury symbolicznej jest skomercjalizowana oraz gdy dobra te są dostępne na rynku i można je bez trudu nabyć za uzyskane dochody. Rozwój bezpłatnej lub tylko częściowo odpłatnej konsumpcji zwiększa wprawdzie reprodukcyjny i strukturalny efekt kontaktów kulturalnych, wpływa jednak antymotywacyjnie na ekonomiczną aktywność jednostki. Kończąc rozważania na temat gospodarczych funkcji uczestnictwa w kulturze, należy podkreślić, że jest ono nie tylko formą konsumpcji, ale także formą inwestycji w kapitał ludzki i kapitał społeczny, które zwiększają szanse na gospodarczy i cywilizacyjny awans naszego kraju. Chociaż czas inwestowania jest w tym przypadku długi, stopa zwrotu jest zazwyczaj wysoka. Konsumpcja kulturalna stanowi więc kategorię ekonomiczną dynamizującą rozwój gospodarczy społeczeństwa. Zwiększenie uczestnictwa w kulturze jest zwrotnie sprzężone ze wzrostem potencjału ekonomicznego. Intensyfikacja aktywności kulturalnej będąca następstwem rozwoju gospodarczego (któremu towarzyszy wzrost dochodów i czasu wolnego ludności, rozwój potrzeb kulturalnych, a także wzrost podaży dóbr kultury) stanowi jednocześnie istotny czynnik wzrostu efektów produkcyjnych. Oddziaływanie partycypacji kulturalnej na procesy gospodarcze dokonuje się poprzez skumulowany wpływ omówionych powyżej trzech efektów: strukturalnego, reprodukcyjnego i motywacyjnego. 4. Podsumowanie Przeprowadzona analiza wykazała, że uczestnictwo w kulturze dostarcza różnorodnych korzyści zarówno zaangażowanej w nie jednostce, jak i społeczeństwu, do którego ona należy. Obcowanie z dobrami kultury nie służy jedynie ozdobie życia, nie jest wyłącznie sposobem spędzania wolnego czasu, lecz stanowi niezwykle ważny składnik ludzkiej egzystencji. Wzbogaca ją, wprowadzając nieco poezji do szarej codzienności. „Można by powiedzieć - pisze B. Suchodolski – że życie człowieka to nieustający związek prozy i poezji. […] Ważne jest to, że człowiek pełny jest zawsze istotą dwuwymiarową, istotą żyjącą w prozie własnego życia. ZN_742.indb 19. 7/7/08 8:54:41 AM.

(16) Małgorzata Makówka. 20. i tworzącą poza tym życiem poezję. Nie jest pełnym człowiekiem ten, kto żyje tylko prozą, i nie jest pełnym człowiekiem ten, kto żyje tylko poezją”33. Aktywność kulturalna stanowi przeciwwagę dla świata zmaterializowanego. Partycypacja w kulturze „staje się swoistą i wyodrębnioną potrzebą ludzi w epoce, w której ich prakseologiczne umiejętności wystawiane są na najcięższe próby, w epoce, w której sterowanie rozwojem materialnej i społecznej rzeczywistości wymaga w równej mierze nowoczesnej informatyki, co i nowoczesnych ludzi. W tym surowym i trudnym świecie chodzi nie tylko o to, co ludzie umieją robić, ale i o to, jakimi są”34. Uczestnictwo w kulturze jest konieczne dla harmonijnego rozwoju jednostki ludzkiej. Człowiek stanowi złożony system. Jest równocześnie jednostką biologiczną i psychiczną, istotą gospodarującą, członkiem różnych grup społecznych oraz twórcą i składnikiem systemów cywilizacyjnych35. Rozwój kulturalny jednostki dokonuje się poprzez proces uczestnictwa w kulturze symbolicznej, a miarą tego rozwoju jest jej aktywność społeczna i ekonomiczna. Recepcja przekazów symbolicznych, przyczyniając się do rozwoju osobowości człowieka, wpływa konstruktywnie na pełnione przez niego role społeczne: członka rodziny, pracownika, obywatela itp. Uczestnictwo w kulturze jest zatem istotnym czynnikiem dynamizującym procesy społeczno-gospodarcze. Konkludując, należy zgodzić się z A. Tyszką, że uczestnictwo kulturalne stanowi swoisty rodzaj metadobra, umożliwia bowiem dostęp do innych dóbr i innych rodzajów awansu indywidualnego oraz wpływa pozytywnie na przebieg wielu procesów w dziedzinach odległych od sfery kultury symbolicznej. „Jest więc awans kulturalny przedmiotem interesu poszczególnych osób, ale także społeczeństwo jako całość może poczytywać swoje interesy za tym lepiej zabezpieczone, im większa liczba obywateli ten awans osiągnie”36. O ile zatem pojedynczy człowiek może nawet na dłuższy czas zrezygnować z aktywności kulturalnej, o tyle nigdy nie może z niej zrezygnować społeczeństwo jako całość37, zwłaszcza społeczeństwo pragnące osiągać wyższe stadia rozwoju, zarówno w sferze społecznej, jak i ekonomicznej.. B. Suchodolski, O dwóch porządkach ludzkiego życia [w:] Sztuka i społeczeństwo, s. 37.. 33. 34. Ibidem, s. 26–27.. J. Szczepański, op. cit., s. 30.. 35. 36. A. Tyszka, Interesy i ideały…, s. 97.. P. Bendixen, Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo UJ, Kraków 2001,. 37. s. 65.. ZN_742.indb 20. 7/7/08 8:54:42 AM.

(17) Funkcje uczestnictwa w kulturze. 21. Literatura Aleksander T., Drogi aktywizacji kulturalnej ludzi pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980. Bendixen P., Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo UJ, Kraków 2001. Burakowski Z., Ekonomiczne instrumenty sterowania kulturą, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1979. Burakowski Z., Kultura w strukturze spożycia, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1989. Bywalec C., Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1989, nr 304. Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002. Filipiak M., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000. Gajda J., Antropologia kulturowa, cz. 1: Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005. Golinowska S., Ekonomika kultury. Stan badań, „Ekonomista” 1990, nr 1. Golka M., Socjologiczny obraz sztuki, Ars Nova, Poznań 1996. Gołaszewska M., Świadomość piękna. Problematyka genezy, funkcji, struktury i wartości w estetyce, PWN, Warszawa 1970. Grosse T., Kapitał jako katalizator, IGD.PL, http://www.idg.pl/cgi-bin/print.asp, listopad 2005. Kisiel P., Współczesna kultura artystyczna. Społeczny wymiar uczestnictwa, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie, Kraków 2003, nr 159. Kłoskowska A., Badanie i przewidywanie rozwoju kultury, „Kultura i Społeczeństwo” 1974, nr 1. Kłoskowska A., Ekonomiczne aspekty kultury [w:] Problemy organizacji i ekonomiki kultury. Poglądy, doświadczenia, praktyka, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1973. Kłoskowska A., Kultura [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2., Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. Kłoskowska A., Społeczne ramy kultury, PWN, Warszawa 1972. Kossak J., Diagnoza aktualnej sytuacji kulturalnej na tle doświadczeń polityki kulturalnej 36-lecia [w:] Kultura – oceny i propozycje. Warunki i cele rozwoju kultury w Polsce Ludowej, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981. Kultura w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego państw i regionów Unii Europejskiej, III Międzynarodowy Kongres Kultura – Gospodarka – Media, Narodowe Centrum Kultury, Kraków–Warszawa 2005. Lipski A., Teoretyczne i praktyczne problemy polityki kulturalnej. Wprowadzenie do tematu, Materiały do studiowania, AE w Katowicach, Katowice 1995. Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. Przecławska A., Zróżnicowanie kulturalne młodzieży a problemy wychowania, PWN, Warszawa 1976. Suchodolski B., Współczesne problemy wychowania estetycznego [w:] Wychowanie przez sztukę, red. I. Wojnar, PZWS, Warszawa 1965.. ZN_742.indb 21. 7/7/08 8:54:42 AM.

(18) 22. Małgorzata Makówka. Szałkowski A., Globalizacja a kierunki zmian w wyższym wykształceniu [w:] Docelowy model kształcenia na Wydziale Zarządzania AE w Krakowie, AE w Krakowie, Kraków 2002. Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa 1981. Sztuka i społeczeństwo, t. 2: Kreatywne funkcje sztuki, red. A. Kuczyńska, PWN, Warszawa 1976. Tyszka A., Interesy i ideały kultury. Struktura społeczeństwa i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987. Tyszka A., Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia, PWN, Warszawa 1971. Wnuk-Lipiński E., Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979. Wojnar I., Teoria wychowania estetycznego – zarys problematyki, PWN, Warszawa 1980. Żygulski K., Przemiany potrzeb kulturalnych społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji, red. J. Szczepański, Ossolineum–PAN, Wrocław 1977. The Function of Participation in Culture One of the characteristic trends of consumption in highly-developed economies is its dematerialisation, in other words, the significant increase in the consumption of intangible goods that satisfy the higher needs of human beings. Participation in culture belongs to this form of spiritual consumption. In this article, the author discusses the social and economic functions of participation in culture. She draws attention to the fact that cultural participation, which belongs to the sphere of individuals’ autotelic actions (i.e., actions that are ends in themselves), constitutes a dynamizing factor in socio-economic development.. ZN_742.indb 22. 7/7/08 8:54:42 AM.

(19)