MAGDALENA FLOREK1, STANIS£AW LACHOWSKI2,
STEFANIA SOSNOWSKA3
ZAGRO¯ENIA ZWI¥ZANE Z WYKONYWANIEM
PRZEZ DZIECI PRAC ROLNYCH W OPINII
UCZNIÓW SZKÓ£ WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA
KUJAWSKO-POMORSKIEGO
Abstrakt. W artykule podjêto próbê udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy dzieci
pochodz¹-ce ze œrodowiska wiejskiego odczuwaj¹ zagro¿enia dla w³asnego zdrowia i rozwoju w zwi¹z-ku z wykonywaniem prac rolnych. Problematykê tê przedstawiono na podstawie badañ an-kietowych przeprowadzonych wœród dzieci z rodzin rolniczych z dwóch powiatów woje-wództwa kujawsko-pomorskiego. Badaniami ankietowymi objêto 971 uczniów wiejskich szkó³ podstawowych (klasy V i VI) oraz wiejskich gimnazjów (klasy I). Z uzyskanych da-nych wynika, ¿e prawie po³owa uczniów nie dostrzega, by wykonywanie prac w gospodar-stwie rolnym rodziców zagra¿a³o ich zdrowiu, ¿yciu czy rozwojowi. Wiêkszoœæ jednak przy-znaje, ¿e prace te s¹ niebezpieczne lub raczej niebezpieczne.
S³owa kluczowe: praca dzieci, dzieci wiejskie, rodzina rolnicza, poczucie zagro¿enia
WPROWADZENIE
Istotnym elementem procesu socjalizacji w rodzinie jest powierzanie dzie-ciom prac na rzecz rodzinnego gospodarstwa. Pedagodzy i psychologowie wska-zuj¹ na pozytywne aspekty wdra¿anie dzieci do obowi¹zków w gospodarstwie domowym czy rodzinnym warsztacie [Pielka1994]. Szczególnym typem takiego
1Autorka jest pracownikiem naukowym Wy¿szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci i Administracji w Lu-blinie (e-mail: mflorek@galen.imw.lublin.pl).
2Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie oraz Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie (e-mail: imw@galen.imw.lublin.pl).
3 Autorka jest pracownikiem naukowym Wy¿szej Szko³y Nauk o Zdrowiu w Bydgoszczy (e-mail: wsnoz@wsnoz.pl).
WIEΠI ROLNICTWO, NR 1 (146) 2010
warsztatu jest rodzinne gospodarstwo rolne, którego funkcjonowanie oparte jest na pracy wszystkich cz³onków rodziny, w tym pomocy nieletnich dzieci. Bada-nia wskazuj¹, ¿e powierzanie dzieciom prac w gospodarstwie dostosowanych do ich mo¿liwoœci ma pozytywne znaczenie zarówno dla rodziny, jak i dla samego dziecka [Lachowski i Bujak 1996]. Jednoczeœnie anga¿owanie do prac niedosto-sowanych do mo¿liwoœci psychofizycznych dziecka mo¿e powodowaæ negatyw-ne konsekwencje zarówno dla jego zdrowia, jak i rozwoju [Ambadekar i in. 1999, Davis 2001, s. 52–55]. Przypuszcza siê, ¿e nadmierne obci¹¿enie dzieci pracami w gospodarstwie rolnym jest jednym z czynników wp³ywaj¹cych na gorsze wskaŸniki rozwoju i stanu zdrowia dzieci wiejskich w porównaniu z dzieæmi miejskimi [Napiera³a 1999, Mirkiewicz i in. 1999].
Badania prowadzone w ostatnim dziesiêcioleciu potwierdzaj¹, ¿e wiêkszoœæ nieletnich dzieci (w wieku 11–14 lat) z rodzin rolniczych pomaga swoim ro-dzicom w pracach rolnych [Lachowski i in. 1998, 2002]. Dzieci te bra³y udzia³ zarówno w pracach odpowiednich do swoich mo¿liwoœci, jak i w pracach typu: obs³uga ci¹gnika i maszyn rolniczych, obrz¹dek du¿ych zwierz¹t czy stosowanie pestycydów, które stanowi¹ zagro¿enie dla zdrowia, rozwoju, a na-wet ¿ycia dziecka. Zagro¿enia te s¹ realne, czego dowodem jest zjawisko wy-padkowoœci dzieci w czasie wykonywania prac rolnych. W 2003 roku do Ka-sy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (KRUS) zg³oszono 1397 wypad-ków przy pracach rolnych, w których poszkodowanymi by³y dzieci w wieku do 15 lat [Wypadki przy pracy... 2004, s. 14]. Zdecydowana wiêkszoœæ zg³o-szonych zdarzeñ (963, tj. 68,9%) zosta³a uznana za wypadki przy pracy. Dwo-je dzieci w wyniku doznanych obra¿eñ ponios³o œmieræ. Skala wypadkowoœci przy pracach rolnych wœród dzieci jest zró¿nicowana w poszczególnych woje-wództwach – od 8 zg³oszonych wypadków w województwie opolskim do 217 w województwie podlaskim (dane za 2003 rok) [Wypadki przy pracy... 2004, s. 57]. Stosunkowo du¿a liczba wypadków zosta³a zg³oszona równie¿ w woje-wództwach: lubelskim (155), mazowieckim (145) i kujawsko-pomorskim (143). Oko³o 70% zg³oszonych wypadków dzieci to takie, które zosta³y uzna-ne przez KRUS za wypadki przy pracy. Najwiêksz¹ liczbê takich zdarzeñ od-notowano w województwie podlaskim (184) i kujawsko-pomorskim (107). W województwie kujawsko-pomorskim liczba uznanych wypadków wœród dzieci znacz¹co wzros³a w porównaniu z latami poprzednimi (np. w 2001 ro-ku zanotowano 70 wypadków, a w 2002 roro-ku – 90).
Analizy przeprowadzone przez F. Bujaka wskazuj¹, ¿e tylko co pi¹te dziecko nie dozna³o trwa³ego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku w czasie wykonywania prac rolnych, natomiast w przypadku pozosta³ych dzieci (oko³o 80%) stwierdzono trwa³y uszczerbek na zdrowiu (od 1 do 60%) [Bujak 1999, s. 183].
Postawa nieodpowiedniej troski ze strony rodziców o bezpieczeñstwo dziec-ka anga¿owanego do prac rolnych wynidziec-ka najczêœciej z niedostatków wiedzy na temat zagro¿eñ zwi¹zanych z wykonywaniem tych prac oraz z braku wyobraŸni co do konsekwencji podejmowania prac przekraczaj¹cych mo¿liwoœci dziecka [Lachowski i in. 2002]. Takiej wiedzy nie posiada te¿ dziecko podejmuj¹ce
pra-ce rolne, a ponadto nie dysponuje ono odpowiednim doœwiadczeniem i umie-jêtnoœci¹ przewidywania konsekwencji okreœlonych dzia³añ. Maj¹c to na wzglêdzie, dzia³ania na rzecz zapobiegania negatywnym konsekwencjom an-ga¿owania dzieci do prac rolnych sprowadza siê najczêœciej do edukacji i ro-dziców, i dzieci na temat zagro¿eñ zdrowia i ¿ycia oraz innych negatywnych konsekwencji wykonywania prac rolnych [Lachowski 2000]. Poznanie opinii dzieci wiejskich na temat tego typu zagro¿eñ ma istotne znaczenie w planowa-niu i przygotowywaplanowa-niu strategii dzia³añ, zapobiegaj¹cych negatywnym konse-kwencjom udzia³u dzieci w pracach rolnych. Celem niniejszego opracowania jest ocena poziomu œwiadomoœci dzieci wiejskich województwa kujawsko--pomorskiego na temat zagro¿eñ zwi¹zanych z ich udzia³em w pracach rodzin-nego gospodarstwa.
METODY BADAÑ, OSOBY BADANE
Opinie dzieci z rodzin rolniczych na temat zagro¿enia pracami rolnymi zostan¹ przedstawione na podstawie wyników badañ przeprowadzonych wœród uczniów wiejskich szkó³ podstawowych i gimnazjalnych wojewódz-twa kujawsko-pomorskiego. Badania audytoryjne w klasach szkolnych prze-prowadzono za pomoc¹ kwestionariusza ankiety Opinie dzieci na temat ich
udzia³u w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego [Lachowski 2002].
Py-tania ankietowe dotyczy³y postawy dziecka wobec wykonywania prac rol-nych i obejmowa³y swym zakresem jej trzy komponenty – intelektualny, emocjonalny i behawioralny. Do analizy w ramach niniejszego opracowania wybrano czêœæ danych, odnosz¹cych siê do oceny odczuwanych zagro¿eñ w czasie wykonywania prac rolnych oraz do oceny wiedzy badanych uczniów na temat tych zagro¿eñ. Ponadto w analizie uwzglêdniono zmienne, pe³ni¹ce funkcjê zmiennych niezale¿nych, dotycz¹ce cech spo³eczno-demo-graficznych badanych dzieci i ich rodzin oraz cech gospodarstwa rolnego ro-dziców dziecka.
Badania przeprowadzono w szko³ach wiejskich (podstawowych i gimnazjal-nych) w powiecie rypiñskim i aleksandrowskim województwa kujawsko-pomor-skiego. Anonimow¹ ankietê wype³ni³o oko³o 1500 uczniów, natomiast do anali-zy pranali-zyjêto ankiety 971 uczniów, pochodz¹cych z rodzin rolnicanali-zych (rodzice po-siadaj¹ wiêcej ni¿ jeden hektar u¿ytków rolnych).
TABELA 1. P³eæ i wiek badanych dzieci
Dziewczynka Ch³opiec Ogó³em
Klasa n= 439 n= 532 n= 971
% % %
Klasy V szko³y podstawowej 32,1 27,4 29,6
Klasy VI szko³y podstawowej 31,7 54,2 36,9
Klasy I gimnazjum 36,2 31,4 33,5
Niespe³na 1/3 badanych to uczniowie klas pi¹tych (29,6%) – tabela1. Nieco wiêksz¹ czêœæ respondentów stanowi¹ uczniowie klas szóstych (36,9%) i uczniowie klas pierwszych gimnazjalnych (33,5%). Wœród badanych niewiele wiêksz¹ czêœæ stanowili ch³opcy (54,8%) ni¿ dziewczêta (45,2%).
Badani uczniowie pochodzili z rodzin posiadaj¹cych w³asne gospodar-stwo rolne, ale nie wszyscy rodzice pracowali wy³¹cznie w rolnictwie. Pra-wie 1/3 rodzin, posiadaj¹c gospodarstwo rolne, utrzymywa³a siê równie¿ z pracy poza rolnictwem. Wiêkszoœæ rodziców badanych dzieci (55,5%) dzia³alnoœæ rolnicz¹ prowadzi na ma³ym (od 5 do 10 ha) lub bardzo ma³ym (do 5 ha) areale gruntów rolnych. Œredniej wielkoœci gospodarstwo (od 10 do 20 ha) posiada prawie co trzecia rodzina badanych respondentów (30,3%), a do 13,2% rodzin nale¿¹ gospodarstwa o wiêkszym areale upraw – powy¿ej 20 ha. Wiêkszoœæ gospodarstw prowadzi tradycyjn¹, wielokierunkow¹ (ro-œlinno-zwierzêc¹) produkcjê roln¹.
Niemal wszyscy badani uczniowie pochodz¹ z pe³nych rodzin i tylko 2,5% re-spondentów wychowuje siê w rodzinie samotnej matki lub samotnego ojca. Ro-dziny wiêkszoœci badanych uczniów (59,1%) s¹ rodzinami du¿ymi, wielopoko-leniowymi, w których oprócz rodziców i dzieci wspólnie zamieszkuj¹ dziadko-wie lub inni krewni. Charakterystyczn¹ cech¹ tych rodzin jest równie¿ dziadko- wielo-dzietnoœæ. Prawie 2/3 spoœród nich (64,3%) posiada troje lub wiêksz¹ liczbê dzieci i tylko 7,7% rodzin wychowuje jedno dziecko.
WYNIKI BADAÑ
Z uzyskanych danych wynika, ¿e ponad po³owa badanych uczniów (56%) by-³a przekonana, ¿e dzieci pomagaj¹ce rodzicom w pracach rolnych s¹ nara¿one na niebezpieczeñstwo utraty zdrowia, a nawet ¿ycia (tabela 2). Co pi¹ty spoœród badanych (21,2%) nie dostrzega³ zagro¿eñ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych, co nale¿y uznaæ jako przekonanie, ¿e wykonywanie tych prac nie po-woduje negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Niewiele wiêkszy odsetek uczniów (22,8%) nie potrafi³ oceniæ wystêpowania takich zagro¿eñ. Brak zdecy-dowania przy ocenie zagro¿eñ mo¿e wynikaæ u niektórych dzieci z braku nega-tywnych doœwiadczeñ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych. Nale¿y jed-nak przypuszczaæ, ¿e wœród tych dzieci czêœciej ni¿ u pozosta³ych wystêpuj¹ po-stawy charakteryzuj¹ce siê brakiem zdecydowania i niepewnoœci¹, co z kolei mo¿e byæ przyczyn¹ zachowañ niebezpiecznych.
TABELA 2. Wystêpowanie zagro¿eñ dla dzieci wykonuj¹cych prace rolne w opinii badanych wed³ug ich p³ci
Wystêpowanie Dziewczynka Ch³opiec Ogó³em
zagro¿eñ N % N % N % Wystêpuj¹ 268 61,0 276 51,9 544 56,0 Nie wystêpuj¹ 54 12,3 152 28,6 206 21,2 Nie wiem 117 26,7 104 19,5 221 22,8 Ogó³em 439 100,0 532 100,0 971 100,0 χ2 = 38,954; p < 0,0001.
Badani uczniowie, dostrzegaj¹cy jakiekolwiek niebezpieczeñstwa zwi¹zane z wykonywaniem prac rolnych, wskazywali przede wszystkim na zagro¿enia wypadkami, które w ich opinii mog¹ zdarzyæ siê w czasie prac z udzia³em ma-szyn (27% badanych), przy obs³udze zwierz¹t (11,2%), przy pracy ostrymi na-rzêdziami (4,7%) oraz w czasie jazdy ci¹gnikiem (3,9%). Ponadto respondenci zwrócili uwagê na zagro¿enie konkretnymi urazami, których mog¹ doznaæ dzie-ci w czasie prac rolnych (skaleczenia, z³amania lub amputacja koñczyn, oparze-nia). Wœród badanych byli równie¿ tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e dzieci wykonuj¹ce prace rolne s¹ zagro¿one utrat¹ ¿ycia (2,9% ogó³u badanych).
Zagro¿enia zdrowia i ¿ycia w zwi¹zku z wykonywaniem przez dzieci prac rolnych odmiennie oceniaj¹ dziewczêta i ch³opcy oraz dzieci m³odsze i starsze (tabela 2 i rysunek 1). WyraŸnie wiêkszy odsetek dziewcz¹t ni¿ ch³opców (51,9%) dostrzega zagro¿enia w czasie wykonywania prac rolnych. Jednocze-œnie dziewczêta czêœciej ni¿ ch³opcy przyznaj¹ siê do braku jednoznacznej opi-nii na ten temat (odpowiednio 26,7 i 19,5%). Przekonanie o braku zagro¿eñ przy wykonywaniu prac rolnych przez dzieci wyra¿ali ponad dwukrotnie czêœciej ch³opcy (28,6% ch³opców) ni¿ dziewczêta (12,3% dziewcz¹t).
Analiza opinii na temat zagro¿eñ przy wykonywaniu prac rolnych w podgru-pach uczniów, bêd¹cych na ró¿nych poziomach edukacji, co siê wi¹¿e z ich ró¿-nym wiekiem, wykaza³a, ¿e uczniowie na wy¿szych poziomach nauczania (w starszym wieku) w mniejszym zakresie dostrzegaj¹ tego typu zagro¿enia. Wystê-powanie zagro¿eñ zdrowia i ¿ycia przy pracach rolnych potwierdza prawie 2/3 uczniów klas pi¹tych szko³y podstawowej (wiek oko³o 12 lat) i niewiele mniej-sza czêœæ uczniów klas szóstych (wiek oko³o 13 lat). Takie opinie wyst¹pi³y istotnie rzadziej wœród gimnazjalistów – 43,9% uczniów w wieku oko³o 14 lat. Jednoczeœnie wœród gimnazjalistów stwierdzono najwiêkszy odsetek uczniów RYSUNEK 1. Wystêpowanie zagro¿eñ w czasie wykonywania prac rolnych przez dzieci w opinii badanych
(25,1%) przekonanych, ¿e wykonywanie prac rolnych nie zagra¿a zdrowiu i ¿y-ciu dzieci pomagaj¹cych rodzicom, a tak¿e najwiêkszy odsetek uczniów niezde-cydowanych, którzy nie potrafi¹ ustosunkowaæ siê do tego zagadnienia. Stwier-dzone ró¿nice s¹ istotne statystycznie (χ = 38,954; p < 0,0001).
Badani uczniowie dokonali ogólnej oceny bezpieczeñstwa przy wykonywaniu ró¿nych typowych czynnoœci (rysunek 2). Z porównania tych ocen wynika, ¿e wykonywanie prac w rodzinnym gospodarstwie rolnych jest postrzegane jako jedna z najbardziej niebezpiecznych czynnoœci. Prawie po³owa badanych (45,1%) uwa¿a, ¿e prace wykonywane w gospodarstwie rolnym s¹ zupe³nie bez-pieczne. Pogl¹d na temat zupe³nego bezpieczeñstwa w trakcie innych zajêæ po-dziela znacznie wiêkszy odsetek badanych. Najwiêkszy odsetek badanych za prace bezpieczne uznaje obowi¹zki w gospodarstwie domowym (89,9% bada-nych dzieci), pobyt w szkole (85,4%) oraz ogl¹danie telewizji (83,9%). Wyko-nywanie prac rolnych nie zosta³o ocenione jako zajêcie najbardziej niebezpiecz-ne. Za takie nale¿y uznaæ udzia³ dzieci w dyskotekach, które zosta³y ocenione jako zupe³nie bezpieczne przez zaledwie 37,2% dzieci, natomiast prawie co trze-cie dziecko (32,5%) jest przekonane, ¿e udzia³ w dyskotekach jest zajêtrze-ciem zde-cydowanie niebezpiecznym. Jednoczeœnie tylko co pi¹ty spoœród badanych uczniów wykonywanie prace rolnych ocenia jako czynnoœæ niebezpieczn¹, a po-nad 1/3 uczniów (37,1%) ma trudnoœci z jednoznaczn¹ ocen¹ tego typu zajêæ. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e osoby niezdecydowane, maj¹c w¹tpliwoœci co do zu-pe³nego bezpieczeñstwa w trakcie wykonywania prac rolnych, zachowuj¹ wiêk-sz¹ ostro¿noœæ, pomagaj¹c rodzicom w gospodarstwie. Nie mniej trudno oczeki-waæ takich postaw w grupie osób przekonanych, ¿e prace rolne nie stwarzaj¹ za-gro¿eñ dla ¿ycia i zdrowia (prawie po³owa badanych).
Mimo ¿e prawie po³owa badanych uczniów uzna³a wykonywanie prac rol-nych jako czynnoœæ zupe³nie bezpieczn¹ dla dzieci, to wiêkszoœæ prac rolrol-nych RYSUNEK 2. Ocena bezpieczeñstwa wykonywania prac rolnych na tle ocen i innych czynnoœci dnia
zosta³a przez badanych oceniona jako czynnoœci raczej niebezpieczne lub bar-dzo niebezpieczne. Oceny typowych prac rolnych respondenci ocenili ze wzglê-dy na bezpieczeñstwo dzieci je wykonuj¹cych na piêciostopniowej skali, gdzie „1” oznacza³o pracê zupe³nie bezpieczn¹, a „5” pracê bardzo niebezpieczn¹. Wiêkszoœæ prac uzyska³a œrednie ocen poziomu bezpieczeñstwa powy¿ej warto-œci „3”, co oznacza, ¿e wiêkszoœæ badanych traktuje te prace jako raczej niebez-pieczne lub bardzo niebezniebez-pieczne (rysunek 3). Do prac najbardziej niebezpiecz-nych w ocenie badaniebezpiecz-nych uczniów nale¿y zaliczyæ takie prace, jak: ciêcie drew-na pi³¹ ³añcuchow¹, koszenie kosiark¹ ci¹gnikow¹ oraz stosowanie chemicznych œrodków ochrony roœlin. Wartoœci œrednie wskazuj¹, ¿e zajêciami niebezpiecz-nymi s¹ równie¿: ciêcie s³omy w sieczkarni, palenie liœci i wypalanie traw, ko-panie ziemniaków kombajnem, ubój zwierz¹t, naprawa maszyn rolniczych, roz-siewanie nawozów sztucznych, uprawa gleby narzêdziami ci¹gnikowymi, sadze-nie ziemniaków sadzark¹ oraz r¹basadze-nie drewna. Wœród prac o przeciêtnym zagro-¿eniu (wartoœæ œrednia bliska „3”) znalaz³o siê: kierowanie ci¹gnikiem, noszenie ciê¿kich przedmiotów i obs³uga du¿ych zwierz¹t (konie, krowy, œwinie). Prace raczej bezpieczne, zgodnie z ocen¹ dzieci, to: pielenie, opieka nad drobiem i zbieranie ziemniaków. Za prace zupe³nie bezpieczne nale¿y uznaæ sprz¹tanie podwórka i zrywanie owoców (œrednia wartoœæ bliska „1”).
RYSUNEK 3. Œrednia ocena poziomu bezpieczeñstwa przy wykonywaniu prac rolnych (na podstawie ocen dzieci): 1 – prace zupe³nie bezpieczne, 3 – prace raczej niebezpieczne, 5 – prace bardzo niebez-pieczne
Badani uczniowie zapytani o odczucia zwi¹zane z wykonywaniem prac w rodzinnym gospodarstwie wskazywali najczêœciej na pozytywne doznania – zadowolenie, duma, dowartoœciowanie, szacunek, mi³oœæ. Oprócz pozy-tywnych respondenci w czasie wykonywania prac rolnych doœwiadczali rów-nie¿ odczuæ negatywnych (rysunek 4). Wiêkszoœæ badanych przynajmniej je-den raz w ¿yciu mia³o poczucie, ¿e pomoc rodzicom w gospodarstwie prze-szkadza w nauce (nale¿y raczej uczyæ siê, ni¿ pomagaæ w pracach rolnych – 67,3%). Prawie po³owa badanych dzieci w czasie wykonywania prac rolnych odczuwa³a strach przed wypadkiem (48,3%), zmêczenie (45,5%) oraz nieza-dowolenie z powodu braku czasu na zabawê (40,8%). W znacznie mniejszym zakresie z wykonywaniem prac rolnych zwi¹zane s¹ takie odczucia, jak: strach przez chorob¹, niezadowolenie z koniecznoœci wykonywania prac rol-nych oraz poczucie nieszczêœcia lub wykorzystania.
Negatywnych prze¿yæ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych wiêk-szoœæ badanych doœwiadcza bardzo rzadko (rysunek 4). Nale¿y jednak przy-znaæ, ¿e czêste wystêpowanie niektórych doznañ dotyczy znacz¹cej czêœci badanych dzieci z rodzin rolniczych. Co czwarty uczeñ (25,3%) czêsto od-czuwa, ¿e powinien raczej uczyæ siê, ni¿ wykonywaæ prace rolne, co ósmy (12,9%) uczeñ czêsto obawia siê, ¿e ulegnie wypadkowi, a co trzynasty (7,5%) jest czêsto niezadowolony z powodu braku czasu na zabawê. Naj-mniejsza czêœæ badanych (oko³o 5%), pomagaj¹c rodzicom w pracach rol-nych, czêsto odczuwa strach przed chorob¹, niezadowolenie z koniecznoœci wykonywania prac rolnych, poczucie wykorzystywania oraz uczucie nie-szczêœcia.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone analizy wskazuj¹, ¿e tylko po³owa badanych dzieci z rodzin rolniczych dostrzega jakiekolwiek zagro¿enia dla ich zdrowia i ¿ycia w zwi¹zku z wykonywaniem prac w gospodarstwie rolnym swoich rodziców. Pozostali al-bo nie uœwiadamiaj¹ sobie takich zagro¿eñ, alal-bo nie maj¹ zdania na ten temat. W porównaniu z innymi czynnoœciami dnia codziennego praca w gospodarstwie rolnym zosta³a przez badane dzieci uznana za jedn¹ z najbardziej niebezpiecz-nych czynnoœci. Dzieci przekonane o wystêpowaniu zagro¿eñ w trakcie wyko-nywania prac rolnych wskazywa³y przede wszystkim na niebezpieczeñstwo do-znania wypadku i jego konsekwencje, takie jak: skaleczenia, z³amania, amputa-cje koñczyn, a nawet kalectwo czy utrata ¿ycia.
Z oceny bezpieczeñstwa wykonywania poszczególnych czynnoœci przez dzie-ci wynika, ¿e wiêkszoœæ prac rolnych jest postrzegana jako prace raczej niebez-pieczne. Jednoczeœnie zbyt nisko s¹ oceniane zagro¿enia, wynikaj¹ce z takich prac, jak: noszenie ciê¿kich przedmiotów, kierowanie ci¹gnikiem, ubój zwierz¹t, uprawa gleby narzêdziami ci¹gnikowymi oraz sadzenie ziemniaków sadzark¹.
Opinie na temat zagro¿eñ zdrowia i ¿ycia dzieci wykonuj¹cych prace rolne s¹ zró¿nicowane w podgrupach dziewcz¹t i ch³opców oraz dzieci m³odszych i star-szych. Ch³opcy istotnie czêœciej ni¿ dziewczêta oceniaj¹ prace rolne jako zupe³-nie bezpieczne. Zagro¿enia przy wykonywaniu prac rolnych s¹ czêœciej dostrze-gane przez dzieci m³odsze ni¿ starsze. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e stwierdzone ró¿-nice wynikaj¹ z zakresu czynnoœci, jakie w gospodarstwie rolnym podejmuj¹ dziewczêta i ch³opcy oraz dzieci w m³odszym i starszym wieku. Z badañ prowa-dzonych od lat dziewiêædziesi¹tych wynika, ¿e zdecydowanie wiêcej czasu na prace rolne przeznaczaj¹ ch³opcy ni¿ dziewczêta oraz dzieci w starszym wieku [Lachowski i Zagórski 1999]. D³u¿szy czas przeznaczany przez dziecko na pra-ce rolne poszerza zapewne zakres jego doœwiadczeñ i wiedzê na temat sposobu wykonywania tych prac. Powoduje równie¿ nabieranie umiejêtnoœci wykonywa-nia poszczególnych czynnoœci oraz nabieranie pewnoœci siebie. Rzeczywistoœæ dobrze znana z autopsji wywo³uje mniej lêków i obaw ni¿ rzeczywistoœæ ma³o znana. Doœwiadczenie i rutyna wp³ywa zapewne na wiêksz¹ efektywnoœæ w pra-cy, a nawet na satysfakcjê z udzia³u w pracach gospodarstwa rodzinnego, ale jed-noczeœnie mo¿e byæ przyczyn¹ lekcewa¿enia i niedoceniania wystêpuj¹cych za-gro¿eñ. To z kolei mo¿e sprzyjaæ podejmowaniu prac niebezpiecznych, przekra-czaj¹cych mo¿liwoœci dziecka oraz zachowañ ryzykownych. Zachowania takie koñcz¹ siê czêsto wypadkami, co potwierdzaj¹ badania nad przyczynami wy-padków wœród dzieci, które pomaga³y rodzicom w pracach rolnych [Bujak 1998].
Œwiadomoœæ wystêpuj¹cych zagro¿eñ jest wa¿nym elementem unikania sytuacji niebezpiecznych, które mog¹ spowodowaæ negatywne konsekwen-cje dla osób na nie nara¿onych. Jednoczeœnie poczucie zagro¿enia (czasem nawet bezzasadne) mo¿e wywo³aæ niekorzystne skutki w postaci stanów lê-kowych, a nawet nerwicowych. Przedstawione wyniki badañ wskazuj¹, ¿e znacz¹ca czêœæ dzieci anga¿owanych do prac rolnych nie jest w pe³ni
œwia-doma gro¿¹cych im niebezpieczeñstw. Mo¿na siê tak¿e domyœlaæ, ¿e rów-nie¿ ich rodzice nie s¹ tego œwiadomi. Badania bowiem na temat postaw dzieci wobec ich udzia³u w pracach na rzecz rodzinnego gospodarstwa rol-nego wskazuj¹, ¿e wiedzê na temat bezpieczeñstwa przy pracach rolnych dzieci czerpi¹ przede wszystkim od swoich rodziców [Lachowski 2002]. W procesie socjalizacji równie¿ od rodziców przejmuj¹ oceny oraz nastawie-nie emocjonalne wobec zagro¿eñ w pracy. Nale¿y zatem przypuszczaæ, ¿e postawy dzieci niedoceniaj¹cych zagro¿enia, jak równie¿ neurotycznie re-aguj¹cych na wszelkie przejawy aktywnoœci w rodzinnym gospodarstwie rolnym wynikaj¹ w du¿ej mierze z postaw ich rodziców. Dlatego te¿ zarów-no nieletnie dzieci rolników, jak i ich rodzice powinni posiadaæ rzeteln¹ i fa-chow¹ wiedzê na temat zagro¿eñ dla zdrowia i ¿ycia zwi¹zanych z produk-cj¹ roln¹, tak by mogli w³aœciwie oceniæ skalê zagro¿eñ i umiejêtnie unikaæ sytuacji niebezpiecznych. Adekwatnoœæ poczucia zagro¿enia do istniej¹cej sytuacji jest jednak niewystarczaj¹ca, by zapewniæ bezpieczeñstwo dziecku, które pomaga rodzicom w pracach rolnych lub jest tylko biernym obserwa-torem prac wykonywanych przez doros³ych. Równie wa¿nym elementem za-pobiegania negatywnym oddzia³ywaniom œrodowiska pracy jest nauka bez-piecznych sposobów zachowania siê dziecka zarówno w czasie pomocy ro-dzicom, jak i w czasie zabawy czy odpoczynku w zagrodzie rolniczej.
Jednym ze sposobów dzia³añ na rzecz bezpieczeñstwa dzieci w zagrodzie rolni-czej jest edukacja w tym zakresie i dzieci, i ich rodziców. Rzetelna wiedza pozwoli w³aœciwie oceniæ poziom zagro¿eñ oraz zminimalizowaæ negatywne konsekwencje anga¿owania dzieci do prac na rzecz rodziny rolniczej. Wydaje siê, ¿e doskona³ym miejscem do kszta³towania w³aœciwych postaw dzieci i ich rodziców wobec powie-rzania dzieciom prac w gospodarstwie rolnym s¹ wiejskie szko³y podstawowe i gim-nazjalne. Program dla tego typu szkó³ i materia³y pomocnicze dla nauczycieli po-wsta³y w 2008 roku w Instytucie Medycyny Wsi [Bezpieczeñstwo dzieci... 2008, La-chowski i Bujak 2008]. Jego twórcy proponuj¹ w³¹czenie problematyki bezpieczeñ-stwa dziecka w zagrodzie wiejskiej do treœci realizowanych w ramach ró¿nych przedmiotów i zajêæ szkolnych, nie wprowadzaj¹c dodatkowych obci¹¿eñ. Wydaje siê, ¿e realizacja tego programu by³aby celowa zw³aszcza w województwach o wy-sokich wskaŸnikach wypadkowoœci dzieci przy pracach rolnych.
BIBLIOGRAFIA
Ambadekar N.N., Wahab S.N., Zodpey S.P., Khandait D.W., 1999: Effect of labour on growth of
children.„Public Healh” 133: 303–306.
Bezpieczeñstwo dzieci w zagrodzie rolniczej, 2008. Red. S. Lachowski. Materia³y dla nauczycieli.
IMW, Lublin.
Bujak F., 1998: Wypadki dzieci podczas prac w rolnictwie. Czêœæ II. Przyczyny wypadków,
czyn-niki powoduj¹ce obra¿enia, kategorie wypadków.„Medycyna Ogólna” 4: 177–182.
Bujak F., 1999: Maszyny rolnicze jako Ÿród³o wypadków wœród dzieci. „Medycyna Ogólna” 2: 173–185.
Davis S., 2001: Child Labor. In: Migrant Health Issues. ”National Center for Farmwoeker Health”. Buda: 51–57.
Lachowski S., Bujak F., 1996: Zatrudnianie dzieci w rolnictwie. W: Wypadki w rolnictwie. Red. J. Zagórski. IMW, Lublin: 99–108.
Lachowski S., Bujak F., 2008: Bezpieczeñstwo dzieci w zagrodzie rolniczej. Program zajêæ w
wiej-skich szko³ach podstawowych.IMW, Lublin.
Lachowski S., Zagórski J., 1999: Praca dzieci na wsi a ich stan zdrowia. Ubezpieczenia w Rolnic-twie. „Studia i Materia³y” 4: 77–99.
Lachowski S., Zagórski J., Bujak F., 1998: Obci¹¿enie prac¹ dzieci z rodzin rolniczych. IMW, Lu-blin.
Lachowski S., Bujak F., Zagórski J., Lachowska B., 2002: Postawy rodziców wobec anga¿owania
dzieci do prac we w³asnym gospodarstwie rolnym.IMW, Lublin.
Mirkiewicz M., Cieszkowski S., Fruga R., 1999: Zdrowie dzieci wiejskich na tle ich rówieœników
z miasta. „Rocznik Naukowy VI, Suplement 1: 269–275.
Napiera³a M., 1999: Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci wiejskich i miejskich w województwie
ku-jawsko-pomorski, „Rocznik Naukowy” VI, Suplement 1: 67–76.
Pielka H., 1994: Rodzinne uwarunkowania wychowania dziecka przez pracê. W: Wychowanie
wo-bec wartoœci pracy.Red. T. Borowska, J. Gajda. Wydawnictwo Œw. Krzy¿a, Opole.
Postawy dzieci z rodzin rolniczych wobec anga¿owania do prac we w³asnym gospodarstwie rol-nym, 2002. Red. S. Lachowski. Raport z realizacji tematu 2.22 w ramach dzia³alnoœci statuto-wej. Komputeropis. IMW, Lublin
Scenariusze zajêæ w wiejskiej szkole podstawowej. Zasady udzia³u dzieci w pracach gospodarstwa rodzinnego, 2000. Red. S. Lachowski. IMW, Lublin.
Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz dzia³ania prewencyjne KRUS w 2002 ro-ku, 2003. KRUS, Warszawa.
THREATS ENCOUNTERED BY CHILDREN DOING WORK
IN AGRICULTURE IN THE OPINIONS OF STUDENTS FROM RURAL SCHOOLS OF KUJAWSKO-POMORSKIE VOIVODESHIP
Abstract. The results of studies carried out in the last decade show that it is a common
practice among farmers’ families to engage children in house and agricultural chores. The collected data suggest that a relatively high proportion of children do work that is dangerous or harmful to health. Children doing such work or just passively staying within the range of influence of the labour environment are exposed to numerous hazards – accidents in the first place, that pose a threat to their health. The authors of the article try to find out whether children living in the rural environment feel that agricultural work done by them poses a threat to their health and development. The problem is presented on the basis of surveys conducted among children from farmers’families from two districts (points) of Kujawsko-Pomorskie voivodeship. Questionnaires were submitted to 971 pupils of rural elementary schools (grades five and six) and rural grammar schools (grade one). The collected data prove that nearly a half of the surveyed pupils does not realize that work on the farms owned by their parents may pose a threat to their health, life or development. The rest is aware of some dangers. However, when assessing the safety of a child doing typical work around a farm the majority of respondents admits that such work is dangerous or dangerous rather than safe. The highest proportion of the surveyed pupils fears accidents. Far less frequently the surveyed children say they are afraid of contracting various diseases in the result of work on a farm. The necessity to help with farm work makes some of the respondents feel unhappy or even exploited.
