i-n:t:e>M -'----'- cbopMJiłpyiO~WM •CJBÓIO .,ll!bJIMH:y, rrpi.:mHMaiO~JiłM CMhiBaeMhrM MaTepMaJI N)'pHhrx nopo . .n;, a TaKme rrepe-HOC.H~J11M M O·Ca:tK,ZJ;aiO~MM 3TOT MaTepMaJI. Ha cpOHe ITO'C'BJII.I.J;:eHHbiX 3TOJ7I 'IlP0:5JTeMaTMKe 60JI€e pa1HHMX pa-60T paOCMO·TpeHhi, rnpO'He,ZJ;eHHhie HayLIHbiM.J1i pa60'THJ.1-KaMM •Ha rDptOT.H:tKeHMM 2.5-TM JieT Cy~e'C'TBOBaHM.H fe.O-JIOTMLieiC!KOa:'O cpaKyJihTe'Ia 3'Toro YHMJHepcMTeTa, Ba:tK-Hhre )JlJIH HY:lli:,ZJ; o·cBooeHM.H p. BwcJihi M ee 6ac.cet1Ha pa60'Thi B o6JiacT'M cpyn.n;aMe>HTaJih'HhiX reoJiorw-recKMx J.1!CCJI€,Zl;OBaHMM, MHLKeHeprHO-reOJI'OT'W-IeC.KMX (B TOM LIMCJie perMOHaJibHhiX J110C'Jie,ZJ;OBaHMM, MH:lli:e'Hepno-reo-JIOI'MLieC'KO'l:'O KCłlpTM!ptO.BaHM.H, r€O)J;J1HaMMLie.CKMX - B LIIa,CTHOC'TM HeOTe'K'I10H11"leCK'MX M cpJIIOBMO,,ZI)11
HaMIJ1'qec-KiMX t1CCJie~OB'8.HYi:M), r'J1l)J;poreOJIOt':v:NeCKMX (B 'TO·M qii1:•cJ:re perno,HaJih'HhiX :vrocJie,n;oBaa:viM, ·~M.n;poreOJI·OrMqecKoro KapTMptOIBaHM.H, r'H,ZJ;pO,ZJ;;M:HaMiJ11~IreCKJ1iX, rY!,ZJ;pOX:MM.MLie>CKMX
M CMC''I'eMHhiX ll.fiC'CJie,ZJ;OIBaHIMM), a TaK}Ke ;J1:3yq>eHM.H rvr-,ZJ;ptO- M Y:IH:lli:eHeptH'O-reOJIOrM'i:eCKMX y.CJIOBMM Me>C'T' O-pO}K.,Zl;eHIMM HOJie3HbiX M'CKOITaeMbiX. feOJIOr'Y:I'le'CKMM cpa!Ky Jib'TeT c IJieJihiO perneHM.H reoJiorMLie•oK:vrx rrpo-6.TieM "IITpOrpa>MMbi OCBO€HM.H !M Ha,ZJ;Jie:tKa~ero J11CITOJib-30:BaHM.H p. Bl11CJihi M BO,ZJ;Hhrx pecvo•eoB cTpaHhr" .rrpo-,JJJO·JI}K,aeT pa60·Ty B 3'TOM 06Jia>C'TM, ,D;O'Ka3aTeJibC''l1BOIM Lie>rO HBJI.HIOTIC'.H y:tKe COCT<3JBJieHHbie :M Brrpe,ZJ;h • COC'TaB-JI.HeMbie KapTbi )J;JI.H •Hy:LKI,ZJ; rrpoe.KTMPOB~MKOIB - rM-,ZJ;pOTeX•H'MK'OB.
EDMUND .F ALKIOWSKI Uniwersytet Warszawski
ZASADY
USTALANIA SCHEMATYCZNEGO PRZEKROJU GEOLOGICZNEGO
DOLINNYCH JEDNOSTEK
GEOMORFOLOGIC.ŻNYCHDLA
CELO\V
INŻYNIERSKO-GEOLOGICZNYCH
I
HYDROGEOLOG
I
CZNYCH
NiYlliejJs,zy a'rtyikuł stanowi krótkie .podS'umowa·nri.e w)'lników badań i ro,ZJwa,ża·ń te.orety.c,Ziny.ch na.d · roz-wojem .do;liin T'zeczny,ch ma:z 1nad .zwiCł!Z'kami, wy.stę pują,cymi .między reżri1merm hytdr·ologkZinYJm deku, przy,czynami Jeg·o z!miennośJc,i a ro.zwirnięc1ietm ko.ryta rzecz.ne1go Otra.z rze~bą ,i budorwą ,geolog~cz;ną form dolliiillnych. Genęza 1i budowa g.eo.logi,crZina okre:śla z kol·ei ;g.eo.logkz:no-dnży:niersrkie i by.dr.orgeolo!gk;zne watru1n.Jki ·Calłych jetd1no.stelk geamorfolo,gi;cZinyrch lUib rich
ozęs.ci. LJwz'ględniolno tu ró,Winież nowy monf. ogene-tycz/Ily pJdz'iał dolin rze.czmych ,na oddnki..
W wyni:ku wlielolet1Ylli1ch badml. autora nad lr. ozwo-j.em ko.ryt rtZEICz.ny,oh doli:n i .form aluwiatlny,ch, po-w,stala me;toldyka. badań, :S'pra.wdzona szeToiko w prak-tyce. Charalkte.ry•zmje się ona dużą doikłatdnośóą pr.zy 1S1ponzątd:za1niu ,m,a·p w sika,l'i l :2·5 000 . . Pozwa.la rów:ni.eż na SZYJbiki·e oprac·owa1nie ma.powe te:renu, tbez .strat na doKła·dtnoś·c;i. Oktreś,la też batrdzo .sz•cze;górłowo bu-·
dowę ,geologicz.ną wydzielo1nych obsza'rów. Warun-kiem zastosowania metody jest wyrkmzy,stanie zdjęć .lobni:c,zy.ch. Zd]ęoia sate]~tai!ne 'O!be.cnie dostępne nie mają je,szcze zast.o.sowa•nia.
Stosują'c 01mawia1ną bu •metodę - wykorzyls'tują·c :z:djętCia J.o·t1nic:z.e ,i ma.te.I'iały artc;hiwalne - s·portządzo lno ma1pę morfo- i litogEinetJ<lCZiną w 1Sika1i l :2i5 00·0 · Od-dnka .dohny Wisły ·Od Zalwitchos'tu do Warszawy (200 lkm) w ciąrgu 1,.5 mie,sią•ca; talkąż mapę opracowano dla .oduink,a War1szawa - ujtśc1ie W·i,sły, bez. zbiortni:ka "Włcdaw.E.!k" . (ok. 600 km) w cią1gru 5,5 mieStiąca. Obecnie opra:co.wuj.e ·się tdotl·inę Narwii 1na odcinku: grani·ca pań1stwa - uj:śde Bieibrzy. W 1978 r. Pl rzed-,siętbiCirstwo F:izjogra,fitczno-Geo1ogkzme i Geodezy.jlne Burdownlictwa "Geotproj·elk,t" oddz1iał ·we W1rooław1iu o,pr€l.!c·owało w ,dą,~u je.dine1go .se·zornu .ma·pę :geolo, gkz-'ną 3·00-tkilom.e'trow.elgo orddnlka .doliiny Odry w .skaJ,i 1 :2'5 000. Trak du:ży obs,za.r opra!cewa1nia po:z,wo.lił 'uśd ~~l'ić metodę, jak też - ·c·o jest godne .srzc:ze,góllllego pc·dkre.ś,le'nia - ro:z.sze,rzy'ć ,badatnia. W innym świe tle pqsta,w.iły one wi·ele zagadnień ~i'to- ;i morifog· ene-zy a.luwiów .o.raz genezy 'PO•szc·zeigóllnych oddtnJków dolin. Geneza np. doliny Wisły wpływa w istotny sposób 'na typ transportu i sedymentacji wszystkich tarasów.
Wiele nowy.c:h .ctany•ch do znajamośd roz;woju a~u rwiów lUJb mo'dyfiik.a;cjli tego rozwoju wniosły pra,ce W. C. KO'wall'Siklie:go (6), E. Myoiels,kiej-iDOWigiałło (1-9), K. LaJstkCiwsk'iego (13, 15), K. Kraużlisa .(11, 12), A. Szumańskiego (20, 21), B. Kozerskiego 1966, B. Ko-zerskiego i K. Hotnickiego 1978, K. Klimka (10), K. Magoń (17), R. Mazura (18) i innyoh. Podkreślić należy, że aluwia olkaza•ły się 1ser'ią sedymen,tu, wra·Żiliwą na
UKD 551.312.3 :55L435.L04j .06 :556.535.6(034.28) :624.131
+
556.3 'przelbietg 'Zja.wilstk geo.lolglkzmych 'i klimatyc,Ziny,ch na obszarze dorzecza. Przekonywającego dowodu na te dCistar·cza rea'l{Jcj.a rzelk, •ntp. W:i,sły (2, 3) ora:z Odry 1(1'6, 7, 17, ,1•8) na poczy1na1nia golstpodar.cze m:;łowi.e:ka na obts:za:r.ze 'dort:oelcza. .2Jmia1ny typu rozw~nięd,a ko-lfyta i typu ,sedymetnta,cji a~uwiórw, w tktrótJkim ~ kil-kaset lat trwającym okresie, a czytelne w terenie i na zdjęciach lotniczych, stawiają litogenezę wszystkich altUIW:iów (z kopalnyJmi włącz:nie) w l.~czbie :na}dosko-na·liSZYiCh ikry.te·riów, okreś!la.jących warunki patnująJce w dorze·czu do.wotlnie ,ro;z;pa tlrywa:nej rzelki.Dotychczas ustalono prawidłowości w rozwoj:u alruwiów, mjn. Wls,pókzestne drZilcze1nie .rzeik wislkutek zmialn uż)11tJkowamia z,iemli i wód w dorzeczu oraz pr:zej.śde kh korylta do tzw. rozw1nJiĘóa trozto: kowe-,g·o, dają·c·eJgo na. :powierzchni 'tara,sów talki ,sa1m 're-lie:f (i manierę fC't·o·tolnu na z.djętCia,ch ·lot1nkzych), ja-ki clbse:r'wuje ·się na ctbszaroze 'tarcvsów pow;s,tały,ch w •czarsie trwa1nlia kr1i'matu 'st,refy 'P2,ry,g.la•cja,lJnej. ,pr, a-widlowo:ś!Ci te wslkazują ·równ'ie1ż, ż•e kl1imat i d:z. ia-łal,notść ozłowieka ,są przy.czy1nalffii poś.red,nimi, wy-rwołu;jący,mi ·Cikretśl>C!ny ze·s,pól zja'w:~sk na obs'z.arze d· o-:rzecza. Zja·w~ska t·e ksztaHują typ Teżimu hy:drOigeo-lotgi•czrne:go rz.ek i ·chaTa:kter dostawy materiału sikal-ne,go (.tZ'w. rtumo'Wiis'ka u1nors:zc:nego 1i wlec·zernetgo) do rkoryt cielków :głów;ny.ch .(1, 2.2).
Jeśl·i ·cho!dz•i o re,żlim hydr·o'logiczny-r:zek, tto mogą tu wYJstąpić .drwa. •Sik,ra·j1ne 'Wypadki: rrze1ka o bardzo duży·cih waha'niach ,s,talnów (rozttokowa - ry1c. la) ora1z rze1ka o ma1k1symal1nie wyró·v\.nnalny,ch :pDzetpły 'Wa,ch (lme.aln:dtrująJc,a - ry,c. l.e). Wrszys'bkie inE.e po-.śr·edtnie tYIPY •roe'Ż'ilmów hydrulogiocz,ny,ch tej ,samej rze-ki dają też pośrednie .typy ·sporsobu rozwinięciia ko-ryta (.ry.c. lib, ,c, d) ·oraz charaikterys•tycZJne zrjalw,isko w pr·o'cesie se:dyme,ntac·j'i aJluwiów, czyteline w r.e:lie-f,ie tara'sów, ja!k te;ż wildo·c·ZJne w •profi,lach litorl· Ctgicz-nyJch ,po.s:zerzególnych podislta,wcwy,ch fa·cj'i a1uw1a, l-ny,ch: 1korytcwej, powodziowej i s'taror:zecz1nej.
Na :rydnie la-e prze:ds'tawio'no 1pełmą prawidło wość zmi.elll!nc,ś'Ci rzek dojrzałych swJ,bodny.ch . .Nowy podZJiał rz.ek 1na oddnkli zosta1ł ,poda1ny przez autora rvv 1971 tr. (2). Dla odcilnlków rzelk młCidych i rzek doj:rzały,ch s1krępoWa1nyC'h również :stwierdzCino pra-'Widławo:ś'Ci rozwoijru Uto- i morf01ge1ne:zy fc.rm, j.ed-,n,a'k :zrMin'i'co:wanie 1ptzyc:zyn i 'S'kutków je1st tu więik-6z,e. W Tzec·e 'mlorde:j 1na ·c.hatratkter 01sadów wypełnia ją,cy·ch dol1:mę w dominujący s·po,sób wpływa'ją ilni-tcjalne warrunlkli ,g.eo,mod·ologi.c,z·ne, np. 1czy j.est to od-ICiilnek I!Zelki wy'zyslk!ujący jez:ic,ra przypłY'wo:we, czy też ·oddnetk, ,gdzie rze'ka ·E!rozy.jlnie modeluje dolirnę. Na o·ddnlku T:Qe\ki doj1r'za·łej ~skrĘ'pcrwatne'j ważny j.e1st .czy;nmik krępujący S'WOibodne ro:zwinięc'i.e kory-ta - wydmy {113), wspók:zes1ne ruchy .s:koru,py
ziem-a c d
e
l~::~
UL-M
11 12 1 2 3 ~ s 6 7 8 9 w Th 10000fm)'"'. • . .IOOO~M
li 12 1 2 3 ~ 5 6 7 8 9 10 Th 100001 OmYsok1000~"
11 12 1 2 3 4 s 6 7 8 9 w Th·~::[~~-M
li 12 1 2 3 4 .s 6 7 B 9 10 ThiOOO~
OmY,ek .100~
11 12 1 2~~4 56~;
8;~~-- ~~
Ryc. l. Schemat zmiany Też·Zmu hydTOgeologicznego
Tzek i odpowiadające im fazy Tozwinięcia koTyta.
WieLkości ŚTedniego Tocznego pTzepŁywu wzoTowane na Wiśle ŚTodkowej.
Th - rok hydrologiczny, M - średni roczny przepływ,
A-B, C-D linia przekrojów pokazanych na ryc. 2 i 4.
a-e opisane w tekście.
Fig. l . .Scheme ·of changes in hydTological Tegime oj
Tivers and coTTesponding phases in channel develop-ment. The magnitude of mean annual flow as
esti-mClAted for the Middle Vistura River.
Th - hydrological year, M '- mean annual flow, A-B,
C-D - lines of cross-sections shown in Figs. 2 and 4.a-e discussed in the text.
s1kiej (11, 14), rudy darlniowe ·i br1uk mo1renowy c.zy 1nasypy ·dir01go.we (·2), lulb też dek .główny, podno;szą
-cy szy1b'ciej
koryt
·
o
1niż d01pływ, np. Odra w stosv1nku do WaDty (J17), 1Pilic1aw
s1tolsuinlku do Mcig1ila1n:kipod-,cza1s ,z}o:do'wa<:Einia ,północlnopCillsikiego (K. Cze•pu·Hs
-i1nfo.rma,cja ulstna).
S:twi·e:rld'zen'ie ze1Sipo:~u 1przy,c,zyln i .skutków, przy
U'WZJgilęidn'ie~niu typu i g.enezy dolliiiny, pozwala na
oce-1nę 1modeilu buidowy geologiocz.mej wydziielo1ny1ch jed-rnos1tek geOimoy.fologikzinylclh 1lub ich .czę.śd. PeiWine : za-sa:dy 1ka~rtowaJnia dolii!n r.zerczny·ch podaino
;w
pracy E. Fal'bo:Wis!kiego i ,A. Szumańslkiie1go w 11975r.
(4).Dl1a otddnlkórw rz·elk dojfizały·ch .swobo:dinych, a więc
.ta:kkh, iktóre ma1ją derstateczlnie ·szeiroiką doHnę dla
•swobodnego r·o1zwi1ja1niia się m·eandrów o wiellkośd
prom:ie1nia klrzywiz,ny, chalrakteryls't'yiCZinej .dla da1nej
w1iel!k01śd 1prrzepływó1w średni1cih rocZJnych, i
od;po--wieldniej 1s:wrolko:śd i głębolkości koryta, rnaj,ba.r'dz'iej
prawidłowa jest sek1we1nc;ja zm·iarn ·spos·o:bu rorz!wi:nię
da koryta, wywołalna Z1m1ialną rreż·i·mó'w ihydrolo,gicz-nych.
Przy'c.zy1ną zmia,n 1reż~mu hydrologiozine1go rzek:i
mogą być .różne czyrnnli:k1i, jak: a) k1l'i'mat wywo~ująrcy
sezonowe opady lub roztopy śniegu i gradu, lub też
o1ba 1te zja1wirslk:a w je'dlnym ,roiku, i1S1tnienie w
dorze-·czu zwartej pckry:wy 1leśnej lub jej braik i1tp., b)
działa!lnośc c·złowielka ll1isZJc:zą.ca szatę leśną i
i:nten-syfikująca spływ powierzchniowy wód oraz spływ
m.a'terri~ału s·ka,lnelgo ibądź polegająca na szrtuc,z,nym stlwa:rzaniu retenc:j·i wód poWiierz;chJ:nliowy~h 'i pod~
Ryc. 2. SQhema:tyczny przekrój koryta rzeki dzikiej
(roztokowej) A-B, o reżimie hydrologicznym i
kształ-cie koryta pokazanym na ryc. la. ,
l - podłoże aluwiów, 2 - utwory facji korytowej rzeki
dzikiej (roztokowej) ze śladami szybkiej, bezładnej
sedy-mentacji soczew (lamin) w obrębie odsypów, seria w spągu podkreślona brukiem; 3 - utwory powodziowe - mada piaszczysta, 4 - utwory organiczne starorzeczy rzeki dzikiej
(roztokowej) oraz osady rynien między odsypami.
Fi,g. 2. Sketch cross-section A-B through wild (bra:
i-ded) river channel with hydrological regime and
channel sha:pe as shown in Fig. la.
l - basement of alluvia, 2 - channel faci•es deposits of wild (braided) river with traces of rapid, random deposi tion of lenses (laminae) within individual sediments and pavement accentuating the base of the seri·es, 3 - flood
facies deposits - sandy muds, 4 - organie deposits of
oxbows of wild (braided) river and furrow deposits between.
zi,e'mny.ch, p:rze1z budowę zhi·m.ni:ków, :stawów i pro-gów przereiw1rumowisko:wyc.h, a wywołują•cej wyrów-naln.ie przepływów
w
rze!kach.Zarów1no ,kJlima.t, jatk 1też działaliność c:.Gło:wielka w dor:zecz;u (ja:ko przylc•zyJna pośre:dnia) na oddnkach rz·e1k ·dojrzałyrch SIWObodny,ch może wywoł,ać dwa rs:kraj1ne :ty1py rozW1i1nięda kmyta (ry,c. la i le).
Du-żylm wa1ha1nlio:m ,sta1nów wody w rze1ce towa:r.zy1szy roztokowe, szmclklie i o:gól1nie płytkie .ko.ryto, pełne
mieliZin, głęJbi i wylsp, dzielą·ce się na ramiona. Jak przedstawiono na ryc. 2, utwory facji korytowej
zostały uf.onmowa1ne główlnie podcz,a,s pG'wodzi w
,po-•3ta!Ci wielkioch oia1 .s.edylmeln'tacy'~lny.ch - miiel'izln, któ-re s1tarnowią fu,nda·melnt ta1ras·u, a oddz'iel·one są
zmti.e1n1nej głęiho:kośd ry1nnami. Składają 1się one z po-'s:zc.zegól!ny·ch soczewlkCiwat}'lch sikła·deik {lamin),
we-wną•tfiZ przeką.tlnie warstwo1wanych. W taki·ch jedno-lfla:zCiwyrch crds}'lpalcih, o mią'Ż!szoś:ci .ró:Winej głębokośd,
·do jakiej rrzetka przerabia a.lu'w'ia, ,składkii (la1mi:ny)
mają ;rÓiżlny skład g~ra1nul·DID1·etryczny - od .pia1sków
·dr·obnych .do posrpMe.k, a nawet żwirów - przy czym
·srkładlki roZJrz;uccrne •Są bezJadnie (patrz ryc. 2), tak
że wans·tewki żwiró'w wy1s•tępują często w s1tro.pie serii, .a drcibne piaski w s1pągu.
Bezładność ułożenia lamin (składek - soczewek)
jest cechą rozpoznawczą tej serii, pozwalającą wią zać ich genezę z charakterystycznym - o dużych
wahaniach przepływów -- reżimem rzeki. Wykres stanów i kształt koryta (ryc. l a) wzorowano na
re-żimie hydrologicznym Wisły. W podobny sposób ukła
dają się już przepływy wielu rzek Polski, np. Pilicy, Nidy, Wieprza, Odry itp. Utwory facji powodziowej rzeki roztokowej kształtują się jako seria przekła
danych pyłów piaszczystych, glin pylastych z socze-wami piasku facji korytowej. Tylko daleko od ko-ryta odkładają się wyłącznie pyły i gliny.
Utwory facji starorzecznej są wykształcone głów
nie w postaci namułów piaszczystych, rzadziej tor-fów. Należy podkreślić, że miąższość utworów facji starorzecznej rzeki dzikiej współczesnej i plejstoceń
skiej roztokowej klimatu peryglacjalnego jest nie-wielka w stosunku do głębokości przerabiania alu-wiów prz.e1z mekę .podczas wezbrań. tPodobln,ie też
1Sita1rorzecza 1są wąs'klie, lkrót·k1ie, twor:zą ~ro•mbói,da•1ną
slieć, w 1k1tó1rej :kisz~tałcie mo:ż;na 'łartwo ·zo'ba1czyć zarys mielizn. S·taronecza 'Są ·śla·dami 'kanałów wód płylną
cyrch mięldzy m'ie'lizną . a .brzegiem koryta w 1traikcie
1Pr.zy1ra1s~ta1n:ia miielrizny do !brzegu, ,g:dzie lst.aje lsię
fuln-dalm·e~nt·e'm :tara·s1u .('pa'tmz ry,c. la).
S'taroTzerc:za :rze'k1i •roztclkC·We'j rnie odwzorowują
rk:ształtów rcałeigo koryta. Ten ·chalra!kterystyczlny :re-l'ief j€1St Cerchą r<JZpoznaiWCZą taraSU lUb jego ICZęŚ'Cii, pozwal,a 'te1ż na .zasrtc1sowaniie C1kreślC1ne1go s·cherma1tu
•
Góra Kalwaria
Wysoczyzna
Taraswspółczesny Taras holoceńsk[Ryc. 3. Schematyczny przekrój geologiczny przez
do-linę Wisł:y k. Góry Kalwarii.
la - mady pylasto-piaszczyste współczesnej Wisły (osady
powodziowe), lb - mady jw. leżące na tarasie holoceńskim,
2 - piasld współczesnej dzikiej Wisły (utwory korytowe),
3 - współczesne odsypy zdziczaŁej Wisły podobne do tarasu
plejstoceńskiego wysokiego, 4 - utwory organiczne
(namu-ły, torfy) holoceńsldej Wisły, 5 - mady gliniaste (osady
powodziowe) holoceńskiej Wisły meandrującej, 6 - piaski
rzeczne Wisły meandrującej dobrze przesortowane, 7 -
wyd-my plejstoceńskie na tarasie wysokim, 8 - utwory
orga-niczne (torfy, namuły) w starorzeczach plejstoceńskiej
Wis-ły, 9 - zwietrzałe mady piaszczysto-pylaste (osady
powo-dziowe) tarasu plejstoceński.ego, 10 - piaski ze żwirami
roztokowej Wisły tarasu plejstoceńskiego, 11 - iły wstęgowe
(zastoiskowe), 12 - piaski plejstoceńskie, 13 - piaski i żwi
ry rzek lodowcowych (fluwioglacjalne), 14 - gliny zwałowe,
15 - iły pstre pliocenu.
i1nterpre1tacyjne,go bud01wy 1geologliJcZJnej. Je1st to
wi-do·ozme na ry1c. 2 i .3. Relłief ~i budowa 1georlogkztna
ta-['a:su mówią ·o ik:Jitmacie, jalki ·panow.ał w doTz·eczu
w ckr·e.sie je;g.o pow1s1bawarnia, .luib 1też o ,cha1rakteme g·crs,po:dar•czej dzJia·ła'lno·śd •człowie'k,a. Natleży t•u !pod-k•re•~·l'ić, że s•t01sując •s'chemat :z:miarn .rozw1inrięda
ko-ryta (ryc. la~l.e) li 1pas:łutgują'c 'się rs·chem.a1ty•c,znymi prze'krojam;i i(1ryc. 2, 3, 4) mo:ż,na z bardzo ·dULŻą '
do-l:<ładnośiC'ią o:kreś1ić da!l,szą telnd·tmcję rozwo•jową
V!·szyst'kich "dci'nikÓ:W rzek dojrzałyiCh ·SWOibOldnych
oraz oikreśl'ić pr•zyc.zyny :takich zmian. Je·śli •chcrdzi
. o aluwi.a.lme osady ·ikopa'llne, to kh ·terk:s,tUJra i ·u'k•ład
wars,t•w po.zvv'a,l.a;ją 1na cik1re.śletnlie charaikteru kHmatu. Podanym na ryc. la-le zmianom reżimu hydro-lotgi•cZinego t01wa:rzy1s:zy •ZJmiana rozwli'll'ięcia kGiryta. Przy malksymaLrrie mo•żli'wylm 'wy:róWinaniu wi•el~kośc'i
przepływu w r·olku hydr1olo;gicz,nym .("'Dh"), 1pr•zelbieg
je1g>0 jes:t zlbll'i'ŻOilly ·do średniego rc.cznergo :("•M - ry:c. 1). Korryto jes1t na'j,ba•rdZJie•j :zwarte, na'jgłębsze i za-ta:c;za ba1rdzo reg,ularne łuki zbltiżcill'e ,do 'bik'lototidy
(r2i3). Naojlba'r:dziej wy,równalne przepływy powodują
mealllidrowanie 'DZ·elkti, jedinoc:ze:śnie -łagodząJc .stpalde!k :rze,ki. Narleży po:ctrkr.elśllić, że pe·łne - rsw·oibodne me-rarnrdro1wanie za:ch:odzi ltyllko wt•edy, kie:dy •prom'ieinie /krzyw,izln łuków ;mea·ndrów mają :naj1bardziej
ZJblbo-tne warto•śd, a .zwiięlk,sza:ją 'Siię ,stoprniowo w dół r:z.
e-lkli. Krzyviizn wywo-łanJic'h ilnnymi przy:erzylnalmli, ja1k
n'p. 1ró;ż•ną O'dpor:no.śdą ls1kał Wylstę;pująrcyc.h w kory-de, wrsypywanie,m 1się wydm •w ·doli!nę, wy,sltępowa
nie'm o•s•tań>có'W errozy'j•ny.ch tnie ;należy utorż·samiać ze
· rs·w01bodrnyrm :mea:nd1rowanie1m, z :ktÓrryim :Z'wiąZJarne jest
Ś'cr1ś.Je ok'r e:ś k1ne lii'to loglkZJne wY,ks z•taik e tnie a. lu W'i ów
oraz cikre:ś'lcna rzeź.iba po1Wiie:rzc·r.mi tara1su.
Przyczyną wyrówny1wan1a ipDZepływów jest
rów-norm1ierrny :s•płJ!W wód ze .zilewni roz·pa.trywanetg-o
de-ku, :niezależ~nie ·czy je1s;t on spowodowany
poj.a'wie-ln'ie'm się .z:war,tej pokrywy leś.ne'j :na ·oblszarze ldOIDze-·c:z,a, 'CZY te>ż została 1stwo1rz•o:na 'Przez czlowieika
od-Taras plejstoceński
b
a~
1
Ell
2
=3
4
~5
es
7
8
~g
~10
Wysoczyzna
- 1 1
t><<<:J12
lr?t~tH~fd 13
m:Jm14
§==
§15
Fig. 3. Ske·tch geological section through Vistula
Ri-ver valley near Góra Kalwaria.
la - silty-sandy muds of the present-day Vistula River
(flood-facies deposits), 1b - muds as above, overlaying
Ho-locene terrace, 2 - sands of the present-day wild Vistula
River (channel-facies deposits), 3 - . present-day wild Vis·
tula River sediments resembling high Pleistocene terrace,
4 - Holocene Vistula River organie deposits (aggradations,
peats), 5 - loamy muds (flood-facies deposits) of
meande-ring Holocene Vistula River, 6 - well-sorted fluvial sands
of meandering Vistula River, 7 - Pleistocene dunes on
high terrace, 8 - organie deposits (peats, aggradations)
in oxbows of Pleistocene Vistula Riv-er, 9 - weathered
sandy-silty muds (flood-facies deposits) of Pleistocene
ter-race, 10 - sands with gravels of braided Vistula River on
Pleistocene terrace, 11 - varved (ice-dammed lake) clays,
12 - Pleistocene sands 13 - fluvioglacial sands and gravels,
14 - tills, 15 - Pliocene mottled clays.
powiednia :re'tenrc}a :wód porwie:r:z·chniowy.ch !i grun-towy.ch. P!rocelso'wi wyrównywalll!ia przepływ6w w rzerce IZa'wls.ze tow.a.rzy:szy ·z.:mnliej:s•zen'ie 'się
w
delk'ugłównJim '1lotśC'i •ma teria·Łu wrle.czo1ne:go, tzw. :ru:moWiil
s-ika wlec.z,crnego. 1Rz·eik'a 'meandrują•ca, milmo lar
gadno-ści swego żywiołu, systematycznie, w zasięgu mean-drów obn!irża 'dlno dciE:ny. 1Możma ją określić jako
rze-kę chrarralk:teryZJują•cą się przewagą ero:zji :nard I
Sedy-mEillta,cją - .melką erodują·cą, rnliez.a,le•żinlie od ·poloże
rnia O'dci!n'ka /(;z rwyłąlczen1iem tyJiko O'dciinlka uj:Ś:CliO·We
go). Ty;powo :meandru:ją·ca •rz.e'ka 'osadza 'coroc.ZJne no-W·e cdiSY!PY utwo:rów korytowyreb lsie,rpo'wa·te,go lkis•z:tał
tu, o pnek1roju w 'PO!S'tad wy~gięte1go !k::lina t(ryic. 4).
Układają .się o:ne zaWisze w ,spc:sób re1gulaT1ny tna
.brzegu wy:pu~qym (ry.c. 'le). Ze wz:glę:du •na :nierwJllsO-kie ,i :ba•rldzo ro.z·Ło:żone 'w .cza!sie we•z.:bra1n'ia, · !proc·eis :eiroz'ji i tlra,ns1portu :ma te1r1ialu p'rzebie.ga też .łaigo'd:nJie.
Dlatego ubwory 'fa•cii lko:rytowej •są dorbrze prrzelsor-towaine w •po!róv<v'inalnli'u ·z osadam·i rzeki dzi1kiej -
yoz-toiko:wej, 'W :kltór.e'j :gł-ówny •transport odbYwa się
,główrrrie rpod'czars ,gwa:1toWinych ·i wysoikkh wez,br.ań,
na1tCim'iast ·se'dy:mE:Intae:.a - ·p01dcza:s qpadan'ia fatli
IWezbrani·O'We'j, a więc TO>illllie :gwaHownie i tJim :
sa-rmym :bezlatdnie. Pr.zelpływ fC'mnujący :korry•to ,rzeki lro:z.tclkowej lerży w sf.21rze wód wielkich.
Ła!g.odinorść weZlbrań !i ·se1dymenta1cji rzek·i
'me,alll-dPującej 'powodUije, że ma.teirliał ·fa·cji korytO'wej ulkła
da .się 1W 'Oid:sypa:ch wedl•ug wielkOJś·ci ziarn. W .spąg1u
od:sy,pu ulktŁalda 1s·ię mater'ia-ł grulbszy, ku 1góme prze-IChodzli w !pliaJskJi •o 'Coraz dr<:hbniejls:zym z,iar,nie - 'Pr,zy
·czym 'stro•powa parrtia o'dsypu •może być poziomo
.la-'mitnovv-alna.
UtwO'ry fa,c:ji powodziowej są 1ubctgie we frak·cję
piaszczystą. Ł0.1goidinorść :weZibrań przypomina pr·ocels
detkanta•cj:i. Vlra2 z ·ła1godlnym wylewem rz'e1k 'talra:sy
są •pc;krywa~ne ma'dą g'l'iniasttą, ,borg.a'tą w 'S't.Vblstancję
or:gani'czmą 1(zaibu'do•wa1ne la,setm ldor:ze·cza). :Star·O'rzecza
:grun-Ryc. 4. Schematyczny przekrój koryta rzeki mean-drującej C-D o reżimie hydrologicznym i kształcie
koryta podanym na ryc. 1.
l - podłoże aluwiów, 2 - regularne odsypy facji
koryto-wej o powolnej, selektywnej sedymentacji, 3 - utwory
po-wodziowe - mady gliniaste, 3a - strefa narastania mad
gliniastych wewnątrz, meandra, 4 - osady organiczne facji
korytowej - starorzecze w przekroju odzwierciedla
prze-krój koryta, 4a - osad gliniasty i organiczny w
rynien-kach na granicy odsypów.
Fig. 4. SkMch section C-D through channel of
me-andering river wiith hydr·ological regime and channel
shape as given in Fig. 1.
l - basement of alluvia, 2 - regular sediments of the
channel facies, related toslow, selective sedimentation, 3
-flood facies deposits - loamy muds, 3a - zone of
incre-ment of loamy muds inside a meander, 4 - channel-facies
organie deposits - oxbows showing river channel outline
in the cross-section, 4a - loamy and organie deposits in small furrows at sediments margins.
telm ·orgatni!CIZmyim, .z do.pływem mady igl,1nialstej '
POd-·cza,s we·z1brań. Głębokość 'wypełmiień w ,g·łęlbo·cz·kach jest równa głębokości koryta.
Powlie,rzlCihinia ft·araJsu lświeiż·o ordł01żonego ;P'rzoez · rze-kę 1no:si ,Śilady ,s;i.etrpowa1tYJch odsypów 1wy;pe~nia'jących
łuki meandrów. Ze względu na to, że między
jed-ny!m odsY'pem a dlrulg'im zawls:ze .i·sbnieje 1n'ie'W'ieLka rYJn'ie1nlka - 'wy:pełn'io1na .gruntelm ,spoistym, n;ie. prze-pus•zcza,1ny!m :(ikoll1matae:j1a), ultrtzymu'jącym wodę
.gr·un-to'wą - ś;lady meandrów 1na zldjęciac'h 1l•o't1Illic'zy.ch ,są
wiildo1c.zne \nawet p·pzy grulbej 'po!krywi:e mad. Obraz bu'dowy tgeotlorgi·cZIIlej taralsu, O'dł,ożonego przez rzelkę
meandrującą, przedstawiono na ryc. le oraz 4 i 3b.
ś.lady .swotbo·dnego tmeandlrowanii1a (1ryc. 1e) 1są do,
s:ko-nały:m :klrylteriu~m zarÓIWino wydzlie1enia tarasu, jalk
tetż okr:eiś'lenia 1Schema1tu tbudowy tg:eOilogic:zmej.
Bada-n;ia wyka·zały śds·ły ·zwią\Zelk reż:Ji,mu •z typem IS•el dy-me>nltacji.
1Między iklals}"czinyim1i d'ormatmi !sedymentacji rzeki
r.oz.tOikowe'j i(Cizy 'OibeiCJnlie dziikiej) a rzekli meanldru:ją
·cej wyts'tępują formy :poś1rednie, IPO'kazane IS•
chema-ty.cz)Die 1na ry•C. l·b, C li d. W~sikaźn1kiem ikieruinlku z'mi.a:n je1st tu li·to'lo1gia 'uttw01rów powodz·io•wych. Ma-idy 'rzeki •roztolko1wej 'są ·piasz•c.zyts,te. Mady ;rzelki
me-an'dlrują'cej ·są gll~nia!Ste, z1warte, :mi,mo Wlidoczne1j
la-mitnacji. IK1iedy 1utw·ory 1powodz!iowe ;pi.alszczYJs't:e \na-kładają ts·ię ;na mady tgłlilnlialste, ,nas.tę,puj.e niewą't'pli w:ie pr,zejlśfcie •rzelk ·od mea1ndrOIW:alnia :do
ro.ztokowe-go ro,zwilnięcia 'korylta. Oibectnlie, ipOiniewa,ż bardzo •c.zę
s'to :maidy p!ialsz!czyts,te nalkłada'ją ,s1ię :na mady gHniialste, . za,c,hodz1i jiUIŻ - lnielstety - po'ws·z:eichinie :proce1s dZ'i-ezenia rz.ekli i podnosz-e,rria ls,ię kOlryta ora.z z·a~bagnia <llia ,czę'śc'i dolli~n. 1W Jite,ratuTze fachowej !s1potyika się niekiedy niesłuszne określenie "stepowienia
krajobra-zu d,z'i.ęlki wdna:n'i.u 1się 'rzelk". Obeonie rzeik'i - jeżetli
C'ZłOW~·eik nie intelr'WeiDiOWa'ł bezpo•śreldnio W !korycie
- :podlnolszą po·zi·ottn wó1d 'W dol'i,na·ch 1i ipr:zY'letgły<ch
wys•oc.zyzna,ch. Odwirotna tsytuaJc'j,a w ułaż:eniu 1się /serii ni!Ż o1mó·w;i01na poprzednio mus'i ·wska.zY'wać prze~j,śde 'rzelki od roztotkowego rozwi1nięc'ia ;kOiryta
do m·eaJndnu'jąCiergo. Przej1śde ta!ki·e odbywało s·ię
prawdopodabnlie •na 1po1c.ząitJkiU !holoce,nu. Doty.chczas nie udało się stwierdzić w terenie profilu mad
doku-metnt'ującego ~talki:e IZ'jaw,ilsiko. za,g,adnienie ~to
,pozosta-je •chwHowo jako pr01ble1m o1twa'rty.
Jest 'Z1ro!zulmlia·ł·e, że s.c1hemat przejś·cia jedtne.go
ty-pu irozwinięda .koryta 'w fti:pugi typ, wraz ze swY'mi
k01nseikwe1nc'ja·mi, ,zalnot·o'wanymi w ibudawie tara:sów,
może mieć następstwa wywołane nowo pojawiający
mi się przyczynami. W wielu ciekach mniejszych i równych wielkością Sanowi, Warcie, Pilicy, Nidzie itp. mogła wystąpić taka zabudowa koryta, że dzięki
utrudnieniu erozji brzegow meandry wśród lasów
pokrywających taras zataczały ciasne pętle, tym sa
-mym następowało podnoszenie się zwierciadła wody gruntowej w tarasach. W konsekwencji tego lasy liś ciaste i mieszane zamieniały się w gaje olchowe, a na tarasie następowała sedymentacja mady błotnistej z dużą ilością drewna. Poziom takich mad występu je bardzo powszechnie w dolinach rzek - .zwrócili na to uwagę K. Laskowski i K. Kraużlis (14).
Również dużą modyfikację w przebiegu kształto
wania się procesów erozji i sedymentacji wywołują wydmy gromadzące się w dolinach rzek. Ich wpływ zaznacza się szczególnie mocno w dolinach mniej-szych rzek, jednak - sądząc na przykładzie Bugu -duże znaczenie w pewnych geomorfologicznych sy-tuacjach mają w dolinach rzek większych (15).
Czyn-nikiem krępującym swobodne rozwinięcie koryta
może też być ruda darniowa, stwierdzana (2) w
do-linie Bugu i dodo-linie środkowej Narwi. Przyjmując jeden lub drugi skrajny typ rozwinięcia koryta, moż
na ustalić również przyczyny modyfikacji w
pra-widłowościach rozwoju aluwiów uformowanych w
tarasy.
Interpretacja budowy geologicznej tarasów, wy-stępujących na odcinkach dolin rzek młodych,
mo-delujących dolinę w procesie erozji, nie sprawia
trudności, gdyż - mimo na ogół dużych spadków
(wyrównanie przepływów bądź duże wahania stanów)
- dają one jeden z typów sedymentacji podanych poprzednio (ryc. 2 i 4). Rzeki górskie o spadkach przekraczających l %o prawdopodobnie powszechnie dają raztokowy charakter koryta. Autor poczynił też obserwacje rzek Kaukazu: dopływów rzeki Rioni i Kury, które potwierdzają tę tezę. Problem też wy-maga jednak pełnego naświetlenia, przy czym ko-nieczne jest ustalenie granicy między transportem rzecznym a spływem błotnym. Podkreślić tu jednak
należy, że wpływ reżimu hydrologicznego na typ
erozji, transportu i sedymentacji jest dominujący. Rzeki młode modelujące doliny w procesie sedymen-tacji, np. Krutynia na odcinku Ukta-Jezioro
Ogro-dowe, Narew na odcinku Wizna-Łomża (2)
wyma-gają przede wszystkim oceny morfogenezy odcinka
obniżenia terenu, który wyzyskała rzeka na trasę
przepływu. Ważne jest tu ustalenie inicjalnych wa-runków geomorfologicznych, tzn. ustalenia typu ob-niżenia terenu, jaki wykorzystała rzeka na trasę przepływu:
- system jezior przepływowych, powstałych w
misach końcowych lodowców kolejnych faz recesyj-nych z przesmykami, bądź wyerodowanymi przez ję zory lodowcowe bądź rozcięte rygle moren erozją
spiętrzonych wód roztopowych lodowca (Narew
gór-na, Krutynia, Łyna itp.);
- system obniżeń również w formie mis końco wych lodowca jednej fazy recesyjnej lodowca, np. odcinki Warty i Noteci wchodzące w skład tzw. pra-doliny toruńsko-eberswaldzkiej;
- system egzaracyjnych rynien polodowcowych
tzw. jezior rynnowych, np. odcinek Wisły od Fordo-nu do Malborka;
- system wytopisk polodowcowych, nie zawsze
związanych z misami końcowymi lodowca lub z mi-sami przemodelowanymi przez bliskie stacjonowanie
następnej fazy recesyjnej lądolodu, np. dolina
Su-praśli, Krzny, Widawki k. Bełchatowa itp.
Po rozpatrzeniu stanu i rodzaju wypełnienia mis jeżiornych, jak też form wypełniających polodowco-we obniżenia, należy rozpatrzyć sposób, w jaki rze-ka usunęła pierwotne sedymenty i włożyła swoje.
własne aluwia. Zawsze jednak trzeba rozpocząć ba-dania od ustalenia morfogenezy inicjalnej formy, ja-ką wyzyskała rzeka na trasę przepływu, zgodnie z zasadami stosowanymi w badaniach form polodow-cowych.
Przykład Narwi na odcinku Łomża-Suraż wska-zuje, że następnym zagadnieniem, które należy roz-patrzyć, jest ustalenie budowy i genezy form
pier-wotnie wypełniających obniżenie polodowcowe
za-adaptowane przez rzekę na dolinę. W rejonie Łomży pod warstwą 6-10 m aluwiów leży gruba (do głęb. 18 m) seria gytii i kredy jeziornej (oczyszczalnia
ścieków Łomży), co ·wskazuje, że w tzw. przełomie Łomży istniało jezioro. Na odcinku Pniewo-Wizna
grobla aluwiów Narwi jest usypana przez rzekę
jed-nocześnie z przebiegającą sedymentacją jeziorną
(do-kumentacja dla złóż torfów Wizna proponowanej
dawniej elektrowni opalanej torfem). Na odcinku
Nieciece-Zółtki (rejon Tykocina) aluwia rzeki
zosta-ły włożone w wycięte utwory zastoiskowe, które
obecnie tworzą jeziorny taras (2). Odcinek Zółtki
-Suraż, złożony z licznych rozległych mis jeziornych,.
wykazuje pod aluwiami i torfami obecność gytii i
kredy jeziornej dawnych, wypełnionych i
zdrenowa-rtych je:dor.
Należy podkreślić, ze dzięki takiej budowie dolin
i aluwiów najczęściej nie istnieje praktycznie ważny,
pełny i bezpośredni kontakt hydrauliczny między
wo-dami w aluwiach i wowo-dami gruntowymi w
wysoczyz-nach, a drenaż wysoczyzn odbywa· się w sposób zło
żony. Dotychczas zagadnienie to nie zostało
opraco-wane. Zważywszy że większość dolin rzecznych na
obs<:arze zlodowacenia środkowopolskiego i północno
polskiego wyzyskuje polodowcowe obniżenia ·terenu,
w których odbywała się w pierwszej fazie
sedymen-tacja jeziorna i bagienna, daje to. w sumie
skompli-kowany układ warunków hydrogeologicznych w
re-lacji rzeka-wysoczyzna. Zmusza to do stosowc.nia
wielkiej ostrożności przy opracowywaniu map
hy-Ciro;:reologicznych, a szcze<?:ólnie map prosnostycznych.
Można tu również posłużyć się przykładem Wisły
dol-nej, gdzie w dolinie zdecydowanie ilościowo
przewa-żają formy sedymentacji związane z lodowcem, jak
np. tarasy w rejonie NieszaWy i Ciechocinka
zbudo-wane w dużym stopniu z otoczaków, wielkością nie
odpowiadające dynamice transportu wiślanego (do 30
cm), tarasy wysokie w Kotlinie Torml.skiej, ze śla
dami wytopisk, zawierające wysoko położone cokoły,
zbudowane z glin zwałowych, podobne tarasy w
oko-licy Solca Kujawskiego, relikt jeziora w Basenie
Gru-dziąd-z:kim, bruk morenowy występujący płytko pod
aluwiami, tarasy kernowe w tzw. przełomie koło
Fordonu, Chełmna, Świecia itp.
Dość powszechnym zjawiskiem w dolinach rzek
· ni.zinnych jest występowanie torfów w formie ciąg
łego lub rozległego płata. Rozważając teoretycznie to
za<;8dnienie, dochodzi się do wniosku, że torfy na
pow1erzchni tarasów mogą sedymentować tylko
wte-rly, kiedy zostały podpiętrzone wody rzeki oraz
wo-dy gruntowe tarasów, lub też kiedy rzeka płynie
pnez świeżo wypełnione osadami jezioro i nie zdą
żvh jPS7;C7;e włożyć własnych osadów (np. Krutynia
koło Ukty i ,Te:doro Ogrodowe). Inne wystąpienia
tor:fA·w muszą być sprowadzone do starorzeczy oraz
form erozyjnych wód we7braniowych.
K. Laskowski (14) przypisuje dużą rolę w
two-rzeniu się torfów w dolinie wydmom sp:ętrzającym
wody powierzchniowe i gruntowe. Klasycznym
przy-kład<?m jest tu wspomniany odcinek doliny Narwi
koło Tykocina ·- pod pokrywą 1,5 m miąższości
tor-fów występują mady gliniaste, leżące na piaskach
rzecznych. Rzeki płynące przez rejon sedymentacji
torfów mają charakterystyczny układ koryt czynnych
i zamarłych: tworzą one na ogół gęstą sieć kanałów,
załamujących się często i tworzących
skomplikowa-ne łamane krzywizny. Jest to cecha rozpoznawcza
obszaru występowania torfów w dolinach rzecznych.
Obraz taki jest również czytelny na mapach
topo-graficznych.
Podane w niniejszym artykule przykłady nie
wy-czerpują w pełni zagadnienia. Pominięto np. genezę
i zasady interpretacji budowy geologicznej dolin,
·drobnych cieków oraz tzw. pradolin. Przytoczone
przykłady vvsk8.zują, że:
a) serie aluwialne mają zróżnicowaną genezę i
bu-dowę geologiczną dobrze czytelną, jednak przy
u-względnieniu określonych schematów rozwoju;
b) sedymentacja aluwiów odbywa się według ści
śle dających się określić prawidłowości;
c) aluwia są doskonałym kryterium dla ustalenia
paleoklimatu, jak też paleogeografii dolin i dorzeczy;
d) stosowanie proponowanej metodyki badań dla
celów inżyniersko-geologicznych skraca potrzebny na
to czas, a jednocześnie umożliwia uzyskanie bardzo
dobrych rezultatów.
500
~L I· T ER A T U R A
l. F a l k o w ski E. - Ewo!lucja <holorceń.skiej Wi-
-sły tna odelinku 'Zawkhos1t--<Sclle·c i inżylnier.sko
-geolo:gk.zma pr·ognoza }ej da<lszego .rozwoju. Biul.
Inrst. Georl. •119167 nr 1•9r8.
2. F a rl k ·o w Slrk i E. - Historia i progrnoza TO'ZWO>ju
'llrkładu ko.ryta wyhrarrwch odciinków rzek
inizi:n-rnych rPolski. Biul. Geotl. Wydz. Geol. UW. 1971,
't. 1'2.
3. F a ,l \k
o w
•s ik ·i E. - .Prawidłowoś.ci rrozwo.ju rrze;k nilzi'mnyrc·h i ·z·miarny den dol'irn;ny•ch w holo<c:enrl.e..[W:] 'Pal.eogeogratficzne z<mialny den dolinnyclh
'do-rzecza Wi·sły w holo·cemie. Cz. ·2. Ni·ż P•ollls'ki.
Prze-wodnik wydercz·Eik Sy:mp. Kc1m. rBad. Ho'locenu
INQUA. Pollrslka 112-,:W IX r1972.
4. F a l k
o
w ·ski E., S rzu m
a ń s ki A. -Proble-my 'i.nżynierrsk·o-rgeorlo·gkzlne kartowarDJia den do•lin
rzek tnizirnnyrch 'W ·s·t•r:e.He k1li!ma tu
umia.rkowaine-go. i[<W:] A\kltuallne 1prciblemy .g.eologH inżynier
'skiej. Wyd. Geo!l. 1·975.
5. K o· w a l ski W. C. - Osialdarnie do·dat'kowe mad
wiśla1nY'ch. Prz. Geoil. 19,59 rnr l.
6. Kowa l ski W. C. - Zróżnkowa1nrie oiddnków
rzeik rPoliski na Ue '\\-1S'pókzer:::tnych i •neo1 tektornkrz-lny·ch .ruchórw powierzrchni .s'kJTU'PY zi·ems1kie'j. fW:]
Paleorge·og,ra.fkz.ne :21miarny den ·dorlirnny,ch
dorze-cza 'Wri'sły w holocenie. Oz. 2. Niż Poilski.
.Prze-wod'niik wydeczek Sy'ffilp. Kom. Ba:d. Hcilocenu
,INQUiA. ,Pdliska l2--i2·0 IX 1972.
7. Kowa l s k ·i rW. C. - Natura~rne ·i quars'
ilnatura.l-llle sta'dia ro,zwoju rzek {.na pmykładzie Odry
i jej ·dopływów). ['W:] MErtody dolkumentarcji ge·
o-lOigkzno-in:żynierlslki•e>go ·orhszaru dolitn rz·erCIZnyrch
drla ·po'trzelb budO'Wini'Ctwa hydrG'tE:d:n.ic,zrnego na
przykłaidzie dollirny rzeki Odry. Mat. Kcinf. Nauk.
Te·c,hin. "Geopro;jekt" W.r:ocła'w-Głogów-Kros.no
Odr.zańrsk·ie-rSłu!bice wrrzersień 1978.
8. Koza· r ·S lk i S. - iPóźnorgiJarcjalne ti hoJo.ceńrs'ki:e
IZimialny W UJkrłafdzie 1kOTy<t TZ;ECZtnyiCh niżowej ·C:Zę
:ści do.rzec.za Odry. Kraj. Sy'mp.: Re<:?;w6j den
.do-liinrnych... Wrodaw-!Poz1nań '1'6~211 IX 19<74.
9. Kozar:ski :S., •Rotni·cki K . - Valley floors
arnd 1ChangerS of 1river rchc:rnlnel patteTintS ·i:n •t'he
N ort~ Polilsh Fllairn duri<ng the La te-rWurm .and
Hol<oicerne. Quaers1t. Geogr. 1977
t.
4.l O. K ,l i m
e
k rK. - W.spókzes·ne pro•cesy flu:wialne• i :rze,źlba rów.ni!l1y Srke:idar8rlsa~ndlur (:IIs•lanidria). Pr.
Geo:gr . .Ins't. Geogr. PAN 1'9'72 nr 94.
11. Kra u ż l 'i s K. - W;płyrw ruchów
rneotektoni<cz-;nych !na mor<fologię i 'li<tcllogię 1tarasów War'ty
rśrrodkowej. Kraj. 'Sy'IT:\p.: Rozwói 'dern do,Hnny.ch ...
.W:rocła\V-\PC'Zil1ań 16-.2·1 IX 1974: .
12. Kra u ż· J i •s K. - Wpływ .działal.noś.ci ·człowieka
<na •pro•cersy e.ro:zy.1no-aku1mu'larcyj,ne w dolinie
Warty między Ko!nc:pnicą a Uiniejewe.m. Ma1t.
Symp. IAEG: Zmiany środowiska geologicznego
:PO'd 'Wpływem 'działa1l1ności czło'wielka. Polslka 1!
8-?12 v,I •19'79.
13. L a .s k o w s-ki K. - Związ.eik ·procesów
nzeoz-'ny•ch ,z eolkznymi. ,[<W:] 'Palleo!geog~raftcZJne z1
mia-lny .de;n :dolinrnych tdo:rzerc.za Wirsły w ho}ocetnie.
Cz. '2. Ni•ż P.orl1s1ki. Przewodni1k twydec•zelk SY'm'P.
Kom. ,Ba.d. Horloce;nu INQUA. Poltska 1.2---<20 JX
11972.
14. L a 1s ik o w :ski K., Kra u :ż l :i s K. - CzY'nni'kri
geologiczlne mody,fikują·ce pr:z:elbieg procesów
ko-rytotwórczy•ch. [.W:] Metody_ do'kumerntowa'nia
geoilOigic;zno-inży:nier,skie.go elbszarów dolitn
TZeoz-nych dla 'PG<t,rrzeib rbu'downictwa r
hydrote·ch:niczrne-go ina przyk·ła<dzie ·doilirny rz,eki Odry. ,Mat. Konf.
:Naurk. Tercrhn. "Geo'p'ro.j.etkt" Wro<eła.w---~GłO'gów
-Krcl5:1no Od.r,z._,Słuibke wrrze/sień 1978.
1<5. L a :s 'k o 'W s k 1i K. - Pa<r<t o f durnets in <Strea'm
evoluJtio;n a:nd wayts orf lheir utitli'zat'icrn. Ma't.
Symp. IA:EG: Zmi.alny •śro:dowi,ska g:eologi·czne.go
.pod Wpływem ldzia•ła'lino·śrci człcrwieka. Pol:::rka 1:
8-r22 VI W7'9. .
16. M a g oń tK. - Mor•f.orge;neza i Jilt01gene.za
rtara-:sów jako krylterium ·oceny warUin'ków
,
1:126 0·00. ·Mat. Kc\l1.f. NaUik. Techln. ,łGeoprojelkt",
Wrocław, Głogów, Krosno Odrz., Słubice,
wrze-słeń '197,8.
17. M a g oń K. - Tendencje zmian zachodzących
;w iffi·o'nfo'logH kClryta Odry ;pod Wlpływem go•s>
po-darczej 1dzia·łalmości 'CZ·lowieka. ,Mat. Sym'p. I:A·EG:
.Zmia•ny ś.rodowi1ska ,geol01gi.iczne.go pod iW'pły'WellU
dzia,łaJ,no'śd ·c.złowieka. .Pollis'ka 1-8___.:22 VI 1979.
H3. Ma·.zu:r R. - Za:ga.dni·elnJie dostolsowania .syi
ste-mu 'Za"gols·podarowania 1koryta rzelki do waru1nlków
1przyrodn'icz~ch na ·pr.zylkła·dzi·e Odry. Ibidem.
19. My·c.iel··ska-iDowgiałło E. - Rozwój
doli-ny .śr·o1dko·wej Wisły w holoc·elnie w świetle
ba-.dań 1Z ·o'kollk Ta,rnobrzega. Pr:z. Gteo•g.r. 11972 t. 44
z.
l.20. S z u m a ń ski A. - Dol~na dC1lU1etgo Sanu (w
Kotlinie San.domie.r:skiej). Z1mia1ny rozwmięcia
'ko-lryta doline1go Sanu w 'PÓ':bny'm piej1stocenie :i
ho-locelnie. !)W:] Pa'l;eog·eo.grafi.iazlne z1mia1ny den
do-SUMMARY
The paper presents a brief summary of results of surveys and theoretical analyses of evolution of river valleys and interrelationships between hydro-logical regime of a creek, the reasons of its varia-hility and development of river channel and relief and geological structure of valley forms. The origin and geological structure are well known to deter-mine geological-engineering and hydrogeological set-ting of geomorphological units as a whole or their parts. A new morphogenetic subdivision of river val-leys into sections is taken into account. The studies on development of river valleys, carried out for many years by the author, made it possible to esta-blish methodology of such studies and to test it in current practice. Leaving aside the questions of ori-gin and type of geological structure, the following conclusions are drawn: l) alluvial series are charac-terized by differentiated origin and geological struc-ture which, however, are easily decipherable when certain evolutionary schemes. are taken into account, 2) sedimentation of alluvia is taking place in accor-dance with some regularities which may be
accura-tely defined, 3) alluvia may be used as a useful tool
for reconstruction of paleoclimate and
paleogeogra-phy of river valleys and drainage basins, and 4) the
use of the proposed methods makes engineering-geo-logical surveys less time consuming, ensuring at the same time highly reliable results.
•
linnych do·rz:eoza Wis,ły w hollOC·enie. Oz. 2. Niż
Po,lski. P.r.ze1wo'dtni'k wy·ciec·ze!k .Syrrn:p. Kom. Bad.
Holocenu tliNQUA . . Po.l'sika 1•2-20 IX 197:2.
21. S
z
u m a ń :S' ki A. - Zlmia;ny układu koryta.ctol-Jne.go Sa1nu w XIX i XX Wlieku oraz ich wpływ
ina morfotg·elnezę tara1su łęgowego. Stud.
Geo-morph. Ca'r'pa'tho-•Bailc . . 1.97'7 voil. 111.
22. W i· er z b i ck i J. - E-leme.nty ulkładu
poz:iome-.go rzelk w :ślwietle anali:zy hydrogeolot
gicz;no-!moii'-,follo,gk'z,nej 1dollin i tdorze1c·za ;dla potrzetb lproj,e(
K-'towania 1bra1s .regUilacyj.ny·ch . . Ma't. 1Sy;mp. w
Ka-zimiemu Dol1n~m: Geo.logic'zlne problemy
,zago:spo-da'rowalnia Wis,ły :ŚTOdikowej od Sa1ndomierza do
tPuław. Sl!'TIG Katowitc'e ·1.965.
23. W 1i ,e :r z 'b i ,ck i .J. - Geometria koryt r.ze·czny1ch.
Mat. 1Sym1p. IA:EG: Zmiany śroldow~ska
geolo-gkznetgo pod wpły1wem ·dz:ia,łatl'ności ·człowi,eka.
IPoliska 1·8~212 VI 1979.
PE3IOME
Hac'TOHJ.l\a.rr cTaTbJI co,I\ep:anrT Kpa:TKOe ;
ITO/,ZI.biTmKe-•HIVLe pe3yJib'TaTOB H3ycreHlifJI Ji1 Teope'l'Jil''!€1CKVLX
paocy:lli:-,n:em.fl1 O pa3iBli1'Tlirli1 rpe'!Hb!X ,lliOJIJilH 'lif O ·CBJI3JIX, KO'.DO-'
pble J1:M6IOT MerC'TO ,M€':lli:,IJ;y 'r'li1:,1J;pOJIOrli1CJ:e·c'K'J1JM rpe:lli::JilMO'M
rrpo"'OCJ::HbiX Bo,,n;, rrp'lil'IHHaMM ero ::n3Me:ncrlil'BOCTM, a
pa3-rBJ1Tli1eM PY'CJia IP€'Kili1, a ·TaK2Ke peJibiecpoM 'lif
reOJIO'I'li1-'!·6CK'l1M cTpoeHMeM ,n;oJIMHHbiX cpopM. KaiK •.lif3Be>CTiHO,
reHe3Y.rC 'lil reoJiorHcree:KJoe 'eTpoeHMe o,npe,n;eJI.rreT B 'CBOIO
ocrepe,n;b reoJI•O['O- lim:m:eHepHhre li1 rli1',n;poreoJior:McrecKMe
yiCJIOBlilJI u;eJibiX reoMopcpoJIOr'li1NeCY..:U1X e:,lliWHili1IJ; li1Jili1 MX
"I.aiC'TeM.
B CTaTbe ycrMTbiHaeTCJ:S TaK:m:e HOBOe
MOp.q)OireHe-TlifqeleKOe II1JO,)J,Ipa3,IJ;E'JieHli1e pe<q:HbiX ,lliOJIJilH Ha ycraCTIKlif.
B ·vrTore tiiipOIBe,n;e'H'HbiX aB'TOPOM MHOroJieT.n:Jilx
li1!CCJie-,II10iBaHID1 pa31Blil'Tli1.rr pecr'HbiX :py;ceJI, 6hiJia pa3pa6oTaHa
MeTOi,Il;li1'Ka J1iOCJI:e,IJ;iO'BaHli1M, KOTOJPaH IIptOIBepeHa
rrpaK-'THKOM. Yny,cKa.rr tBOtrr,pochr rrp01li1!Cxo:m:;,n;eHli1'H M
vrHTep-rrpeTaiJililliT reOJIOrM'!'E'CIKOrO 'C'T,P:OeHli:IH, aBTOp ,,IJ;eJiaeT
CJie:,U,ylO'J.l\lile BhrBO,IJ;bi:
l) aJIJIIOIBlilaJibHbi:M ceplilJIM ITipiJ1JCYJ.l\€H pa3H006pa31Hblli
T€'H-e'3lil'C J.1 reOJIO['li1q"eCKiOe 'C"I1pOeHli1e - O,IJ;<HaKO X'OptO'IUO
qvrTa6eJib:Hoe nplil yqeTe onpe:,n;eJieHHhrx ·CXeM pa3Bli1
-T'litH, 2) C€):\.li11Me'HTa:~.rr aJIJIIOBJil'JI OtCYIIJ:€'C'I1S:JIJI€T'C'H '
CO-rJiatC'HO 3alKOHOMepHOCTli1JIM, ITQ,Zl)]JaiOllJ,"Jr]MCJI ,cTpOr'OMy
OIIIpe,n:eJie1Hli1IO, 3) a'JIJIIOBID1: peK JIBJIJI€TICJI .rnpeKparCHb]M
KpMT€'pli1eM ,IJ;JIH orrpe:,ZI.eJieHli1JI naJieOK,JIHMaTa, I
ITaJieO-reor.pa'CIH1lif .,IJ;OJilil'H li1 6ac,ce:t1:HOB, 4) 'ilPMMeHe'Hlile ,n:JI.rr
HH:lli:e'H:epHO-J'€'0JIOrJ1]q•e>CiKli1!X U;eJI'eM npe,IJ;JIO.raeMOM
M€'1'0-,IJ;J.1lKli:t ii:11CCJI€i)J,l01Ba:Hlifi1 ·OOKlpaJ.l\aeT aeo6X·O,IJ;li1MOe Ha 3TO
·:apeMH CO 3HaqMTeJib:H<O·M rapaHTli1eM riTOJiyqe.Hli1H ocreRb
XOp0Ill'li1X pe3yJibTa'TOB.
JACEK SZYMANKO, SŁAW O MIR LO DZIŃSKI
Uniwersytet Warszawski, Centralny Urząd Geologii
HYDR.OGEOLOGICZNE PROBLEMY PROJEKTOWANIA
SYSTEMOW
WODNO-GOSPODARCZYCH
Projektowanie systemów wodno-gospodarczych
staje się obecnie w Polsce coraz powszechniejsze.
Zaprojektowano już taki system dla Górnośląskiego
Okręgu Przemysłowego. W projektach znajduje się
m.in. stworzenie systemów tego typu dla górnej
No-teci i zlewni Kamiennej. Największym jednak
przed-sięwzięciem jest "Program Wisła", który przewiduje
utworzenie olbrzymiego systemu
wodno-gospodarcze-go, obejmującego całe dorzecze tej rzeki. Z
progra-mem tym jest ściśle związany, realizowany już od
kilku lat, program rządowy nr 7, pn.: "Kształtowa
nie i wykorzystanie zasobów wodnych". Przy okazjl
tych działań ujawnił się z całą siłą, od lat
występu-UKD 556.3:556.13:556.18:338.984.2(282.243+282.4).
jący w gospodarce wodnej, problem relacji i zależ
ności pomiędzy zasobami wód podziemnych i
po-wierzchniowych, a zwłaszcza relacji pomiędzy
zaso-bami dyspozycyjnymi i eksploatacyjnymi tych wód.
Niestety trzeba stwierdzić, że szczególnie w
"Pro-gramie Wisła" obecnie zdecydowanie górują
koncep-cje użytkowania zasobów wód powierzchniowych
skupionych w korytach dużych rzek. Zasoby te
trak-tuje się jako podstawowe w dorzeczu Wisły i dla
polepszenia warunków ich użytkowania planuje się
podjęcie głównego wysiłku badawczego, projektowe
-go i inwestycyjnego. Takie podejście jest z jednej
