Przestrzeń aktywności ekonomicznej ludności Łodzi

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA G E O G R A P H IC A S O C IO -O E C O N O M IC A 7, 20 0 6

Jerzy D zieciuchow icz

PR Z E ST R Z E Ń A K T Y W N O ŚC I E K O N O M IC Z N E J L U D N O ŚC I Ł ODZI

Artykuł zaw iera szczegółow ą analizę zróżnicow ania przestrzennego aktywności ekonom icznej ludności Łodzi, przedstaw ioną na tle rozwoju podm iotów gospodarki narodowej w okresie transform acji. Scharakteryzow ano rozm ieszczenie firm oraz ich strukturę przestrzenną według wielkości, form własności i rodzajów działalności, a także dostępności miejsc pracy..

1. Uwagi w stępne

W okresie transform acji baza ekonom iczna Łodzi podlegała intensyw nym , różnokierunkow ym przekształceniom (D zieciuchow icz, K aniew icz 2002). Ich w yrazem je st ogrom ny w zrost ogólnej liczby podm iotów gospodarki narodowej. R ów nocześnie zw raca uw agę silna tendencja spadkow a aktywności ekonom icznej, m ierzonej liczebnością osób pracujących w średnich i dużych firm ach. Szczególnie niekorzystne konsekw encje społeczno-ekonom iczne, psychospołeczne i polityczne przyniósł spadek liczby pracujących w większych zakładach przem ysłow ych. W skazane procesy silnie oddziaływ ały na przestrzenn ą strukturę społeczno-ekonom iczną Łodzi.

Przedm iotem prezentow anych badań je st zróżnicow anie przestrzenne aktyw ności ekonom icznej ludności Łodzi. Badaniom podlegały rozkłady przestrzenne liczebności (potencjału) firm i pracujących, rodzajów d ziałaln o ści1 i form w łasności2 firm oraz dostępności m iejsc pracy. P odstaw ow y cel pracy stanow i zidentyfikow anie indyw idualnych w łaściw ości kształtu rozkładów przestrzennych analizow anych cech, a w szczególności stopnia ich zróżnicow ania.

1 Inform acje dotyczące rodzaju działalności usługowych grupow ano zgodnie z Polską K lasyfikacją Działalności (PKD).

: W podziale podm iotów i pracujących według własności do sektora publicznego zaliczono własność państw ow ą, własność kom unalną i własność m ieszaną z przew agą kapitału (m ienia) podm iotów sektora publicznego. Do sektora pryw atnego należy w łasność prywatna krajowa, w łasność zagraniczna oraz własność m ieszana z przew agą kapitału (m ienia) podm iotów sektora prywatnego.

Rozkłady przestrzenne poszczególnych cech aktyw ności ekonom icznej ludności Łodzi przedstaw iono według stanu z połow y 2001 r. W celu dokładnego zobrazow ania struktur przestrzennych określonych zbiorow ości podmiotów^ i pracujących1 na odpow iednich mapach został zastosow any szczegółow y podział m iasta na 215 obrębów geodezyjnych (rys. 1).

N aw iązania do poruszanych w tej pracy zagadnień m ożna znaleźć m. in. w obszerniejszych opracow aniach pośw ięconych przem ianom funkcjonalnym i transform acji społeczno-ekonom icznej Łodzi (Liszew ski 1999; 2001; M arczyńska-W itczak 1996; Pączka 1996; Suliborski 1992), jej funkcjom m etropolitalnym (W olaniuk 1997) i strukturze społeczno-przestrzennej (Piotrow ski 1966; Rykiel 1999), a także strukturze społeczno-ekonom icznej ludności m iasta (O braniak 1997). Pokrew ne zagadnienia, poruszane w wielu pracach, to rozwój i przestrzenne przeobrażenia kom pleksu przem ysłow ego Łodzi, restrukturyzacja przem ysłu oraz procesy dezindustrializacyjne w Łodzi i aglom eracji łódzkiej (M arczyńska-W itczak, Starzyńska 2002; Pączka 1990, 1992; Pączka, K otlicka 1979; Straszew icz 1957). N ieliczne opublikow ane prace zostały pośw ięcone funkcjonow aniu wybranych dziedzin usług rynkowych w całym m ieście lub w niektórych jego rejonach (C zarnecka 1980; M arkow ski 1980; M ielczarek 1977).

Do badania przestrzennego zróżnicow ania aktyw ności ekonom icznej ludności Łodzi posłużyły w głównej mierze inform acje o firm ach mających sw o ją siedzibę w Łodzi, zaw arte w krajow ym rejestrze podm iotów gospodarki narodowej (REG O N ). R ejestr ten je st pow szechnie uznaw any za źródło w iarygodne, chociaż nie pozbaw ione wad. W ykorzystano także dane pochodzące ze statystycznej spraw ozdaw czości o stanie zatrudnienia oraz z badań terenow ych.

2. Rozwój p odm iotów gospodarki narodow ej w okresie transform acji

W latach 1992-2003 nastąpił w Łodzi żyw iołow y rozwój podm iotów gospodarki narodow ej. Świadczy o tym fakt, że ich liczba w zrosła wówczas z 28,6 do 92,3 tys., tj. aż o 63,7 tys. (indeks dynam iki: 322,7% ).

1 Przez podm ioty gospodarki narodowej rozum ie się osoby prawne, sam odzielne jednostki organizacyjne nic posiadające osobow ości prawnej oraz osoby fizyczne prow adzące działalność gospodarczą. W ykorzystane dane o podm iotach usługowych w zasadzie zostały opracow ane m etodą przedsiębiorstw , uw zględniającą m iejsca faktycznej lokalizacji ich stałej siedziby. W przypadku niektórych dużych firm, a zwłaszcza hiperm arketów , odw ołano się do metody zakładowej.

4 Pod pojęciem pracujących należy rozum ieć osoby w ykonujące pracę przynoszącą zarobek lub dochód. W skład tej grupy w chodzą zarów no pracodawcy, jak i pracobiorcy. Zbiorow ość pracujących nie obejm uje pracow ników fundacji, stow arzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji pracodawców, sam orządu gospodarczego i zawodowego.

W zrost firm przebiegał znacznie dynam iczniej na początku okresu transform acji aniżeli w późniejszym czasie. O prócz w yczerpyw ania się środków inw estycyjnych, w płynęło na to w prow adzanie now ych rozw iązań prawnych ograniczających sw obodę działalności gospodarczej.

Woda Kęcha- / Now<j>solna Mileszki Wiączyri Górny ✓ Zarzew

Przemysłowi _Olechów Andrzejów

Feliksin Djojny Zatorz< ,Laskowice rnowice Wiskitno Bronisin 4 kilometry

Rys. 1. Podział Łodzi na obręby geodezyjne i jednostki osiedlowe (liniącienką oznaczono granice obrębów, a grubszą-jednostek osiedlowych)

Ź r ó d ł o : o p ra ć , w ła s n e

Zm iany aktyw ności ekonom icznej ludności Łodzi, znajdujące swój wyraz w przyroście liczby firm , były stym ulow ane przez przekształcenia w łasnościow e w gospodarce, zw iązane przede wszystkim z ro sn ącą d o m in acją sektora pryw atnego. Proces ten doskonale obrazuje w zrost liczby firm pryw atnych z 27,6 tys. w roku 1992 do 89,7 tys. w 2003 r.; oznacza to przyrost firm o 62,1 tys. (indeks dynam iki: 325% ). Podobnie ja k w przypadku w szystkich podm iotów

firm y pryw atne rozw ijały się w dużo szybszym tem pie do roku 1996 aniżeli w latach późniejszych. W całym analizow anym okresie m ożna też odnotow ać przyrost liczby podm iotów w sektorze publicznym (z 994 w 1992 r. do 2640 w 2003 r.), ale tem po tego przyrostu w porów naniu z rozw ojem sektora pryw atnego było dużo w olniejsze (indeks dynam iki: 265,6% ). Stanow iło ono w ypadkow ą odm iennych tendencji panujących w podokresach 1992-1996 i 1996-2000. O ile w pierw szym z nich nastąpił niewielki spadek liczby podm iotów publicznych, o tyle w drugim pojaw iła się dość silna tendencja w zrostow a. Rezultatem w skazanych dysproporcji rozw ojow ych były niewielkie w ahania bardzo w ysokiego udziału firm pryw atnych w ogólnej liczbie podm iotów (z 96,5% w 1992 r. do 98,6% w 2000 r. i 97,1% w 2003 r.).

G w ałtow ny w zrost podm iotów gospodarki narodow ej w rozpatryw anym okresie w ynikał w głównej m ierze z ogrom nej dynam iki rozw ojow ej firm usługow ych. Ich liczba zw iększyła się z 19,2 tys. w 1992 r. do aż 70,5 tys. w 2003 r. O znacza to ponad 3,5-krotny wzrost tej liczby (indeks dynamiki 367,2% ). C hociaż rów nocześnie w zrosła też liczba firm w sektorze przem ysłow ym (z 9,3 do 21,4 tys.), to jedn ak tem po ich rozw oju w stosunku do sektora usługow ego było znacznie w olniejsze (indeks dynam iki 230,1% ). Dodajm y przy tym, iż zarów no dynam ika rozw oju sektora usługow ego, ja k i przem ysłow ego była dużo wyższa do połowy lat 90. ubiegłego wieku niż w późniejszym czasie.

3. R ozm ieszczenie firm i pracujących

N a początku roku 2001 w Łodzi zarejestrow ano ogółem 83,1 tys. podm iotów gospodarki narodow ej. Rozkład liczby tych podm iotów w obrębach geodezyjnych (rys. 2) w yróżnia się ogrom nym zróżnicow aniem (V = 157,7%), którem u tow arzyszy silna asym etria praw ostronna (A = 3,55) i leptokurtoza ( K = 1 8 ,1 3 ) \ Z w raca rów nież uwagę bardzo duża rozpiętość liczby firm (3-4717) przypisanych określonym jednostkom geodezyjnym . Z tak ustalonym kształtem rozkładu analizow anej zmiennej wiąże się przytłaczająca przew aga liczebna obrębów geodezyjnych o bardzo małej liczbie firm , którą podkreśla dodatkow o kwartyl pierw szy tej cechy, dochodzący zaledw ie do 38 firm oraz m ediana, której w artość rów na się jed ynie 143 firmom.

U kład przestrzenny podm iotów gospodarki narodow ej, które w uproszczeniu m ożna utożsam iać z pracodaw cam i, je st w Łodzi zbliżony do

koncentryczno-W całym tckścic oznaczano symbolami: V - klasyczny współczynnik zm ienności, A - klasyczny współczynnik asym elrii. K - klasyczny w spółczynnik kurtozy, r - współczynnik korelacji liniowej. Miary te, podobnie ja k i inne zastosow ane w opracow aniu, zostały w większości obliczone przy użyciu profesjonalnego pakietu statystycznego SPSS 10.0 for W indows.

-sektorow ego (rys. 3). M ożna w nim w yróżnić trzy, podzielone na sektory, strefy znacznie różniące się potencjałem ekonom icznym m ierzonym liczebnością firm. Pierw sza strefa, reprezentująca najw iększe w m ieście skupisko firm , obejm uje ce n traln ą część m iasta w raz z przyległymi sektoram i pow ojennych zespołów w ielorodzinnych osiedli m ieszkaniow ych (Teofilów , R adogoszcz, B ału ty -S tare M iasto, W idzew W schód, O lechów , Zarzew , D ąbrow a, C hojny Zatorze, K arolew , R etkinia). W każdym z 54 obrębów geodezyjnych, które tw orzą tę strefę, je st zlokalizow anych ponad 500 firm. Ł ącznie w tej części m iasta znajduje się około 3/4 (75,71% ) wszystkich podm iotów działających w Łodzi. W yjątkow o silne je st przy tym skupienie firm w sam ym centrum handlow o- usługow ym Łodzi, gdzie zaledw ie w dwóch obrębach geodezyjnych je st zlokalizow anych 8977 firm , tj. ponad 1/10 (10,8% ) ich liczby ogólnom iejskiej. D ruga strefa - pośrednia - zajm uje tereny dom inacji starej zabudow y w ielorodzinnej i zróżnicow anej według wieku zabudow y jed no ro dzinn ej oraz pow ojennych dzielnic przem ysłow o-składow ych. Składa się on a z 64 obrębów geodezyjnych, z których każdy grupuje od 101 do 500 firm . C ała ta strefa skupia ok. 1/5 (19,83% ) działających w m ieście podm iotów gospodarki narodow ej. Do trzeciej strefy, rozprzestrzenionej głów nie na rozległych, słabo zaludnionych rolniczych terenach peryferyjnych należy 95 obrębów geodezyjnych. Żaden z nich nie grupuje w ięcej niż 100 firm , a w szystkie zakłady położone w tej strefie stanow ią zaledw ie 4,5% ogółu firm zarejestrow anych w m ieście. O gólnie biorąc, liczba podm iotów gospodarki narodowej w zrasta w przestrzeni m iejskiej w raz z potencjałem ludnościow ym .

o 1000 2000 3000 4000

500 1500 2500 3500 4500

Liczba firm

Rys. 2. Obręby geodezyjne według liczby firm w Łodzi w 2001 r. (krzywa odpowiada rozkładowi normalnemu)

Liczba firm . 1 do 100 • 101 eto 250 • 251 do 500 • 501 do 1000 % 1001 do 1500 0 1501 do 2500 2501 i więcej

®

2 0 2 4 k ilo m e try

Rys. 3. Rozmieszczenie podmiotów gospodarki narodowej w Łodzi w 2001 r.

Źródło: oprać, własne

K ształt rozkładu przestrzennego osób pracujących na terenie Łodzi, których ogólna w ielkość dochodzi do 394,5 tys., stanow i p och o d n ą w cześniej rozpatryw anego rozkładu liczby firm (r = 0,806), ale różni się od niego zarów no dużo w y ższą zm iennością (V = 214,5% ), ja k też siln iejszą asy m etrią (A = 8,40) i leptokurtozą (K = 91,75). Na ogólną liczbę pracujących w obrębach geodezyjnych w um iarkow anym stopniu w pływ a stan ludności (rys. 4), natom iast bardzo silnie zarów no liczba pracujących w sektorze pryw atnym (r = 0,951), ja k i w sektorze publicznym (r = 0,953). Z w raca uw agę ogrom na koncentracja pracujących w centralnej części m iasta oraz poza n ią w dzielnicach przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych (Teofilów Przem ysłow y, Zarzew Przem ysłow y, D ąbrow a Przem ysłow a, N ow e Sady) i w dużych zespołach m ieszkaniow ych (Teofilów , R adogoszcz, W idzew Zachód i W schód, O lechów , Zarzew , D ąbrow a, C hojny Zatorze, Retkinia). N a sam ym obszarze strefy centralnej w raz z kilkom a dużym i zespołam i osiedli w ielorodzinnych (W ładysław a Jagiełły, W idzew W schód i O lechów ), podzielonym tylko na 17 obrębów geodezyjnych, o liczbie pracujących przekraczającej w każdym z nich 5000 osób, skupia się łącznie ponad 4/10 (43,1% ) w szystkich pracujących w m ieście (rys. 5).

W iększość zespołów spółdzielczej zabudow y m ieszkaniow ej oraz dzielnic przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych, położonych na zew nątrz strefy centralnej, grupuje obręby geodezyjne skupiające po 1 001-5000 pracujących. Ł ącznie w tej części m iasta koncentruje się połow a (50,2% ) zasobów pracy

całego m iasta. N iew ielką rolę w kształtow aniu aktyw ności ekonom icznej ludności Łodzi od gryw ają rejony zabudow y jednorodzinnej o zróżnicow anym wieku i standardzie, zlokalizow ane w dalszej odległości od centrum m iasta. Na tych terenach, w 20 obrębach geodezyjnych, liczących po 5 0 1 -1 0 0 0 zatrudnionych, skupia się tylko 3,4% ogółu pracujących w m ieście. N atom iast nieliczne m iejsca pracy, zlokalizow ane na słabo zagospodarow anych i zaludnionych, rozległych terenach peryferyjnych i m arginalnych, są bardzo silnie rozproszone. Strefa ta, złożona z 87 obrębów geodezyjnych, z których każdy liczy nie w ięcej niż 500 pracujących, obejm uje p o do bn ą ja k poprzednia część (3,3% ) ogółu pracujących.

Liczba ludności

Rys. 4. Zależność pomiędzy liczbą pracujących i liczbą ludności w obrębach geodezyjnych w Łodzi w 2001 r. (r - współczynnik determinacji)

Ź r ó d ł o : oprać, w łasne

Od liczby pracujących w poszczególnych obrębach geodezyjnych bardzo silnie uzależniona je s t ich gęstość (r = 0,914). Jej koncentryczno-sektorow y rozkład przestrzenny cech u ją rów nocześnie bardzo w ysokie w spółczynniki zm ienności (V = 180,18% ), dodatniej skośności (A = 5,12) i leptokurtozy (K = 39,33), przy czym w porów naniu z analogicznym i m iaram i om aw ianego wyżej rozkładu pracujących s ą one nieco niższe. W przestrzeni m iejskiej m ożna w yodrębnić trzy, podzielone na sektory, koncentryczne strefy tej gęstości. P ierw szą strefę, gdzie gęstość pracujących wznosi się na najw yższy poziom , tworzy śródm ieście w raz z jeg o bezpośrednią otoczką, k tó rą stan o w ią sektory o

zabudow ie m ieszkaniow ej zróżnicow anej według wieku i stare dzielnice przem ysłow e. W całości obejm uje ona 21 obrębów geodezyjnych. Zaznaczm y, iż w sam ym śródm ieściu gęstość pracujących przekracza 100 osób na I ha, a w jeg o bliskim otoczeniu co praw da obniża się w yraźnie, ale nie spada poniżej 50 osób na 1 ha. Do drugiej strefy, złożonej z 82 obrębów geodezyjnych, należą odchodzące od strefy centralnej w kierunku peryferii sektory pow ojennych zespołów osiedli m ieszkaniow ych, łącznie z nowymi dzielnicam i przem ysłow ym i i m agazynow o-składow ym i. G ęstość pracujących zm niejsza się tam znacznie, osiągając wartości od 10 do 50 osób na 1 ha. Jednakże do drastycznej obniżki gęstości pracujących dochodzi w trzeciej, najsilniej rozbudow anej strefie (109 obrębów ), zajm ującej w iększość peryferyjnych obszarów m iasta, gdzie przeciętna gęstość pracujących je st zbliżona do 2 osób na 1 ha.

4. W ielkość firm

S truktura w ielkości firm działających w Łodzi odznacza się niezw ykle silną d om inacją bardzo m ałych podm iotów zatrudniających nie w ięcej niż 5 pracow ników . W edług stanu z grudnia 1999 r. udział takich firm dochodził aż do 92,93% ogólnej liczby firm. N atom iast grupa 386 dużych firm , które zatrudniały powyżej 100 pracow ników , stanow iła zaledw ie 0,49% w szystkich podm iotów . W tych w arunkach uw idacznia się w yjątkow o silna koncentracja zatrudnienia w nielicznych dużych i bardzo dużych zakładach pracy. O ile firm y liczące do 5 pracow ników łącznie zatrudniają nieco ponad 1/4 (29,4% ) ogółu pracujących, podobnie ja k zakłady zatrudniające od 6 do 100 pracow ników (27,47% ), o tyle zakłady najw iększe (>100 pracow ników ) g ru p u ją aż 43,13% ogółu pracow ników . N iew ielka przeciętna w ielkość funkcjonujących w m ieście firm (4,7 pracow ników ), zależy w głównej m ierze od form w łasności miejsc pracy. Sektor publiczny skupia w iele dużych podm iotów . D latego też średnia liczba pracujących w jednej firm ie je st w nim wysoka, dochodząc do 87,9. W sektorze pryw atnym dom inują małe firmy. P rzeciętna firm a pryw atna zatrudnia zaledw ie 3,3 osób.

P rzeciętna liczba pracow ników przypadająca na 1 podm iot gospodarki narodow ej w Łodzi w poszczególnych obrębach geodezyjnych (rys. 6) - w um iarkow anym stopniu skorelow ana negatyw nie z udziałem pracujących w zakładach osób fizycznych w ogólnej liczbie pracujących w firmach pryw atnych (r = -0 ,5 8 7 ) - w ykazuje ogrom ne zróżnicow anie (V = 117,28%), w połączeniu z silną asym etrią praw ostronną (A = 3,84) i leptokurtozą ( K = 1*9,91). M ediana tej zmiennej je st bardzo niska, uzyskując wartość w ynoszącą jed y n ie 3,48 pracow ników . Za niezbyt w ysoką należy rów nież uznać w artość trzeciego kw artyla rozważanej cechy: 6,59 pracujących.

Uczba pracujących poniżej 500 O _{500 do 1000}

O

1000 do 2500

o

2500 do 5000

O

5000 do 10000

O

10000 do 20000 powyżej 20000 Pracujący na 1 ha | poniżej 10 I 10 do 25 25 do 50 50 do 100 100 do 150 powyżej 150

(D

4 kilometry

Rys. 5. Struktura przestrzenna pracujących w Łodzi w 2001 r. Źródło: oprać, własne

Liczba pracujących na 1 lirmę U Z I 1 d o 2,5

S

2.5 do 5 5 do 10 f W I 10 d o 15 ■ 1 15 d o 30 ■ i 30 do 60

Rys. 6. Wielkość podmiotów gospodarki narodowej w Łodzi w 2001 r. Źródło: oprać, własne

N a terenie m iasta w ysoką przeciętn ą liczbę pracow ników przypadających na 1 podm iot, przew yższającą 15 osób, odznaczają się w szczególności stare i nowe dzielnice przem ysłow e i m agazynow o-składow e, gdzie głów nie ko ncentrują się duże zakłady pracy. D om eną firm średniej w ielkości, w których pracuje przeciętnie 5 -1 0 osób, je st przede w szystkim centralna strefa m iasta, a sporadycznie także rozproszone, lepiej zagospodarow ane rejony strefy pośredniej i peryferyjnej. Bardzo małe firm y, zatrudniające średnio <5 pracow ników w ystępują głów nie na obszarach peryferyjnych, skupiających zabudow ę jednorodzinną, a także w zespołach pow ojennych w ielorodzinnych osiedli m ieszkaniow ych, zlokalizow anych w bliższym i dalszym otoczeniu strefy centralnej.

5. Pracujący w edług form w łasności firm

Szczególnie ważnym składnikiem transform acji system ow ej są procesy pryw atyzacji działalności społeczno-ekonom icznej. O dość w ysokim stopniu ich zaaw ansow ania w w arunkach łódzkich dobitnie św iadczy takt, że według danych z początku 2001 r. ok. 2/3 w szystkich pracujących w m ieście stanowili pracow nicy sektora prywatnego.

W podobnym św ietle procesy pryw atyzacyjne staw iają inform acje dotyczące form organizacyjno-praw nych podm iotów działających w Łodzi w grudniu roku 1999. W sk azu ją one na ogrom ną dom inację zakładów osób fizycznych, stanow iących ponad 3/4 (78,6% ) w szystkich lirm . Na drugim m iejscu p lasu ją się spółki cyw ilne (11,2% ), a na trzecim spółki praw a handlow ego (5,6% ), zdom inow ane z kolei przez spółki z ograniczoną odpow iedzialnością (93,5% ), przy niew ielkiej partycypacji spółek z udziałem kapitału zagranicznego (25,7% ). N ależy też odnotow ać, że w tym czasie na terenie m iasta działały jeszcze 122 przedsiębiorstw a państw ow e (0,16% ) i 234 spółdzielnie (0,30% ).

Liczba pracujących w sektorze pryw atnym w przekroju obrębów geodezyjnych pozostaje w silnym związku korelacyjnym z liczbą pracujących w zakładach osób fizycznych (r = 0,871). Podstaw ow e w łaściw ości pierw szego z tych rozkładów przestrzennych, takie jak zm ienność, skośność i w ysm ukłość, upodabniają go do rozkładu terytorialnego ogółu pracujących w m ieście, ale zaznaczają się z w yraźnie m niejszą siłą (V = 168,56%; A = 6,03; K = 53,16). Do najw iększego skupienia pracujących w firmach pryw atnych doszło na obszarze śródm ieścia i pow ojennych osiedli w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkaniow ego położonych na północnych i południow ych obrzeżach strely śródm iejskiej oraz w bardziej oddalonych od centrum now szych zespołach w ielorodzinnych osiedli spółdzielczych (W idzew W schód, W ładysław a Jagiełły, D ąbrow a, R etk inia-K arolew ), a także w niektórych dzielnicach przem ysłow ych

i m agazynow o-składow ych (Teofilów Przem ysłowy, Żabieniec). W całej tej części m iasta na terenie 21 obrębów geodezyjnych skupia się ponad 4/10 (43,4% ) ogółu pracujących w sektorze prywatnym.

Na tym tle rozkład przestrzenny pracujących w sektorze publicznym , szczególnie silnie skorelow any z udziałem pracujących w usługach nierynkow ych (r = 0,936), nabiera odrębnych w łasności. Na podkreślenie zasługuje jeg o dużo wyższa zm ienność (V = 336,54% ), ale także silniejsza asym etria praw ostronna (A = 9,58) i leptokurtoza (K = 109,07). Z w raca przy tym uwagę ogrom na koncentracja pracujących w sektorze publicznym w w ielofunkcyjnym śródm ieściu i w jeg o bezpośrednim otoczeniu oraz w pow ojennych dzielnicach przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych. Na tym obszarze w 32 obrębach geodezyjnych koncentruje się ok. 3/4 (75,9% ) w szystkich pracujących w rozpatryw anym sektorze w łasnościow ym w mieście.

Zupełnie inny charakter ma zróżnicow anie przestrzenne udziału pracujących w sektorze pryw atnym w ogólnej liczbie pracujących (rys. 7, 8), silnie skorelow anego negatyw nie z udziałem pracujących w usługach nierynkow ych (r = -0 ,7 8 3 ). W przypadku tej cechy mamy bow iem do czynienia jed yn ie z um iarkow aną zm iennością przestrzenną (V = 27,68% ), w yraźną ujem ną skośnością (A = -1 ,2 4 ) i niezbyt w ysoką leptokurtozą (K = 0,81). Jednocześnie za ogólną tendencję należy uznać wzrost om aw ianego udziału w kierunku odśrodkow ym w raz z nieregularnym spadkiem aktyw ności ekonom icznej, wyrażonej liczebnością i gęstością m iejsc pracy. Stąd też na obszarze strefy centralnej i pośredniej dość często (24 obręby) uw idacznia się bezw zględna dom inacja pracujących w sektorze publicznym . Tylko sporadycznie zaznacza się ona w nielicznych rejonach peryferyjnych, gdzie zostały zlokalizow ane duże placów ki publicznej służby zdrow ia i opieki społecznej itp. N atom iast większość położonych peryferyjnie i m arginalnie obrębów geodezyjnych (99) odznacza się w ręcz przytłaczającą bezw zględną przew agą pracujących w firm ach prywatnych (>9/10).

W pryw atnym sektorze gospodarki Łodzi w yjątkow ą rolę odgryw ają pracujący w zakładach osób fizycznych, reprezentow anych przez m ałe, często rodzinne firmy (sm ali business), których założenie nie w ym aga zazwyczaj w ielkiego kapitału i spełnienia szczególnie trudnych w ym ogów form alno­ praw nych. Żyw iołow y rozwój tych zakładów w ystępow ał w początkow ej fazie transform acji, ograniczając skalę bezrobocia. Na początku 2001 r. w całym m ieście pracow ało w nich łącznie 111,0 tys. osób, stanow iących 42,5% ogółu pracujących w sektorze prywatnym.

100

Udział pracujących w sektorze prywatnym

Rys. 7. Obręby geodezyjne według udziału procentowego pracujących w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących w Łodzi w 2001 r. (krzywa odpowiada

rozkładowi normalnemu) Źródło: oprać, własne

Udziat procentowy pracujących w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących

poniżej 30 30 do 50 50 do 70 70 do 80 80 do 90 90 do 100

Rys. 8. Udział procentowy pracujących w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących w Łodzi w 2001 r.

Rozkład liczby pracujących w łódzkich zakładach osób fizycznych w przekroju obrębów geodezyjnych jest silnie uw arunkow any ich potencjałem ludnościow ym (r = 0,891) i odznacza się bardzo dużym zróżnicow aniem (V = 142,54%) oraz wysoką praw ostronną asym etrią (A = 3,32) i leptokurtozą (K = 16,08). W iąże się z tym dynam iczny spadek liczby obrębów geodezyjnych w raz ze w zrostem ich zasobów pracujących w zakładach osób fizycznych. Do najw iększego skupienia rozważanej kategorii pracujących doszło w 19 obrębach geodezyjnych, z których każdy liczy ponad 1500 osób należących do tej kategorii. O bręby te są położone w strefie centralnej oraz w dużych zespołach w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkaniow ego (oś. W ładysław a Jagiełły, W idzew W schód, Dąbrowa, C hojny Zatorze, R etkinia). Z lokalizow ane tam zakłady osób fizycznych zatrudniają łącznie ponad 4/10 (40,4% ) ogólnej liczby pracujących we w szystkich tego rodzaju firm ach w m ieście. M ożna jednocześnie zauw ażyć, że w śród ogółu pracow ników podm iotów pryw atnych kategoria pracujących w zakładach osób fizycznych odgryw a niew ielką rolę w dzielnicach przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych, gdzie na pierw szy plan w ysuw ają się pracujący w dużych firm ach prywatnych.

Na tym tle zgoła odm ienny rozkład przestrzenny przedstaw ia udział pracujących w zakładach osób fizycznych w ogólnej liczbie pracujących w sektorze pryw atnym , w um iarkow anym stopniu negatyw nie uzależniony od wielkości firm (r = -0 ,5 8 7 ), a dodatnio od ich dostępności m ierzonej liczbą ludności przypadającej na 1 pracującego (r = 0,496). W ykazuje on niezbyt silną zm ienność (V = 43,61% ), ujem ną skośność (A = -0 ,4 1 3 ) i platokurtozę (K = -0,753). Z reguły przekracza 50% w peryferyjnych i m arginalnych rejonach zabudow y jednorodzinnej oraz w pozaśródm iejskich sektorach budow nictw a w ielorodzinnego. N atom iast drastycznie obniża się, nie przekraczając nawet 25% , w dzielnicach przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych, w rejonach przydw orcow ych i w ogólnom iejskim centrum handlow o-usługow ym .

6. Pracujący w edług rodzajów działalności

W życiu ekonom icznym Łodzi, podobnie jak innych w ielkich m iast, znikom ą rolę odgryw a sektor rolniczy. Św iadczą o tym dobitnie dane N arodow ego Spisu Ludności i M ieszkań oraz Pow szechnego Spisu Rolnego z 2002 r. w skazujące, że na terenie m iasta funkcjonow ało wtedy ok. 9,2 tys. gospodarstw rolnych6, z czego tylko co czw arte (40,8% ) prow adziło działalność rolniczą. Praca

6 W strukturze g rap obszarowych na czoło w ysuw ają się m ałe gospodarstw a o powierzchni do 2 ha (64.2% ).

w rolnictw ie była źródłem utrzym ania jedynie dla 3,8 tys. osób 7. Aktywni zaw odow o w rolnictw ie skupiają się przede w szystkim w dość rzadko zaludnionych rejonach peryferyjnych i marginalnych m iasta, gdzie w strukturze użytkow ania ziemi znaczny udział m ają użytki rolne (D zieciuchow icz, K aniew icz 2002). W iększość tych rejonów została przyłączona do Łodzi dopiero po II w ojnie św iatow ej. W skazane wyżej warunki uzasadniały poddanie w opracow aniu szczegółow ej analizie jed ynie pracujących poza rolnictw em .

Zdegradow any podczas transform acji przem ysł utracił ju ż dom inującą pozycję w strukturze funkcjonalnej Łodzi na rzecz szeroko pojętych funkcji usługow ych. Jak w skazują dane pochodzące z REGON-u, na początku roku 2001 w sektorze przem ysłow ym m iasta pracow ało 128,9 tys. osób, stanow iących ok. 1/3 (32,7% ) ogółu pracujących poza rolnictw em . Kształt rozkładu przestrzennego liczby pracujących w analizow anym sektorze cechuje bardzo silna dodatnia asym etria (A = 3,72) i wysm ukłość (K = 19,47). W ślad za tym idzie ogrom ne zróżnicow anie rozpatrywanej zm iennej (V = 155,3%). N ależy jed n ak nadm ienić, iż żadna z wym ienionych wyżej m iar strukturalnych nie osiągnęła tak wysokiego poziom u, jaki cechuje ogólnie podobny rozkład przestrzenny w szystkich pracujących. Zjaw iskiem charakterystycznym jest też w ysoka koncentracja pracujących w przem yśle i budow nictw ie na terenie śródm ieścia oraz starych, centralnie położonych dzielnic przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych (Fabryczna, Tow arow a) ja k też podobnych, nowszych dzielnic zlokalizow anych na zew nątrz strefy centralnej (Teofilów , Żubardź, Zarzew , D ąbrow a, N ow e Sady), a także w bliskim jej otoczeniu, gdzie zazwyczaj w form ie rozproszonej w wydzielonych rejonach rów nocześnie w ystępują różnej wielkości zakłady przem ysłow e (rys. 9). T a część miasta, grupując jed y n ie 38 obrębów geodezyjnych, z których każdy skupia powyżej 1000 pracujących w sektorze przem ysłow ym, partycypuje łącznie w ponad 6/10 (62,4% ) ich zasobów ogólnom iejskich.

Rozkład udziału pracujących w sektorze przem ysłow ym w ogólnej liczbie pracujących poza rolnictw em w przekroju obrębów geodezyjnych w ykazuje w ysoką zm ienność (V = 53,17% ), z którą idzie w parze um iarkow ana skośność praw ostronna (A = 0,369) i wyraźnie zarysow ane spłaszczenie (K = -0 ,5 9 5 ). Pracujący w przem yśle i budow nictw ie tw orzą grupę bezw zględnie dom inującą wśród pracujących poza rolnictw em przede w szystkim na intensyw nie zagospodarow anych terenach starych i nowych dzielnic przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych (Fabryczna, Teofilów , Zarzew , D ąbrow a, A ndrzejów , Olechów , Srebrna, Lublinek), a także w licznych rejonach peryferyjnych i m arginalnych, gdzie jednakow oż firm y nierolnicze p ojaw iają się rzadko.

W usługach rynkow ych na terenie Łodzi pracuje łącznie 182,3 tys. osób, stanow iących ponad 4/10 (46,4% ) ogółu pracujących poza rolnictwem .

7 Zasoby pracy w sektorze rolniczym znacznie zaniżają dane REGONU, gdyż wedtug tego rejestru liczba zatrudnionych w rozpatrywanej dziedzinie gospodarki w 2001 r. wynosiła w Łodzi jedynie 1346 osób.

Liczebność pracujących w usługach rynkowych w poszczególnych obrębach geodezyjnych m iasta (rys. 10) zależy w dużej m ierze od rozm ieszczenia firm (r = 0,815), które zalicza się do tej sfery gospodarki. Stąd też układ przestrzenny rozważanej kategorii pracujących nie różni się znacznie od rozm ieszczenia ich m acierzystych firm . T rzeba przy tym zauważyć, że w ielkość rynkowych podm iotów usługow ych stanowi czynnik bardzo słabo różnicujący ten układ (r = 0,171). Jednocześnie na zasoby pracujących w om aw ianej dziedzinie usług tylko w um iarkow anym stopniu oddziałuje liczba ludności poszczególnych jednostek geodezyjnych (r = 0,505).

O kreślone wyżej warunki wpłynęły na niezw ykle wysoki stopień zróżnicow ania przestrzennego - w przekroju obrębów geodezyjnych - liczby pracujących w usługach rynkowych w Łodzi (V = 270,4% ). Znacznie przew yższa on poziom rozw ażanej wcześniej zm ienności terytorialnej liczby podm iotów św iadczących tego rodzaju usługi (V = 166,8%). Z w raca rów nież uwagę w yjątkow o silna asym etria praw ostronna (A = 9,90) i leptokurtoza (K = 120,2) analizow anego rozkładu, akcentując dom inację jed no stek geodezyjnych o niew ielkiej liczbie zatrudnionych.

Do najw iększej koncentracji pracujących w sferze usług rynkow ych doszło na obszarze trzech, różnej wielkości, skupisk. Pierw sze z nich pow stało w części śródm ieścia Łodzi, obejm ującej Nowe M iasto, Ogrody S ukiennicze i sam o centrum . Na tym terenie, w granicach zaledw ie 3 obrębów geodezyjnych, skupiło się łącznie 46,2 tys. pracujących w usługach rynkow ych, co stanowi ponad 1/4 ich ogólnej liczby w mieście. Drugie, znacznie rozleglejsze, skupisko wytw orzyło się w strefie pośredniej i peryferyjnej, obejm ując przede wszystkim duże, w ielorodzinne osiedla m ieszkaniow e (Pojezierska, W ładysław a Jagiełły, Stare M iasto, K oziny, K opernika, W idzew W schód, R etkinia, Teofilów ). Z najdujące się tam obręby geodezyjne (30) liczą po 1501-5000 pracujących w usługach rynkow ych. O bręby te razem wzięte grupu ją 4/10 (41,5% ) ogólnej liczby pracujących w badanej dziedzinie usług. Trzecie, najm niejsze skupisko pracow ników sfery usług rynkowych, zlokalizow ane w strefie pośredniej i peryferyjnej, tw o rzą m niejsze osiedla m ieszkaniow e oraz duże dzielnice przem ysłow e i m agazynow o-składow e (Teofilów Przem ysłow y, Żabieniec, B rzezińska, U stronna, N ow e Sady). Liczne obręby geodezyjne (78), położone na ich obszarze, liczą od 251 do 1500 takich pracow ników , grupując razem ok. 3/10 ich ogólnej liczby.

Tym czasem na rozległych terenach peryferyjnych i m arginalnych o bardzo niskiej gęstości zaludnienia (<1000 osób/km"), gdzie rozproszone są nieliczne rynkow e firm y usługow e, w ystępują zazwyczaj obręby geodezyjne (101) liczące poniżej 250 pracujących w usługach rynkowych. Ł ączny ich udział w ogólnom iejskich zasobach tej kategorii pracow ników jest znikom y, gdyż wynosi jed y n ie 3,7%.

UczUi pracujących w sektorze przomyslowym • poniżej 250 o 250 do 500 O 500 do 1000 O 1000 do 1500 O 1500 do 2500 0 2500 do 3500 powyżej 3500

Udział pracujących w sektorze przemysłowym w ogólnej liczbie pracujących poza rolnictwem (%) 1 I Odo 20 I I 20 do 30 r ^ H 30 do 40 [ E 3 40 do 50

■

50 do 60 60 do 75 70 do 100 <D 4 kilometry

Rys. 9. Pracujący w sektorze przemysłowym w Łodzi w 2001 r. Źródło: oprać, własne

Liczba pracujących w usługach rynkowych poniżej 250 o 250 do 500 O 500 do 1000 O 1000 do 1500 O 1500 do 2500 O 2500 do 5000 Q 5000 do 7500 O powyżej 7500

Udział pracujących w usługach rynkowych w ogólnej liczbie pracujacych poza rolnictwem (%)

Odo 15 15 do 30 30 do 40 40 do 50 50 do 70 70 do 100

<S>

Rys. 10. Pracujący w usługach rynkowych w Łodzi w 2001 r.

Rozkład przestrzenny udziału pracujących w usługach rynkow ych w ogólnej liczbie pracujących w Łodzi, podobnie ja k wcześniej om aw iany rozkład udziału pracujących w przem yśle i budow nictw ie, jest dość silnie zróżnicow any (V = 47,21% ) i m a kształt zbliżony do sym etrycznego (A = 0,156), ale lekko spłaszczony (K = -0 ,3 7 9 ). Bezw zględna przew aga liczebna pracujących w usługach rynkowych nad pozostałym i osobami pracującym i poza rolnictw em zaznacza się przede w szystkim na terenie ogólnom iejskiego centrum handlow o- -usługow ego, w ielofunkcyjnej jednostki osiedlow ej Zielona, w iększości pow ojennych zespołów w ielorodzinnych osiedli m ieszkaniow ych, niektórych peryferyjnych dzielnic przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych (Żabieniec, O lechów , U stronna, Łaskow ice) oraz rejonów rekreacyjnych i wypoczynkow ych (Łagiew niki, Park Ludow y, Ruda, Chojny Zatorze). Przypadkow o do takiej przewagi dochodzi niekiedy także w innych rejonach strefy pośredniej i peryferyjnej o bardzo niskiej gęstości zaludnienia.

W ażną rolę w strukturze społeczno-ekonom icznej Łodzi odgryw ają usługi nierynkow e, które zapew niają m iejsca pracy dla 81,9 tys. osób. O znacza to, że przeciętnie co piąty (20,84% ) pracujący w m ieście poza rolnictw em jest pracow nikiem tej dziedziny usług. Zauw ażm y jednak, iż pracujący w tych usługach s ą ponad 2-krotnie mniej liczni od pracujących w sferze usług rynkowych. Z różnicow anie rozkładu przestrzennego liczby pracujących w usługach nierynkow ych - podobnie jak analogicznej cechy struktury usług rynkowych - osiąga w yjątkow o wysoki poziom (V = 259,21), zbieżny z niezw ykłe siln ą skośnością praw ostronną (A = 6,74) i w ysm ukłością (K = 60,04). T ego rodzaju kształt rozkładu znajduje w yraz w ogólnej praw idłow ości w yrażającej się gwałtow nym spadkiem liczebności obrębów w raz ze w zrostem przypisanej im w ielkości zasobów pracy w analizow anej dziedzinie działalności gospodarczej. W iąże się z tym ogrom ne nasycenie usługam i nierynkow ym i strefy centralnej (rys. 11), gdy tym czasem nader rzadko dochodzi do w iększego skupienia pracujących w tych usługach w pozostałej, znacznie rozleglejszej części miasta. Niezbyt liczne obręby geodezyjne (19) grupujące powyżej 1000 osób pracujących w sferze usług nierynkow ych zajm u ją w ew nątrz strefy centralnej tereny ogólnom iejskiego centrum handlow o- -usługow ego wraz z północną, w schodnią i południow o-zachodnią częścią śródm ieścia, a w strefie peryferyjnej głównie kom pleksy szpitalne (K ochanów ka - Szpital dla N erw ow o i Psychicznie Chorych, C hojny Z atorze - Szpital C entrum Zdrow ia M atki Polki, Łagiewniki - Szpital C horób Płuc) i rekreacyjno- -w ypoczynkow e. Łącznie we wszystkich tych częściach m iasta w usługach nierynkow ych pracuje praw ie 6/10 (59,91% ) ogółu ich pracow ników . Dużo m niejszą, chociaż istotną rolę w koncentracji om aw ianych usług odgryw ają zlokalizow ane w strefie pośredniej i peryferyjnej sektory dużych zespołów w ielorodzinnej spółdzielczej zabudowy m ieszkaniow ej oraz rejony intensywnej zabudow y jednorodzinnej (Julianów , Stoki, Złotno), a także niektóre rejony dzielnic przem ysłow ych i m agazynowo-składow ych. W poszczególnych

obrębach geodezyjnych (52) znajduje tam pracę w usługach nierynkow ych od 250 do 1000 osób. R azem obręby te sk upiają ok. 1/3 (33,65% ) wszystkich pracujących w tych usługach. N ajliczniejsze s ą pozostałe - z reguły położone peryferyjnie i m arginalnie - obręby geodezyjne (141), które g ru p u ją tylko po 250 i mniej pracujących w sferze usług nierynkow ych, stąd też m ają niewielki udział (6,44% ) w jej całkow itych zasobach pracy.

Liczba pracujących w usługach nierynkowych poniżej 250 o 250 do 500 O 500 do 1000 O 1000 do 1500 O 1500 do X 0 0 O 3000 do 5000 O powyżej 5000

Udział pracujących w usługach nierynkowych w ogólnej liczbie pracujących poza rolnictwem (%)

H

O do 5 5 do 15 m 15 do 25 ■ I 25 do 50 U l i 50 do 100

<D

2______ 0 2______4 kilometry

Rys. 11. Pracujący w usługach nierynkowych w Łodzi w 2001 r.

Ź r ó d ł o : oprać, w łasne

R ola usług nierynkow ych w jednostkach podziału geodezyjnego przestrzeni m iejskiej Łodzi, m ierzona udziałem pracujących w tej dziedzinie gospodarki w zasobach siły roboczej poza rolnictw em , je st bardzo silnie zróżnicow ana (V = 133,48% ). R ozkład tego udziału odznacza się rów nocześnie siln ą d o datn ią asy m etrią (A = 2,07) i leptokurtozą (K = 4,38), co św iadczy o dużej przew adze liczebnej obrębów geodezyjnych, w których w artości analizow anej zm iennej są niższe od średniej, nad obrębam i o w artościach w yższych. Jednakże zarów no poziom zm ienności, ja k i asym etrii oraz kurtozy w rozpatryw anym rozkładzie je st zdecydow anie niższy, aniżeli w rozkładzie liczby pracujących w usługach nierynkow ych. Jednocześnie należy podkreślić fakt, że bezw zględna przew aga liczebna zajm ujących się zaw odow o tą sferą działalności nad pozostałym i pracującym i poza rolnictw em je st zjaw iskiem dość rzadko spotykanym na terenie m iasta, w ystąpiła bow iem ona zaledw ie w 13 obrębach geodezyjnych. Z n ajd u ją się one przede w szystkim w różnych częściach strefy centralnej, a tylko sporadycznie w rejonach peryferyjnych, gdzie zazw yczaj sk u p iają same

usługi publiczne, w szczególności placów ki służby zdrow ia oraz obiekty rekreacyjne i w ypoczynkow e.

P rzyjm ując za podstaw ę odniesienia ogólnom iejską strukturę gałęziow ą zatrudnienia, ustalono m etodą J. E rnsta (1966) w zględną dom inację lub w spółdom inację w poszczególnych obrębach geodezyjnych pracujących w jednej z trzech rozw ażanych dziedzin działalności, tj. sektora przem ysłow ego, usług rynkow ych i usług nierynkow ych (rys. 12). N ajbardziej rozpow szechniona na terenie m iasta okazała się dom inacja tylko jednej z tych dziedzin. Zaznacza się ona w ponad 3/4 (165) obrębów geodezyjnych. P ozostałe obręby reprezen tu ją 6 rożnych kom binacji w spółdom inacji dw óch spośród trzech rodzajów działalności, ale z w idoczną przew agą jednej z nich (podanej na pierw szym m iejscu): usługi rynkow e + usługi nierynkow e, usługi rynkow e + przem ysł, usługi nierynkow e + usługi rynkowe, usługi nierynkow e + przem ysł, przem ysł + usługi rynkow e, przem ysły + usługi nierynkow e.

W zględna d om inacja lub w spółdom inacja dziedzin działalności

a

Usługi rynkow e + usługi nierynkowe Usługi rynkow e + przem ysł Usługi rynkowe

Usługi n ierynko w e * usługi rynkowe Usługi nierynkow e + przem ysł Usługi nierynkowe Przem ysł + usługi rynkowe Przem ysł + usługi nierynkowe Przem ysł

(D

4 kilometry

Rys. 12. Względna dominacja lub współdominacja działalności pozarolniczych w Łodzi w 2001 r.

Źródło: oprać, własne

Przem ysł i budow nictw o p o jaw iają się jak o działaln ość w zględnie dom inująca w ponad 4/10 (86) wszystkich obrębów . W y stęp u ją one przede w szystkim na intensyw nie zagospodarow anych terenach starych i nowych dzielnic przem ysłow ych i m agazynow o-składow ych (Fabryczna, Teofilów , R adogoszcz, B rzezińska, Zarzew , D ąbrow a, Sm ulsko). W zględna dom inacja sektora przem ysłow ego - niekiedy przypadkow a - w ystępuje też w niektórych, słabo zagospodarow anych rejonach peryferyjnych. W spółdom inacja przem ysłu

z usługam i nierynkow ym i ujaw niła się jedynie w dw óch obrębach, położonych na Sikaw ie i T eofilow ie Przemysłowym . N atom iast częściej spotykana jest w spółdom inacja przem ysłu z usługam i rynkowymi (19 obrębów ). W ykazują j ą odseparow ane od siebie rejony, zlokalizow ane zarów no w strefie centralnej, jak i peryferyjnej.

D rugą pozycję pod względem częstości w ystępow ania w jednostkach geodezyjnych zajm uje w zględna przew aga pracujących w usługach rynkowych. Jest ona charakterystyczna przede wszystkim dla ogólnom iejskiego centrum handlow o-usługow ego, rejonu G órnego Rynku i pow ojennych zespołów w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkaniow ego, zlokalizow anych w różnej odległości od śródm ieścia. Rzadko zaznacza się na terenach peryferyjnych i m arginalnych. W spółdom inacja usług rynkowych z sektorem przem ysłow ym (9 obrębów ) cechuje rozrzucone rejony peryferyjne. Z kolei w spółdom inacja usług rynkow ych i nierynkow ych w ystępuje w nielicznych rejonach (6 obrębów ) w ielorodzinnej zabudow y osiedlow ej. Usługi nierynkow e są uprzyw ilejow aną dziedziną działalności głów nie na obszarze strefy centralnej (31 obrębów ). Poza tą strefą zauw aża się uprzyw ilejow anie takiej działalności tylko w nielicznych rejonach zespołów osiedli w ielorodzinnych i dzielnic przem ysłow o-składow ych. Na podobnych terenach zaznacza się niekiedy rów nież w spółdom inacja usług nierynkow ych i sektora przem ysłow ego (5 obrębów ). N atom iast do w spółdom inacji usług nierynkow ych z rynkowym i doszło jed y n ie w kilku rejonach strefy centralnej (6 obrębów).

7. D ostępność m iejsc pracy

W obrazie aktyw ności ekonom icznej m ieszkańców Łodzi w ażn ą kw estię stanow i dostępność m iejsc pracy. W form ie zgeneralizow anej określa ją rozw ażana w cześniej gęstość tych miejsc. Dokładniej zagadnienie to w przekroju jed n o stek geodezyjnych m ożna zbadać biorąc pod uwagę wskaźniki liczby ludności przypadającej na je d n ą firmę i na jedn ego pracującego. Pierwszy z nich ma bardzo zróżnicow any (V = 54,35% ) rozkład przestrzenny, z silnie zaznaczoną do d atn ią skośnością (A = 1,160) oraz w ysm ukłością dużo w yższą od norm alnej (K = 3,423), co wskazuje na znaczną przew agę liczebną obrębów geodezyjnych o w artościach w skaźnika nie osiągających jeg o poziom u przeciętnego (8,67 osób na 1 firm ę) w m ieście (rys. 13).

Liczba ludności na 1 firmę I I 0 do 2,5 I I 2,5 do 5 C T 5 do 7,5 | 7,5 do 10 ] 10 do 15 | 15 I więcej 4 kilometry

Rys. 13. Dostępność firm działających na terenie Łodzi w 2001 r.

Ź r ó d ł o : oprać, w łasne Liczba ludności na 1 pracującego □ 0 do 0,5

B

O,5 do 1,5 1,5 do 2,5 | 2,5 do 3,5 | 3,5 do 5 t 5 do 10 10 do 25 4 kilometry

Rys. 14. Dostępność miejsc pracy na terenie Łodzi w 2001 r.

N a tle w arunków ogólnom iejskich z pew nym uproszczeniem m ożna przyjąć, że korzystnie ukształtow ana dostępność zaznacza się w tych obrębach, które n o tu ją w artości w skaźnika liczby ludności przypadającej na 1 firm ę nie dochodzące do 10. Jest tak w dzielnicach przem ysłow ych i m agazynowo- składow ych, rejonach przydw orcow ych, w pasie centralnym przylegającym do ul. P iotrkow skiej, a także w strefie pośredniej i peryferyjnej na terenach intensyw nego budow nictw a jednorodzinnego. N atom iast poziom dostępności miejsc pracy w yraźnie niższy od przeciętnego w m ieście cechuje pow ojenne zespoły budow nictw a w ielorodzinnego i bardzo rzadko zaludnione rejony peryferyjne i m arginalne. O drębne w łaściw ości są przypisane rozkładowi terytorialnem u w skaźnika liczby ludności przypadającej na jed n eg o pracującego, w um iarkow anym stopniu uzależnionego pozytywnie od udziału pracujących w zakładach osób fizycznych w ogólnej liczbie pracujących w sektorze prywatnym (r = 0,496), a negatyw nie od przeciętnej wielkości firm (r = -0 ,4 1 7 ). Zauw ażm y, iż w porów naniu z poprzednio om aw ianym jest to rozkład znacznie silniej zróżnicow any (V - 108,9%). W zrostowi tego zróżnicow ania o dpow iada rów no­ czesne podw yższenie siły asym etrii praw ostronnej (A = 3,041) i leptokurtozy (K = 12,87). W tej sytuacji zdecydow ana większość obrębów geodezyjnych nie osiąga średniej w artości analizow anej miary (3,041).

Podobnie jak w przypadku wyżej om aw ianego w skaźnika, najlepszą dostępność reprezentuje ogólnom iejskie centrum handlow o-usługow e wraz z jeg o bliskim otoczeniem , dzielnice przem ysłow e i m agazynow o-składow e, rejony przydw orcow e oraz rejony dość intensywnej zabudow y jednorodzinnej przylegającej do głów nych ulic przelotow ych. T a część m iasta obejm uje ponad połow ę (119) w szystkich obrębów geodezyjnych, w których liczba ludności przypadająca na 1 pracującego nie przekracza 2,5. W yraźnie niższa dostępność m iejsc pracy je st dom eną wielkich, pow ojennych zespołów w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkaniow ego oraz rejonów peryferyjnych i m arginalnych bardzo słabo w yposażonych w infrastrukturę techniczną i społeczną.

8. K onkluzje

Przeprow adzone badania dow iodły, że rozpatryw ane cechy (18) przestrzennej struktury społeczno-ekonom icznej Łodzi różn ią się znacznie zm iennością, przy czym jej poziom w przekroju obrębów geodezyjnych je st z reguły bardzo wysoki, co należy uznać za specyficzną w łaściw ość analizow anej struktury. N ie m ożna przy tym zapom inać, iż wysoka zm ienność św iadczy o słabo zaznaczonej tendencji centralnej badanych rozkładów przestrzennych. Godny podkreślenia je st rów nież fakt, że duża ich część (8) ma charakter w ielom odalny.

W zbiorze rozpatryw anych cech społeczno-ekonom icznych nie znalazła się ani je d n a zm ienna, której m ożna by przypisać niski stopień zm ienności przestrzennej, natom iast um iarkow ane zróżnicow anie w ykazyw ała zaledw ie je d n a cecha: udział pracujących w sektorze pryw atnym w ogólnej liczbie pracujących (V = 27,68% ). S iln ą zm iennością odznaczały się jed y n ie cztery cechy: 1) udział pracujących w zakładach osób fizycznych w ogólnej liczbie pracujących w sektorze pryw atnym , 2) udział pracujących w usługach rynkow ych w ogólnej liczbie pracujących poza rolnictw em , 3) udział pracujących w sektorze przem ysłow ym w ogólnej liczbie pracujących poza rolnictw em , 4) liczba ludności przypadająca na 1 firm ę. Pozostałe cechy analizow anej struktury w yróżnia bardzo silne zróżnicow anie przestrzenne. W tej ostatniej grupie cech na najwyższych pozycjach pod w zględem wartości w spółczynnika zróżnicow ania terytorialnego, przew yższających 200% , plasują się cztery zm ienne w yrażone w liczbach bezwzględnych: 1) liczba pracujących w sektorze publicznym , 2) liczba pracujących w usługach rynkow ych, 3) liczba pracujących w usługach nierynkow ych i 4) liczba pracujących ogółem .

M ożna zauw ażyć, że w yjątkow o wysokiem u poziom ow i zm ienności przestrzennej odpow iada bardzo silna asym etria i kurtoza określonych cech społeczno-ekonom icznych. W związku z tym większość tego typu cech m oże być przydatna do opracow ania przestrzennej typologii społeczno-ekonom icznej Łodzi.

LITERATURA

Czarnecka I., 1980, Zmiany przestrzenne handlu detalicznego Łodzi w latach 1965-1974, „Acta Universitatis Lodziensis”, ser. II, s. 22.

Dzieciuchowicz J., Kaniewicz S„ 2002, Struktura społeczno-zawodowa ludności, [w:] S. Liszewski (red.), Atlas Miasta Łodzi, LTN, UMŁ, Łódź, plansza XVII.

Ernst J„ 1966, Niektóre metody określania rejonów geograficzno-rolniczych, „Annales UMCS”, nr 21, z. 1.

Liszewski S., 1999, Ewolucja funkcji regionotwórczych Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Geographica Socio-Oeconomica, 1.

Liszewski S„ 2001, Ewolucja funkcjonalna Łodzi, [w:] S. Liszewski (red.), Zarys

monografii województwa łódzkiego, ŁTN, Łódź.

Marczyńska-Witczak E., 1996, Zmiany struktury gospodarczej Łodzi, [w:j

Transformacja społeczno-gospodarcza Łodzi na tle regionu, CUP-Łódź, Oddział

PTG w Łodzi, Łódź.

Marczyńska-Wilczak E., Starzyńska W., 2002, Procesy dezindustrializacji w aglomeracji

łódzkiej w latach dziewięćdziesiątych, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia

Markowski T„ 1980, Obsługa mieszkańców a efektywność działania sieci sklepów w

trakcie budowy osiedli mieszkaniowych Dąbrowa i Teofilów, „Przegląd

Ekonomiczno-Społeczny Miasta Łodzi”, nr 7.

Mielczarek W., 1977, Usługi vw spółdzielczych osiedlach mieszkaniowych w Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis”, ser. III, nr 26.

Obraniak W., 1997, Struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna ludności Łodzi, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź, ser. Analizy Statystyczne.

Pączka S., 1990, Changes in branch and spatial structures o f the industry in Łódź

Industrial Region and in Łódź Agglomeration in the seventies and eighties, [ w: J The industry in textile and clothing agglomerations in Poland and in the World, Problems o f restructuring, Łódź.

Pączka S., 1992, Some aspects o f industrial and spatial changes in Łódź urban complex, [w:] Processes and consequences o f changes in the production-service sector in

Central-Eastern European Countries in the early 1990s, „Studia i Materiały

KGPiPR”, nr 1.

Pączka S., 1996, Łódź jako centrum regionalne w Polsce Środkowej w warunkach

transformacji gospodarczej kraju po 1989 r., [w:] Z. Zioło (red.), Wpływ transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, Warszawa-Kraków.

Pączka S., Kotlicka J., 1979, Strukturalne i przestrzenne przeobrażenia kompleksu

przemysłowego Łodzi, [w:] Rola przemysłu w rozwoju miast i miasto jako baza działalności przemysłowej, Łódź.

Piotrowski W., 1966, Społeczno-przestrzenna struktura miasta Łodzi. Studium

ekologiczne, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Rykiel Z., 1999, Przemiany społeczno-przestrzennej struktury Łodzi, [w: J

Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź.

Straszewicz L., 1957, Kompleks przemysłowy Łodzi, „Przegląd Geograficzny”, vol. 29, nr 4.

Suliborski A., 1992, Geneza procesów przemian funkcji i struktury funkcjonalnej Łodzi, „Kronika Miasta Łodzi”, nr 1.

Wolaniuk A., 1997, Funkcje metropolitalne Łodzi i ich rola w organiz.acji przestrzeni, ŁTN, Łódź.

Jerzy Dzieciuchowicz

THE SPACE OF ECONOM IC ACTIVITY OF ŁÓDŹ POPULATION

During the transformation period the economic base of the city of Łódź underwent far-reaching changes. This paper seeks to summarise the research on spatial diversification of business activity of the Łódź population. The research was focused on spatial distribution of business establishments and labour engaged, types of business and forms of ownership, as well as availability of jobs. The primary goal of the study was to characterise the distribution of the above-mentioned variables, especially the degree of

their diversification. The distribution of particular characteristics of business activity was presented as of January 2001. Graphically, the spatial structures are represented on maps using a detailed division of the city area into 215 geodetic units.The above analysis shows that the 18 characteristics of socio-economic spatial structure of Łódź differ significantly as to their level of variability, although the variability be geodetic units is usually very high, which can be considered a typical feature of the analysed structure. It should be taken into account that high variability indicates weak central tendency of the distributions in question. It should be also noted that a many of the variables (8) displayed multi-modal distribution.

None of the socio-economic variables showed low degree of variability, while only one - share of private sector labour in the total labour - showed moderate variability (V=27.68%). Only four variables displayed high variability (1. share of labour employed by sole proprietorship firm in the total private sector labour, 2. Share of trade services labour in the total non-agricultural labour, 3. Share of manufacturing labour in the total non-agricultural labour, 4. Number of population per I firm). The other variables were characterised by very high variability, with four variables displaying variability in excess of 200%: 1. Number of employed in the public sector, 2. Number of employed in trade services, 3. Number of employed in non-trade services, 4. Total number of employed. It can be stated that particularly high degree of variability goes hand-in-hand with very high skewness and kurtosis. Therefore most of characteristics of this kind may be used in elaboration of socio-economic spatial typology of Łódź.

prof. dr hab. Jerzy Dzieciuchowicz Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego UŁ