A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 5 3 , 1906
C z ę ś ć I
UDZIAŁ ZAŁÓG W ZARZĄDZANIU — ŹRÓDŁEM MOTYW ACJI DO PRACY
S ta n is ła w a B orkow ska*
UCZESTNICTWO PRACOWNIKÓW W ZARZĄDZANIU - PRZEGLĄD DOROBKU ŚWIATOWEGO
A n a liz a dośw iadczeń różnych k rajó w d ą żący ch do d em okretyza- c j i z a rz ą d z a n ia noża okazać s i ę pomocna w p o szu k iw an iu n a jw ła -śc iw sz y c h f o r a u d z ia łu z a łó g w z a r z ą d z a n iu . Za n a jw ła ś c iw s z e moż-na u zmoż-nać t a k i e , k t ó r e godzą a u te n ty c z n y i w ielo sz c zeb lo w y wpływ pracowników na k s z ta łto w a n ie zad ań i / l u b sposobów o r a z warunków i c h r e a l i z a c j i z z a rz ą d za n ie m p rz e z wysoce fachow a k iero w n ic tw o . To o s t a t n i e J e s t n ie z b ę d n e d l a sz y b k ie g o i t r a f n e g o podejmowania d e c y z j i w w arunkach ryzyka i n iep e w n o śc i.
1 . K la s y f ik a c ja f o r a u d z ia łu
Ze względu na s t o s u n e k w ł a s n o ś o i o w y do
p r z e d s ię b io r s tw a ( o r g a n i z a c j i ) o d ró ż n ić t r z e b a u c z e s tn ic tw o w za-rz ą d z a n iu na b a z ie w ła s n o ś c i p ry w a tn e j od u c z e s tn ic tw a na b a z ie w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j.
Tam g d z ie w y s tę p u je w łasn o ść p ry w a tn a , j a k t e ż s e k t o r z r a c jo -n a liz o w a -n y , moż-na mówić o u d z i a l e pracow-ników w k a p i t a l * (w ła s-nościowym ), b ądź t y lk o o u d z i a l e w z a rz ą d z a n iu bez prawa do Indy-w id u a ln e j Indy-w ła s n o ś c i c z ę ś c i k a p i t a ł u p r z e d s i ę b i o r s t Indy-w a .
Główną p o s t a c i ą u d z ia ł u pracow ników w k a p i t a ł a J e a t a k o jo n a - r i a t , c z y l i nabywani* p rz e z pracow ników a k c j i , oo s ta w ia l e h w
r o l i podw ójnej» pracowników i udziałow ców . Na p rz y k ła d w* Fran-c j i na moFran-cy u staw y z 2 .0 1 .1 9 7 0 r . u d z ia ł w k a p i t a l e wprowadzony z o s t a ł w s z e re g u z n sc jo n a liz o w a n y c h p r z e d s ię b io r s tw f r a n c u s k io h w p rze m y śle samochodowym, w bankach i u b e z p ie c z e n ia c h 1 . A kcje d z ie lo n e s ą wśród pracowników według s ta ż u p r a c y , a łą c z n a ic h p u la n i e może p rz e k ra c z a ć 254 k a p i t a ł u s p o łe c z n e g o .
I s t n i e j ą t e l s p ó łk i anonimowe z u d z ia łe m pracow ników , w k tó ry c h w yodrębnia Bię a k c je k a p ita ło w e i a k c je p ra c o w n ic z e . Te d ru -g i e s ta n o w ią w łasn o ść kolektyw ną pracow ników s p ó łk i - . h an d lo w ej. P r z e d s t a w i c i e le pracowników s ą re p re z e n to w a n i zarówno w zgroma-d z e n iu ogólnym , J a k i w r a zgroma-d z i e n a zgroma-d z o r c z e j.
V USA u d z ia ł w k a p i t a l e w ykazuje pow olny, a l e ro sn ą c y tr e n d i d o ty c z y w z a s a d z ie k a d r k iero w n lo z y o h .
B ogate form y p a r t y c y p a c j i f in a n s o w e j, c z y l i k a p ita ło w e j a l e n i e w ła s n o śc io w e j, fu n k c jo n u ją J u t od 1961 r . w RFTT. Są t o :
1) prem iowana p r z e z państw o k s ią ż e c z k a o sz cz ę d n o śc io w a, 2 ) l o k a t a na k o n c ie budow lanych,
3) lo k a t a na dodatkow e u b e z p ie c z e n ie na s t a r o ś ć , 4 ) zakup ulgowych a k c j i .p r z e d s i ę b i o r s t w a .
Mimo i c h k o le jn y c h m o d y fik a c ji, s e n s w s z y s tk ic h ty c h form
par-tycypacji z a łó g p o le g a na tym , ż e pracow nik może o d ło ży ć ro cz
-n i e kwotę 624 marek z wy-negocjowa-nego u p o s a ż e -n ia i św ia d cz e ń so-c ja l n y so-c h , na k t ó r e ś z so-c z te r e so-c h wym ienionyso-ch k o n t na o k re s 6 l a t . W zam ian za t o o trz y m u je o prócz o d s e te k t a k ż e 20% prem ię od pa>W
stw a , co podw aja w ie lk o ś ć o d ło ż o n e j kw oty. N a js z e r z e j (50S wszy-s t k i c h form p a r t y c y p a c j i) wykorzystyw ano p ie rw s z ą form ę premiowa-n i a . K orzyść p r z e d s ię b io r s tw a p o le g a ła na dysponow aniu k a p it a -łem pracow ników . O becnie p rzy g o to w u je s i ę nowe form y p a rty c y p a -c j i f in a n s o w e j, z m ie rz a ją -c e do:
- r o z s z e r z e n ia n i e k s ią ż e c z e k o sz cz ę d n o śc io w y ch , l e c z l o k a t pracow ników w k a p i t a ł obrotow y p r z e d s ię b io r s tw a ; o zn acza t o , ż e będą o n i p o n o s ić ryzyko z t y t u ł u n i e t r a f n e j l o k a t y l u b k o r z y ś c i , J e ś l i okaże s i ę ona pomyślna}
- w z ro stu z a k re s u w sp ó łu d z ia łu pracowników w podejmowaniu de-c y z j i ( p rz y dotyde-chde-czasow yde-ch form ade-ch p a r t y de-c y p a de-c j i fin a n s o w e j w ła-ś c iw ie on n i e w y stępow ał))
1
M. L o g a n , La p a r t i c i p a t i o n , Lizbona 1974. 2
H. J a n s e n , P racow nicy w sp ó łu d ziało w cam i p r z e d s ię -b i o r s t w , « P r o m * 1 э е з , n r 3 .
- zagw arantow ania pracownikom w każdym p rzypadku o k . 73# u - lokowanago k a p ita łu - 5, z ozego 50# g w a ra n tu je p r z e d s ię b io r s tw o , a
23Ч po ch o d zi od państw a w c h a r a k te r z e p r e a i i z a l o k a t ą p i e n i ą d z / w k a p i t a ł p r z e d s ię b io r ą tw a ;
- « tw o rz e n ia pracownikom m o żliw o ści o d sp rz e d a ż y a k c j i , a w iąo z a p ew n ie n ia i s t y t u ł u w ła s n o ś c i a k c j i . Je d n a k t o o s t a t n i e rozw ią-z a n ie J e a t n a j b a r d ią-z i e j k o n tro w e ra y jn e i p o a ia d a n a jm n ie j azana na pow odzenie.
P rz e w id u je a i ą c z t e r y głów ne form y u d z ia łu j 1) c ic h e w sp ó ln lc tw o ,
2) z r z e s z e n i a udziałow ców - członków z a ł o g i ,
3 ) p o ż y c z a n ie p r z e z pracow ników wspomnianych 624 marek p ra o o - dawcy 1 nabyw anie d z i ę k i temu u d z ia ł u w je g o k a p i t a ł a ,
A) w p ła ty na m iędzyzakładow y fu n d u sz ln w e s ty o y jn y .
S z c z e g ó ln ie a tr a k o y jn e j e s t c ic h e w ap ó ln lctw o . P o le g a ono na tym , ż e każdy pracow nik p r z e d s ię b io r s tw a z a tr u d n io n y w nim 00
n a jm n ie j p r z e z 2 ,5 roku może z o s ta ć czło n k iem tzw . p o o lu pracow -ników , Na p o o l o d p ia u je a i ą 30# zysku p r z e d s i ę b i o r s t w a , z a ś ж p o z o a ta ły c h 70» w ł a ś c i c i e l z a trz y m u je 30#, a 40* p o z o a ta ja w p r z e d s i ę b i o r s t w i e . U d z ia ł w p o o lu J e a t oprocentow any w w ysokości 1 1 # , o d s e tk i a ą p ł a t n e pod k o n ie c k a ż d e g o ro k u . U d z ia ł p o sz cz ą « g ó ln y c h pracowników w p o o lu J e a t o k r e ś la n y na p o d s ta w ie s p e c j a l -n e j p u -n k t a c j i w z a le ż -n o ś c i od f u -n k c j i p e ł-n i o -n e j w p r z e d s i ę b i o r -s tw ie . S t r a t y p r z e d s ię b io r s tw a pokrywane a ą z p o o lu . Tak wiąo pracow nik może a t r a c i ć swój u d z i a ł lu b t e ż zy akać na nim w r a z i e pom nożenia zyaku p rz e z p r z e d s ię b io r s tw o , a l e n ig d y n i e d o p ła c a .
U c z e stn ictw o na b a z ie w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j J e a t z ró żn ico w an a z e w zględu na r o d z a je t e j w ła sn o śc i* grupow ej i o g ó ln o sp o łe c z n e j. V przypadku w ła s n o ś c i grupow ej ( s p ó ł d z i e l c z e j ) p raco w n icy m ają
prawo do w yodrębnionej w a p ó łw ła an o io i p r z e d e ię b io r a tw a , o ż y l i j a a t t o p a r ty c y p a c ja w ła sn o śc io w a , N atom laat. w p r z e d s ię b io r s tw a c h o - p a rty o h na w ła s n o ś c i o g ó ln o sp o łe c z n e j p raco w n icy n i e m ają t a k i e -go praw a i n i e mogą zbywać c z ę ś c i l u b c a ł o ś c i p r z e d e ię b io r a tw a , ś c i ś l e j - z m n ie jsz a ć fu n d u sz u s ta tu to w e g o . W yklucza a i ę t u w apół- w łaaność grupową i in d y w id u aln ą .
Z uwagi na s k a l ę u d z i a ł u pracow ników w z a r z ą -d z a n iu o -d ró ż n ić t r z e b a j ( r y s . 1 ) j
m n ie js z y w ię k szy U d z ia ł z a łó g w z a r z ą d z a n iu H U г U d z ia ł w k s z ta łto w a n iu d e c y z j i d o ty c z ą c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w l u b Ja g o ogniw ’ * ... Udział kapitałowy
ale nie własnościowy Udział własnościowy (akcja itp.)
£ ruchomy czas pracy
rady nadzorcze 3 ■o ■H l s t y l z a r z ą d z a n ia ( k o n s u l t a c j e ) *O и
rady dyrektorów (kierownicze) np. w Rumnii
t szczeblu przedsiębiorstwa, rady pracownicze (robotnicze) na
zakładu, wydziału «4 5 r e s t r u k t u r a l i z a c j a p r a c y na s ta n o w is k u Ü N
zespołowa organizacja pracy oparta na wrg
ъс
•M
s
?
grupowa organizacja pracy (grupy produkcyjne, zadaniowa, koła Jakości ltd.) и a i narady produkcyjne --- — częściowo pośredni Э « A raferendua częściowo bezpośredni kolektywy pracownicze (ZSRR)
1) u d z i a ł jed n o stk o w y ( in d y w id u a ln y ), 2) u d z i a ł g ru p i z e sp o łó w ,
3) u d z i a ł c a ł e j z a ło g i p r z e d s ię b io r s tw a .
M ożliw ości wpływu p o jed y n czy ch pracowników na podejmowane d e c y z je na ró żn y ch s z c z e b la c h z a rz ą d z a n ia w p r z e d s i ę b i o r s t w i e w ią-ż ą a i ę ś c i ś l e z e a t y l e m z a r z ą d z a n i a o ra z r e s t r u k t u r a l i z a c j ą p r a c y na a ta n o w is k u , a w r e s z c ie z ruchomym c z a -sem p r a c y .
Jednostkow y u d z i a ł w z a r z ą d z a n iu , ma c h a r a k t e r b e z p o ś r e d n i, a - l e z r e g u ły t y lk o k o n s u lta c y jn y , bez prawa s ta n o w ie n ia . J a k wska-zywano może t o być n i e ty lk o u d z i a ł w z a r z ą d z a n iu , a l e t e ż u d z ia ł w k a p i t a l e (w łasn o śc io w y ) w przypadku w ła s n o ś c i p ry w a tn e j i z n a - c jo n a liz o w a n e j w p a ń stw ach k a p i t a l i s t y c z n y c h .
U d z ia ł jed n o stk o w y j e s t s z c z e g ó ln ie r o z w in ię ty w k r a j a c h k a - p i t a l l a t y c z n y c h , co n ie w ą tp liw ie w iąże s i ę z wysoką k u l t u r ą zar z ą d z a n ia , a l e w i s t o c i e awej s ta n o w i on podstawowe n a zar z ę d z ie ł a -g o d z e n ia skutków a l i e n a c j i p r a c o w n ic z e j, s p rz e c z n o ś c i m iędzy p r a -c ą a k a p ita łe m .
W iększą l i c z b ę osób o b ejm u je u d z i a ł g r u p o w y l u b z e s p o ł o w y . J e g o i s t o t a p o le g a na tym , ż e g ru p y p raco w n i-ków u c z e a tn ic z ą w podejmowaniu d e c y z j i d o ty c z ą c y c h b e z p o śre d n io i c h p r a c y , n i e z a ś c a łe g o p r z e d s i ę b i o r s t w a . Ma t o t e ż m ie js c e w przy p ad k u u d z ia ł u zesp ołow ego. U d z ia ł zespołow y o b ejm u je wpraw-d z i e w ię k szą l i c z b ę pracow ników i s z e r s z y k rą g sp ra w , a l e w spo-só b m niej b e z p o ś r e d n i. C złonkow ie zespołów (podm iotów wew nętrzn y c h ) m ają nętrzna o g ó ł k o nętrzn s u lta c y jnętrzn y wpływ nętrzn a k s z ta ł to w a nętrzn i e z a -dań i m ierników i c h oceny o ra z na sposób w y n a g ra d z a n ia . N ie po-s i a d a j ą n a to m ia po-s t po-swobody z a t r u d n i a n i a członków z e po-s p o łu . U c z e st-n ictw o zespołow e i grupowe mocno a k c e n tu je o d p o w ie d z ia ln o ść f i -nansową pracow ników . W g r u p ie j e s t t o z r e g u ły o d p o w ie d z ia ln o ść p o le g a ją c a na z a le ż n o ś c i w ynagrodzeń j e j członków od wykonania z a d a n ia g ru p y . W z e s p o le - z e w zględu na w ię k szą je g o l ic z e b n o ś ć i ró żn o ro d n y wpływ p o sz c z e g ó ln y c h członków z e s p o łu na je g o wyni-k i - u d z i a ł fin a n so w y p o le g a na u z a le ż n ie n i u ruchom ej c z ę ś c i wy-n a g ro d z e ń od wywy-ników d z i a ł a l wy-n o ś c i z e s p o łu o ra z od iwy-n d y w id u alwy-n y ch efoktów p r a c y ozłonków z e s p o łu .
N a js z e r s z a s k a la u c z e s tn ic tw a ma m ie js c e w te d y , gdy o g ó ł p r a -cowników p r z e d s ię b io r s tw a b i e r z e u d z i a ł w z a r z ą d z a n iu . N a s tę p u je t o z a po śred n ictw em z e b ra ń , o g ó ln y ch lu b re fe re n d u m . T ak i sposób
u c z e s tn ic tw a J e a t b a rd z o u tr u d n io n y , z w ła sz c z a w dużych o r g a n iz a -c ja -c h g o sp o d a r-c z y -c h . Ogólne z e b ra n ia z n a tu r y r z e c z y mogą odbywać s i ę rza d k o i d o ty cz y ć spraw b a rd z o og ó ln y ch i n a jb l iż s z y c h p r a -cownikom. Z e b ra n ia i n a ra d y c z ę ś c i e j organizow ane s ą w m n iejsz y c h kom órkach p r z e d s i ę b i o r s t w a - ( z a k ła d a c h , w y d z ia ła c h - l t d . ) .
Mała s k a l a u c z e s tn ic tw a ma m ie js c e w ted y , gdy t y lk o k i l k u p r z e d s t a w i c i e l i z a ło g i b i e r z e u d z i a ł w p r a c y organów z a r z ą d z a ją -cy c h .
S k a la u d z ia ł u ś c i ś l e w iąże s i ę z c h a r a k t e r e m u- c z e s t n i c t w a pracow ników . Może ono m ieć c h a r a k te r b e z p o ś r e d n i l u b p o ś r e d n i c z y l i p r z e d -s t a w i c i e l -s k i . P ie rw sz y r o d z a j u c z e s tn ic tw a p o le g a na bezpośrednim u d z ia l e pracow ników w p r o c e s i e podejm ow ania d e c y z j i , k o n t r o l i i c h r e a l i z a c j i , o p in io w a n iu zam ierz e ń o r a z w i c h i n s p i r o -w an iu . U d z ia ł b e z p o ś re d n i ma n a jw ię k s z e z n a c z e n ie m otyw acyjne i z te g o w zględu z a s łu g u je na u p o w s z e c h n ia n ie . Jed n ak ż e z m n ie js z a on szy b k o ść podejm ow ania d e c y z ji i e la s ty c z n o ś ć dostosow ań! r o d z i sp o -r o t-r u d n o ś c i w u z g a d n ia n iu s ta n o w is k . U d z ia ł b e z p o ś re d n i J e a t tym b a r d z i e j efe k ty w n y , im m n ie je z a J e s t Jego fkala ( n ie w ie lk a l i c z e -bność z e s p o łu , g r u p y ) i im w ęższy z a k re s spraw o b e jm u je , a ś c i ś l e j - z a k re s spraw b l i ż s z y pracownikom u c z e stn ic z ą o y m w z a r z ą d z a n iu , bo z n a jd u ją c y s i ę w p o lu ic h b e z p o ś r e d n ie j o b s e r w a c ji. Głównymi formami u c z e s tn ic tw a b e z p o śre d n ie g o s ą z e b r a n ia o g ó ln e z a łó g o r a z p a rty c y p a c ja grupowa (g ru p y autonom iczne i p ó ła u to n o m ic z n e ).
U d z ia ł p o ś r e d n i , p r z e d s t a w i c i e l s k i u ła tw ia podejm owanie decy« z j i c z y i c h k o n s u lto w a n ie . lu b k o n tro lo w a n ie , a l e Jego r o l a moty*. w acyjna J e s t n ie ró w n ie m n ie js z a . W g r u n c ie r z e o z y p rac o w n ic y n i e będ ący r e p r e z e n ta n ta m i z a łó g w o rg a n a c h w ład zy n i e c z u ją s i ę w łą-c z e n i do z a rz ą d z a n ia * S ła b o ś ć t ę w y d a tn ie ł a g o d z i utrzym yw anie m ożliw ie c z ę s ty c h 1 sy ste m a ty c z n y c h k o n tak tó w re p r e z e n ta n tó w z wy-b o rca m i, r o z l i c z a n i e s i ę i c h p r z e d z a ło g ą ze sw ej d z i a ł a l n o ś c i , a w re s z c ie m ożliw ość odw oływ ania ic h p r z e z wyborców.
S ła b o ś c i u d z ia ł u b e z p o śre d n ie g o i p o ś re d n ie g o s p r a w ia j ą , że w p r a k ty c e s t o s u j e s i ę n a j c z ę ś c i e j ro z w ią z a n ia m ie sz a n e , k t ó r e s ta
-now ią ko m b in ację obu form p a r t y c y p a c j i .
Ze w zględu na z a k r e s u c z e s tn ic tw a o d ró ż n ić t r z e b a u - d z l a ł d o ty c z ą c y o g ó łu spraw p r z e d s ię b io r s tw a l u b Jego w ew nętrzne-go ogniwa od u d z ia łu c z ąstk o w e g o , p o le g a ją c e g o n a w pływ ie pracow -ników t y lk o n a n i e k t ó r e sp raw y , n p . s o c ja ln o -b y to w e , w
ynagrodź*-n i* i t p . Zazwyczaj im a z e r a z y z a k re s epraw o b ję ty c h uczeatn ictw am z a łó g w u r z ą d z a n i u , tym b a r d z i e j p o ś re d n i i p r z e d a t a j r i c i e l s k i j e s t ja g o c h a r a k t e r . Typowym przykładem p r z e d a ta w ic ie la k ‘lkgÓ- i o - g ó ln eg o u d z ia ł u J e a t u o z e a tn ic tw o pracow ników w r a d a c h ' n a d z o r-c z y r-c h , a ta k ż e i prar-co w n ir-czy r-ch ( z a l e ż y t o od i c h k o n k retn y c h u - p ra w n le ń ). N ato m iaat przykładem u d z ia ł u cząatkow ego i p r z e d s ta w i-c i e l s k i e g o j e a t d z ia ł a l n o ś ć związków zawodowyi-ch. N a jb a r d z ie j o - g ó ln ą form ę u d z ia ł u z a łó g w z a rz ą d z a n iu s ta n o w ią tz w . kolektyw y p raco w n icze w ZSRR.
I a t o t n e z n a c z e n ie d l a r o z r ó ż n ie n i a form u d z ia ł u ma a t o - p i a ń ( s i ł a ) wpływu pracowników n a z a r z ą d z a n ia . Wyrazem najw yższego e to p n l a wpływu z a łó g na z a rz ą d z a n ie J e a t p rz y z n a n ie im k o m p e te n cji s ta n o w ią c y c h . D aleko m n ie js z y wpływ zapew nia u d z ia ł o c h a r a k te r z e k o n su lta o y jn y m , k o ntrolnym bądź le d w ie in s p ir u ją c y m .
Wymienione form y u d z ia ł u z a łó g w z a rz ą d z a n iu z n a jd u ją o d b ic ie w odmiennych ro z w ią z a n ia c h i n s t y t u c j o n a ln y c h . Do n a jc z ę a ts z y c h r o z -w iązań n a le ż ą :
1) r a d y n a d z o rc z e , r a d y d y rek to ró w i t p .
2 ) ra d y p raco w n icze ( z a ł o g i , r o b o tn i c z e , k o m ite ty fa b ry c z n e i t p . )
3 ) z e b r a n ia o g ó ln e z a ło g i 1 n a ra d y w ytw órcze, k o ła J a k o ś c i c z y w y d a jn o ś c i, k t ó r e zazw yczaj d o p e łn i a ją form y p o p r z e d n ie .
Obok ty c h form f u n k c jo n u ją t e ż g ru p y i z e s p o ły p ra c o w n ic z e . Są one Jednak g łó w n ie formami o r g a n i z a c j i p r a c y , k t ó r e J e d n o c z e ś n ie g w a ra n tu ją u d z ia ł pracowników w z a rz ą d z a n iu , Jednak n i e s ą powoły-wane w y łą c z n ie do te g o c e l u .
W k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h d om inują ra d y n a d z o rc z e , dość pow-s z e c h n ie w y pow-s tę p u ją t e ż r a d y p ra c o w n ic z e , a l e p o pow-s ia d a j ą w z a pow-s a d z ie ty lk o u p ra w n ie n ia o p in io d a w c z e , k o n tr o ln e i i n s p i r u j ą c e . N arady o - g ó ln e i p ro d u k c y jn e a ą r z a d z i e j sto so w an ą form ą p a r t y c y p a c j i r o -b o tników w z a r z ą d z a n iu .
Odmiennie r o z k ł a d a j ą s i ę a k c e n ty na o rg a n y u d z i a ł u z a łó g w za-r z ą d z a n iu w k za-r a j a c h a o c j a l i s t y c z n y c h . Pow szechnie bowiem sto so w a -ne s ą z e b r a n ia o g ó ln e i n a ra d y w ytw órcze, ra d y p rac o w n ic z e i im podobne o rg an y w y s tę p u ją w w ię k s z o ś c i k rajó w s o c j a l i s t y c z n y c h , a l e przew aża io h f u n k c ja k o n s u lta c y jn a , I n s p i r u j ą c a , k o n t r o l n a . Zu-p e ł n i e rz a d k o s Zu-p o ty k a n e s ą ra d y n a d z o rc z e .
Rady n a d z o rc z e w każdym k r a j u d o p u s z c z a ją t y lk o p a r ty c y p a c ję ( w s p ó łu d z ia ł) z a łó g w z a r z ą d z a n iu . R ola r a d p rac o w n ic z y ch J e a t
b a r d z i e j z ró ż n ic o w a n a . Zazwyczaj p o s ia d a j ą one g łó w n ie kom petencje o p in io d a w c z e , k o n tr o ln e i i n s p i r u j ą c e a częściow o ta k ż e kom peten-c j e s ta n o w ią peten-c e . Wówczas powiemy, że ta k ż e s ą form ą w s p ó ł u -d z i a ł u z a ł ó g w z a r z ą d z a n iu . J e ś l i Jednak p o s ia d a ją kom p eten cje s ta n o w ią c e w podstawowych spraw ach p r z e d s ię b io r s tw a a d y r e k c ja J e s t i c h organem wykonawczym, wówczas sta n o w ią one n i e form ę p a r t y c y p a c j i , l e c z s a m o r z ą d u p rac o w n ic z eg o . Samo-r z ą d t a k i wzmacniany j e s t z e b Samo-ra n ia m i ogólnym i i wydziałowymi o ra z refe re n d u m z a łó g w n a jż y w o tn ie js z y c h spraw ach p r z e d s i ę b i o r s t w a .
O i l e p a r ty c y p a c ja z a łó g w z a rz ą d z a n iu p rz e d s ię b io rs tw e m J e s t pow szechna w k r a j a c h s o c ja l is ty c z n y c h i sz e ro k o sto so w an a w k r a
-ja c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , t o sam orząd - poza s p ó ł d z i e l c z o ś c i ą - wy-s t ę p u j e ty lk o w J u g c wy-s ła w ii i t o ju ż od ponad 30 l a t . P e łn a samo-rz ą d n o ś ć dopuszczona j e s t ta k ż e w P o ls c e na mocy u staw y z 2 5 .0 9 .
1981 r . w s to s u n k u do c z ę ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w państw ow ych.
2 . K ra je k a p i t a l i s t y c z n e ; form y u c z e s tn ic tw a p o ś re d n ie g o
W k r a j a c h za ch o d n ic h w z ro s t k w a l i f i k a c j i pracowników z r o d z i ł i c h z a in te r e s o w a n ie ud ziałem w z a r z ą d z a n iu . W płynął na t o ta k ż e rozw ój o p iek u ń czy ch f u n k c j i p a ń stw a .
W pewnych g r a n ic a c h z a in te r e s o w a n ie t o o k a z a ło s i ę z b ie ż n e z dążen iam i pracodawców. S p o s t r z e g li o n i bowiem, że a l i e n a c j a p r a -cowników n i e s p r z y j a i c h zaangażow aniu s i ę w poprawę e fe k ty w n o ś c i p r a c y a n i n i e k r e u j e m otyw acji do p r a c y . D la te g o t e ż z a c z ę l i s z u -kać form i n t e g r a c j i pracowników z p rz e d s ię b io rs tw e m i Jego cela m i sto p n io w o w łą c z a ją c i c h w p ro c e s y z a r z ą d z a n ia . Główny a k c e n t po-s ta w io n y z o po-s t a ł na p a rty c y p a c y jn e po-s t y l e z a r z ą d z a n ia ( k o n po-s u l t a c j e , m o żliw o ści s k ła d a n i a wniosków 1 p r o p o z y c ji ze s t r o n y pracow ników , p a r ty c y p a c ja fin a n s o w a ) o ra z p r z e d s t a w i c i e l s k i e form y p a r t y c y p a c j i ( r a d y n a d z o rc z e , r a d y p ra c o w n ic z e ). Tow arzyszy im t e ż sto p n io w e r o z s z e r z a n ie grupow ej o r g a n i z a c j i p r a c y . Tak w ięc w k r a j a c h ka-p i t a l i s t y c z n y c h o b se rw u je s i ę s ka-p e c y f ic z n y m a ria ż menedżeryzmu 1 u - d z i a ł u z a łó g w z a r z ą d z a n iu .
a ) Rady n a d z o rc z e
P rz e s ła n k ą dość powszechnego u d z ia ł u pracow ników w ra d a c h nad-z o rc nad-z y c h s t a ł o s i ę p r nad-z e ś w ia d c nad-z e n ie , ż e : '
- u ła tw ia on dopływ in f o r m a c ji "z d o łu " , p o p raw ia k o m u n ik a cję , d z ię k i czemu w z r a s ta w iarygodność i Ja k o ść in f o r m a c ji s ta n o w ią c e j podstaw ę podejm owania d e c y z j i ; samo d o św ia d cz e n ie p r z e d s t a w ic i e -l i pracowników i i c h w ied za zw ięk sza efek ty w n o ść in f o r m a c ji i t r a f n o ś ć d e c y z j i ;
- s p r z y j a t e ż popraw ie przep ły w u in f o r m a c ji w d ó ł , lepszem u ro z u m ie n iu i a k c e p t a c j i podejmowanych d e c y z j i .
U d z ia ł pracow ników w ra d a c h n a d z o rc z y ch n a jw c z e ś n ie j z o s t a ł wprowadzony na s z e ro k ą s k a lę w RFN. S zeroko w y s tę p u je on w w ie lu k r a j a c h e u r o p e js k ic h , a naw et A z ji i A f r y k i, z w ła sz c z a w s e k to r z e p u b liczn y m . W s e k to r z e prywatnym J e s t on s z c z e g ó ln ie r o z w in ię ty w A u s t r i i , F r a n c j i , RFN, Luksemburgu, H o la n d ii, N orw egii i S z w e c ji. N a to m ia st n i e w y s tę p u je on w tym s e k to r z e w B e l g i i , S z w a j c a r i i , USA i W łoszech.
S t r u k t u r a r a d n a d z o rc z y ch o p a r t a J e s t z a s a d n ic z o na je d n e j z t r z e c h fo rm u ł: 1 / 3 , 2 /3 lu b 1 /2 .
F o r m u ł a 1 /3 w y s tę p u je w k r a j a c h a n g lo s a s k ic h i we f r a n -c u s k i-c h ra d a -c h d y re k to ró w , w D a n ii i w Luksem burgu. S ens fo rm u ły p o le g a na tyra, że praco w n icy s ta n o w ią t r z e c i ą s i ł ę wchodzącą w s k ła d ra d y obok udziałow ców o r a z zawodowego k ie ro w n ic tw a . L ic zeb -ność k a ż d e j z n ic h J e s t równa 1 /3 c a łe g o s k ła d u r a d y . Ł ączą one fu n k c je n ad zo ru i k ie r o w a n ia . W ra d a o h w y s tę p u je in d y w id u a ln a od-powiedzialność i c h członków . O k r e ś la ją one s t r a t e g i ę i p o l i t y k ę p r z e d s ię b io r s tw a o r a z ep ra w u ją n a d z ó r nad k ierow nictw em . One t e ż d o k o n u ją wyboru k ie ro w n ik a p r z e d s i ę b i o r s t w a .
F o r m u ł a 2 /3 z a sa d z a s i ę na r o z d z i e l e n i u n a d z o ru i k i e -ro w an ia o p eraty w n eg o , co z n a jd u je w yraz w w y o d rę b n ie n iu r a d y nad-z o r c nad-z e j ( s u p e r v is o r y b o a rd , c o n s e i l d* a d m i n i s t r a t i o n ) i r a d y dy-re k to ró w (b o a rd o f d i r e c t o r s , d i r e c t o i r e ) .
Rada n a d z o rc z a sp ra w u je n a d z ó r nad d z i a ł a l n o ś c i ą p r z e d s i ę b i o r -s tw a i k o n t r o l u j e p r a c ę ra d y d y re k to ró w , n p . we F r a n c j i i w RFN. Z a tw ie rd z a t e ż b i l a n s .
R e p re z e n ta n c i pracow ników w ra d a c h n a d z o rc z y c h na o g ó ł m ają równe praw a x innym i członkam i r a d y . Je d n ak ż e w n ie k tó r y c h k r a -j a c h , np. w Szwec-ji, po zb aw ien i są oni prawa głosu sta n o w ią c e g o w
spraw ach s tr a jk ó w , n e g o c ja c ji p ra c o w n ic z y c h , umów zb io ro w y c h . Ha t o z ap o b ie g a ć w ystępow aniu ty c h p r z e d s t a w i c i e l i po dwu s tr o n a c h ! pracow ników i r a d y . Z te g o t e t powodu r e p r e z e n t a c j a pracowników n i e może p r z e k r a c z a ć l i c z b y '2 o só b . We F r a n c j i p r z e d s t a w ic i e l e praoowników a ą w c a ł o ś c i pozb aw ien i g ło a u sta n o w ią c e g o , a l e l i c z e -bność i c h J e a t równa l i c z e b n o ś c i p r z e d s t a w i c i e l i konsumentów.
Spraw ność p r a c y ra d y n a d z o rc z e j z a le ż y od w ew nętrznej j e j h a rm o n ii, w y k lu c z a ją o e j r o z s t r z y g a n i e apraw p r z e z pryzm at p a rty k u -la r n y c h g ru p 1 J e d n o s te k organizacyjnych**.
F o r m u ł a 1 /2 o z n a c z a , że połow ę a k ła d u ra d y a ta n o w ią p r z e d s t a w ic i e l e pracow ników , a połowę p r z e d s t a w ic i e l e d y r e k c j i (w e sp ó ł z u d z ia ło w c a m i).
W arto p o d k r e ś l i ć , że ty lk o w p rze m y śle węglowym i h utniczym RFN od 1951 r . p r z e d s ta w ic ie ls tw o ro b o tn ik ó w k s z t a ł t u j e a i ę na z a s a d z ie p a r y t e t u . Zmodyfikowana z a s a d a p a r y t e t u z o s t a ł a wprowa-dzona w RFN w 1976 r . do p r z e d s i ę b i o r s t w z a tr u d n ia ją c y c h ponad 2000 o s ó b . Do p r z e d s t a w i c i e l i pracow ników z a lic z o n o Jednak ta k ż e ś r e d n i e k iero w n ic tw o o r a z pracow ników umysłowych. A o b ie t e g ru p y z a jm u ją atan o w lak o Jednom yślne z d y r e k c ją (u d z ia ło w c a m i).
N ajp o w szech n iej w y s tę p u je p a r ty c y p a c ja p rac o w n ic z a o p a r t a na fo rm u le 1 /3 (35# s k ła d u r a d y ) , z b liż o n a do z a ło ż e ń RFN-owakieJ u - ataw y z 1952 r . t d o ty c z ą c e j p r z e d a ię b io r s tw z a tr u d n ia ją c y c h ponad
500 o aó b . r
W n ie k tó r y c h k r a j a c h n i e ma praw nych podstaw u d z ia ł u pracow -ników w r a d a c h n a d z o rc z y c h c z y d y re k to ró w , a p r z e d s ię b io r a tw a dob ro w o ln ie z a p r a s z a j ą p r z e d s t a w i c i e l i pracow ników do n ie g o n a p r a -wach o b serw ato ró w .
O bserw acja u d z ia łu pracow ników w ra d a c h n a d z o rc z y c h lu b w r a -dach d y rek to ró w nasuwa k i l k a s p o s tr z e ż e ń :
1) S p o ra c z ę ś ć k ie ro w n ic tw p r z e d s i ę b i o r s t w , g łó w n ie w s e k to r z e prawytnym J e a t n ie c h ę tn a u d z ia ło w i pracow ników w ra d a c h n a d z o
r-c z y r-c h . K om plikuje to p ro c e s podejm ow ania d e c y z j i , zmusza do u - w z g lę d n ia n la w większym z a k r e s ie in te r e s ó w pracow ników , um acnia s i
-ł ę pracow ników (z w ią z k i zawodowe p lu s p r z e d s i ę b i o r s t w a ) . Kierow-n ictw o po d Kierow-n o si ta k ż e k ło p o ty w p rz e p ły w ie i Kierow-n f o r m a c j i . B a r d z ie j o - tw a r t y p r z e b ie g in f o r m a c ji g r o z i większym ryzykiem d o t a r c i a j e j w n ie p o tr z e b n e r ę c e t z w ła sz c z a do k o n k u r e n c ji. Także i z a ło g i p r a
cow ij.cz* n i e w szy stk o • I c h zdaniem — pow inny w ie d z ie ć . K ierow ni-cy ś re d n ie g o s z c z e b la c z u ją s i ę z a g ro ż e n i n a sw o ich s ta n o w is k a c h p r z e z w ykw alifikow anych p r z e d s t a w i c i e l i pracow ników .
2 ) U działow i pracow ników w r a d a c h n a d z o rc z y c h c z y d y rek to ró w n a d a l n ie c h ę tn a J e s t t e ż duża c z ę ś ć związków zawodowych w k r a j a c h z a c h o d n ic h . O s t a tn i o Jednak o b se rw u je s i ę i s t o t n ą zm ianę i c h po-glądów w k ie ru n k u przejm ow ania bądź w łą c z a n ia s i ę w f u n k c je z a -r z ą d z a n ia . n i e z a ś p o z o sta w a n ia s t -r o n ą w k o n f l i k c i e , Jak o że u - s t a j e w ie le powodów do ro s z c z e ń i d z i a ł a ń rew in d y k a c y jn y c h . R o śnie bowiem z a k re s obowiązkowego z a b e z p ie c z e n ia s o c ja ln e g o d z ię k i d z ia -ł a n i u p a ń stw a .
3) Z w iązki m ają t r u d n o ś c i w delegow aniu do r a d d o s ta t e c z n i * w ykw alifikow anych p r z e d s t a w i c i e l i .
4 ) W ystępuje stosunkow o duża J e d n o l i t o ś ć s ta n o w is k r e p r e z e n -ta n tó w z a ło g i o r a z k ie ro w n ic tw a p r z e d s i ę b i o r s t w . J e ś l i p o ja w ia ją s i ę r ó ż n ic e s ta n o w is k , t o d o ty c z ą one spraw s p rz e c z n y c h z I n t e r e -sem r a d p raco w n iczy ch c z y związków zawodowych. Św iadczyć t o może bądź o małym p rzy g o to w a n iu fachowym ty c h r e p r e z e n ta n tó w , bądź o doc h o d z en iu do w spólnydoch poglądów w to k u d y s k u s ji i w p r o doc e s i e i n t e -g r a c j i .
5) Wypracowano w ie le u ż y te c z n y c h te c h n ik i sposobów z a p o b ie -g a n ia dużemu r o z p r o s z e n iu wyników -g ło s o w a n ia . S tr o n y d o k o n u ją mię-dzy s o b ą r o z d z i a ł u k o m p ete n cji 1 o d p o w ie d z ia ln o ś c i, aby sp ro w ad zić do minimum z a k re s p o te n c ja ln y c h sporów , prow adząo n ie fo rm a ln e u - z g o d n ie n ia , n e g o c ja c je i t d .
6 ) P rz e c iw n ic y u d z ia ł u pracow ników w r a d a c h z w ra c a ją uwagę na o b n iż a n ie s to p y in w e sto w an ia tam , g d z ie u d z i a ł t e n w y s tę p u je , a t o w sk u tek p r e s j i ty c h p r z e d s t a w i c i e l i n a w z r o s t s p o ż y c ia . Zw olenni-c y z k o l e i w s k a z u ją , że n i e z n a jd u je t o p o tw ie r d z e n ia w żadnych s t a t y s t y k a c h d o ty c z ą c y c h d łu g ic h okresów . N a to m ia st u d z i a ł p r a -cowników w ra d a c h b e z s p r z e c z n ie prow adzi do o b n iż a n ia l i c z b y s t r ą j - ków i poprawy w sp ó łp ra c y z a łó g z kierow nictw em . Na z ja w is k o t o z w ra c a ją ta k ż e uwagę związkowcy u p a tr u j ą c Je d n ak w nim s ł a b o ś c i sam ej i d e i , k t ó r a i c h zdaniem prow adzi do s z k o d liw e j k o lab o -r a c j i p -r a c y i k a p i t a ł u .
7) O bserw uje s i ę o s ł a b i a n i e r o l i r a d n a d z o rc z y c h w ty c h o rg a -n i z a c j a c h , w k tó ry c h s k ła d wchodzą p r z e d s t a w i c i e l e pracow ników . W ięcej upraw nień u z y s k u ją wówczas r a d y d y re k to ró w .
b ) Rady p rac o w n ic z a
Rady p rac o w n ic z e s ta n o w ią i n s t y t u c j o n a l n y o rg an pracow ników , k tó re g o nazwa i r o l a k s z t a ł t u j ą s i ę niejednakow o w ró żn y c h k r a
-ja c h . Są t o r a d y z a ł o g i , r a d y r o b o tn ic z e (w orker c o u n c i l ) , ra d y fa b ry c z n e (c o m itć ď e n t r e p r i s e ) , k o m ite ty p ro d u k c y jn e (w Norwe-g i i ) , k o m ite ty w sp ó łp ra c y (w D a n ii) i t d . W n ie k tó r y c h k r a j a c h w s k ła d r a d praco w n iczy ch wchodzą p r z e d s t a w ic i e l e k ie ro w n ic tw a , n p . w B e l g i i , F r a n c j i , Lekaemburgu i W. B r y t a n i i .
W k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h r a d y p raco w n icze p o ja w iły a i ę w ty c h o r g a n iz a c ja c h , g d z ie zakładow e z w iązk i zawodowe b y ły a ła b e , a p r z e d s i ę b i o r c y w i d z i e l i w n ic h n a r z ę d z ie poprawy k o m u n ik acji i w z ro s tu s t o p n i a i n t e g r a c j i In te r e s ó w o s o b is ty c h 1 zakładow ych. W
z a s a d z ie n a d a l d z ia ł a l n o ś ć r a d p raco w n iczy ch zamyka s i ę w o b rę -b i e p r z e d s i ę -b i o r s t w , a w ięc r e p r e z e n t u j ą one ty lk o i n t e r e s p r a -cowników danego p r z e d s i ę b i o r s t w a , p o d czas gdy z w ią z k i zawodowe - i n t e r e s s z e r s z y c h g ru p społeczno-zaw odow ych c z y c a ł e j s p o łe c z n o -ś c i pracowników ( f e d e r a c j e lu b k o n f e d e r a c je zw iązkow e).
Rady t e f u n k c jo n u ją bądź n a p o d s ta w ie ogóln o k rajo w y ch aktów praw nych, b ąd ź t y lk o w o p a r c iu o umowy na s z c z e b lu z a k ła d u c z y r e g io n u . V k r a j a c h z a c h o d n ic h w y ra ź n ie r y s u j e a i ę te n d e n c ja do r o z -s z e r z a n i a z a k re -s u l e g i -s l a c j i praw n ej w t e j m a t e r i i , co w ią ż e a i ę z ogólnym w zrostem i n te r w e n c j i państw a w s to s u n k i p r a c y .
K om petencje r a d praco w n iczy ch w k r a j a c h k a p it a ll a ty c z n y c h , choć z ró ż n ic o w a n e , w p r z e w a ż a ją c e j m ie rz e m ają c h a r a k t e r op in io d aw czy 1 i n s p i r u j ą c y , d o ty c z ą spraw s o c ja l n y c h , warunków p r a c y i p ł a c y . W znikomym s to p n i u odnoszą s i ę one do spraw ekonom icznych, ś c i ś l e j - z a rz ą d z a n ia p r z e d s ię b io rs tw e m .
N a js z e r s z e k o m p eten cje p o s ia d a j ą r a d y p rac o w n ic z e w R F lr. Na-l e ż y do n ic h z a rz ą d z a n ie u rz ą d z e n ia m i s o c ja Na-ln y m i, p o s ia d a j ą ona wpływ n a d e c y z je in w e s ty c y jn e , sp o só b u ży tk o w a n ia środków produk-c j i , p o d z ia ł z y sk u , w arunki bhp, w y n a g ro d z e n ia , p o l i t y k ę osobo-wą, w arunki p r a c y i wypoczynku. W n ie k tó r y c h k r a j a c h r a d y z ajm u ją s i ę J e d y n ie d z i a ł a l n o ś c i ą s o c j a l n ą , n p . w S z w a j c a r ii , a w k r a j a c h A fry k i - obok d z i a ł a l n o ś c i s o c j a l n e j - z a jm u ją s i ę z a ła tw ia n ie m
^ G. S t r a u s s , Y o rk e rs P a r t i c i p a t i o n . A C r i t i c a l View. " I n d u s t r i a l R e la tio n s " 1970, t . 9 , n r 2 .
s k a rg i nadzorem nad p rz e s trz e g a n ie m p rz e p isó w p raw a, w sp ó łp ra c ą z I n s p e k c ją p r a c y 1 zaw ieraniem umów zb io ro w y c h .
W A u s t r i i r a d y p rac o w n ic z e odbyw ają c o m ie s ię c z n e k o n s u lt a c je z d y r e k c j ą w s p ra w ie m ożliw ości popraw y w y d a jn o śc i p r a c y . N ajm niej n a l e g a j ą p r z y tym na w z ro s t p o zy sk iw an ej in f o r m a c ji o s y t u a c j i e - k o n o a lc z n o -fln a n s o w e j p r z e d s i ę b i o r s t w a . Rady p rac o w n ic z e w B e l g ii 1 H o la n d ii o b a rc z o n e s ą t e ż d z i a ł a l -n o ś c ią k o -n t r o l -n ą . P o g lą d d y r e k c j i n a c e l e i z a sa d y fu n k cjo n o w a n ia r a d p raco w n i-c zy i-ch w k r a ja i-c h z a i-ch o d n ii-c h n a j l e p i e j o d z w ie r i-c ie d la ją u s t a l e n i a k o n f e r e n c ji e u r o p e j s k ie j d y rek to ró w 1 szefó w s łu ż b praco w n iczy ch w
B a r c e lo n ie z 1979 r . I c h zdaniem :
1) k iero w n ic tw o powinno p o p ie r a ć tw o rz e n ie r a d praco w n iczy ch J e ś l i i s t n i e j e g w a ra n c ja , że będą one re p r e z e n to w a ły zarówno i n t e -r e s y p -ra c o w n ic z e . Ja k 1 p -r z e d s ię b io -r s tw a ;
2 ) r a d y p raco w n icze powinny mleć c h a r a k t e r k o n s u lta c y jn y i koncentrow ać sw oją d z i a ł a l n o ś ć na spraw ach s o c ja ln o -b y to w y c h ;
3) k iero w n ic tw o powinno p o p ie r a ć i rv z w ija ć ró żn e form y d i a -lo g u z pracow nikam i w obow iązującym praw odaw stw ie)
4 ) połowę s k ła d u r a d y p ra c o w n ic z e j powinno s ta n o w ić k ie ro w n i-ctw o p r z e d s i ę b i o r s t w a ; •
5) n a le ż y r o z w ija ć r ó ż n e , a l e in ten sy w n e form y s z k o le n i a c z ło n -ków ra d y 6 .
c ) Z e b ra n ia pracow ników , k o ła j a k o ś c i l w y d a jn o śc i
V k r a j a c h z a c h o d n ic h z e b r a n ia zazw yczaj n i e grom adzą o g ó łu pracow ników p r z e d s i ę b i o r s t w a , l e c z organizow ane s ą na s z c z e b lu
za-kładów , w ydziałów c z y In n y ch m n ie js z y c h kom órek. Celem ic h J e s t p rz e d y sk u to w a n ie sp raw p r z e d s i ę b i o r s t w a , k tó ry c h n a s tę p s tw a d o ty c z ą pracow ników d a n e j kom órki. Są t o g łó w n ie spraw y zmian w o rg a -n i z a c j i p r a c y , w y p o sażen ia nowych w ydziałów c z y o d d z ia łó w i t p . Bywają t e ż o rganizow ane c o m ie s ię c z n e , a naw et i c z ę s t s z e s p o tk a n ia pracow ników kom órek, na k tó ry c h p rac o w n ic y u z y s k u ją s z e r o k ą i n -fo rm a c ję o spraw ach p r z e d s ię b io r s tw a Jako c a ł o ś c i (Je g o s y t u a c j i f in a n s o w e j, p o z y c ji na ry n k u , głów nych tr u d n o ś c ia c h i z a m ie rz e
-6 A. D. H a e d t , I n d u s t r i a l and Economic Demokracy. I n t e r -n a t i o -n a l P e rs o -n -n e l Ma-nageme-nt C o -n fe re -n c e , B a rc e lo n a 1979.
n i a c h ) , a p rz e d e w szystkim o spraw ach kom órki. S łu ż ą one lepszem u z ro z u m ie n iu spraw p r z e d s ię b io r s tw a p r z e z pracow ników .
K o ł a J a k o ś c i c z y w y d a j n o ś c i a ą odpo-w iednikiem n a ra d p ro d u k c y jn y c h pośodpo-w ięconych popraodpo-w ie w y d ajn o ści
l u b / i J a k o ś c i p r a c y i p r o d u k c j i , a l e n i e o g a r n i a ją o g ó łu praco w n i-ków w y d z ia łu c z y o d d z ia łu , l e c z w ęższą ic h g r u p ę . K oła p o ja w iły a i ę n a jw c z e ś n ie j w J a p o n i i , n a a tę p n ie w k r a j a c h Europy zachodniej, z w ła sz c z a w W ie lk ie j B r y t a n i i . N ie m ają one c h a r a k te r u fo rm a ln e g o . Zasady I c h funkcJonow ania s ą zró ż n ico w a n e.
W J a p o n ii od 1963 r . 7 p r z y j ę ł a s i ę k o n c e p cja k ó ł k o n t r o l i J a -k o ś c i , -k tó r y c h celem J e s t w y -k o rz y s ta n ie dośw iadczeń pracowników (wykonawców) d l a o k r e ś l e n i a kierunków d z i a ł a n i a z a p ew n iając y c h n a - l e ż y t ą Ja k o ść o p e r a c j i i t e c h n o l o g i i . Zajm ują a i ę aprawami braków w e r y f i k a c j i norm p r a c y , ru c h u r a c j o n a l i z a t o r s k i e g o , o b n iż k i k o
sz-tów , p o d n o sz e n ia k w a l i f i k a c j i , bhp i o r g a n i z a c j i p r a c y .
W p r a c y k ó ł b i e r z e u d z i a ł 40# ro b o tn ik ó w . Koła s ą dobrow olny-mi sto w a rz y s z e n ia m i ro b o tn ik ó w o l i c z e b n o ś c i 3-12 o só b .
P ra c a k ó ł k o n t r o l i J a k o ś c i koordynowana J e s t w s k a l i k r a j u p r z e z o r g a n i z a c j ę s p o łe c z n ą wyposażoną w sw oje wydawnictwo. K oła p r a c u ją g łó w n ie po g o d z in a c h p r a c y . W iększość c z a a u ( 6 0 -7 0 # ) po-ś w ię c a ją one na rozw ój k w a l i f i k a c j i sw oich członków . P ro p o z y cja p o sz c z e g ó ln y c h pracow ników ro zp a try w a n e s ą na z a b r a n iu k o ł a , J e ś l i w zb u d zają z a in te r e s o w a n ie k o ła t o a ą p rz e d s ta w ia n a n a z e b ra n iu w ię k a z e j J e d n o a tk i o r g a n i z a c y j n e j. R o b o tn ic y , w m ia rę p o tr z e b y , z w ra c a ją a i ę o e k s p e r ty z ę i pomoc do in ż y n ie ró w . W przy p ad k u r o z -w iązy-w ania tru d n e g o problem u t-w orzona a ą m leazane k o ła g r u p u ją c e ta k ż e in ż y n ie ró w .
P ra c a w k o ła c h p r z y n o s i ro b o tn ik o m w ie le s a t y s f a k c j i , choć ni* J e a t p ł a t n a , poniew aż mogą być o n i d z ię k i n i e j b a r d z i e j u ż y te c z n i d l a p r z e d s i ę b i o r s t w a . A t r z e b a p a m ię ta ć , że -w p r z e d s ię b io r s tw a c h Ja p o ń s k ic h J e s t s i l n i e r o z w in ię ty p a te r n a liz m i z w ią z a n ie pracow -n ik a z Jed-nym zakładem , w ła ś c iw ie na c a ł e ż y c ie . P onadto p r a c a t a
um ożliw ia w z ro s t k w a l i f i k a c j i , a t e a ą podstaw ą awansu zawodowego. K oła s ta n o w ią t e ż u ż y te c z n ą form ę le p a z a g o sp o ż y tk o w an ia dośw iad-c z eń s t a r s z y iad-c h praiad-cow ników p r z y p r o je k to w a n iu i w d ra ż a n iu now ośiad-ci
•7
J . S o l a r z , J a p o ń s k i ayatem s k u te c z n e g o motywowania a a - c z y n o p ia , PAN, Warszawa 1983.
te c h n ic z n y c h 1 o rg a n iz a c y jn y c h . D z ię k i temu u n ik a s i ę w ie lu kon-f l i k t ó w .
N a to m ia st w W ie lk ie j B r y t a n i i do k ó ł w y d a jn o śc i lu b J a k o á c i ( p r o d u c t i v i t y c i r c l e s , q u a l i t y c i r c l e s ) wchodzą p r z e d s t a w ic i e l e związków zawodowych p r z e d s ię b io r s tw a , k iero w n ic tw o i n ie z a le ż n y e k s p e r t (pracow nik naukowy)« L ic zeb n o ść i c h J e s t n ie w ie lk a (o k . 10 o s ó b ) , z a le ż n a od l i c z b y ró żn y c h związków zawodowych. K oła n i e p o s ia d a j ą żadnych u p raw nień w ła d c zy c h . Celem i c h J e s t poszukiw a-n i e dróg poprawy w y d aja-n o á ci i A u b J a k o á c i p o p rze z u sp ra w a-n ie a-n ia orga-n i z a c y jorga-n e , te c h orga-n ic z orga-n e i t d . S ą one z a in te re s o w a n a t ą popraw ą t a k d łu g o , Ja k d łu g o n i e z a g ra ż a ona r e d u k c ją z a tr u d n ie n i a lu b p ogor-sz en ie m warunków p ła c y c z y p r a c y . K oła s ą b a rd z o c e n io n ą p r z e z r o -b o tn ik ó w form ą p a r t y c y p a c j i . Z w ię k sz ają poinform ow anie p raco w n i-ków o spraw ach p r z e d s i ę b i o r s t w a . Tworzą r e a l n e m ožllw oácl wpływa-n i a wpływa-na d e c y z je p r z e d s i ę b i o r s t w a .
u d z i a ł u z a łó g w z a rz ą d z a n i u p rz e d s ię b io rs tw a m i w k r a ja c h soc"
D z ię k i I s t n i e n i u w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j p rze łam a n a z o s t a j e za-s a d n ic z a b a r i e r a d z i e l ą c a p r a c ę od k a p i t a ł u . W t y c h w arunkach od-m ie n n ie p rz e d s ta w ia s i ę r o l a 1 t r e á ó u d z ia ł u z a łó g w z a rz ą d z a n iu . S z e ro k i u d z ia ł z a łó g w z a rz ą d z a n iu p o p rz e z o rg a n a sam orządu ro b o tn ic z e g o ma być rę k o jm ią u s p o łe c z n ie n ia p ro c e s u z a r z ą d z a n ia . "T rz eb a - p i s a ł W. I . L enin - c o ra z b a r d z i e j r o z s z e r z a ć u d z i a ł s a -mych mas p r a c u ją c y c h w z a rz ą d z a n iu g o sp o d a rk ą i w budow nictw ie no-w ej p r o d u k c j i . J e ś l i te g o z a d a n ia n i e rozw iążem y [ ...] wówczas spraw y budow nictw a kom unistycznego n i e doprowadzim y do końca"3 . K oncepcja u s p o łe c z n ie n ia p ro c e s u z a r z ą d z a n ia n a j p e ł n i e j r e a liz o w a -na j e s t w J u g o s ła w i i . O p ie ra s i ę o n a n a sa m o rz ąd n o śc i z a łó g .
P o d le g a ją c a e w o lu c ji k o n c e p c ja sa m o rz ąd n o śc i j u g o s ło w ia ń s k ie j o c e n ia n a J e s t p r z e z s p e c j a l i s t ó w p o z y ty w n ie . Do j e j głów nych z a -l e t z a -l i c z a s i ę , co n a s tę p u j e .
1) J u g o s ła w ia k o n sek w en tn ie r e a l i z u j e s z e r o k i u d z i a ł mas w z a -r z ą d z a n iu , ro z u m ie ją c sam orządność w p r z e d s i ę b i o r s t w i e ja k o e l e -m ent c a ło śc io w e g o sa-morządowego sy ste-m u z a r z ą d z a n ia .
2) J u g o s ło w ia ń s k i system samorządowy ł ą c z y w s o b ie sam orząd-n o ść b e z p o ś re d orząd-n ią z p o ś r e d orząd-n ią . Wobec m ałe j s k u te c z n o ś c i n a jw c z e ś-n i e j wypracow aś-nej form y sa m o rz ąd ś-n o śc i b e z p o ś r e d ś-n ie j w p o a ta c i o - g ó ln y ch z e b ra ń z a ło g i ^ stw orzono n i e w ie l k ie autonom iczne J e d n o s tk i g o s p o d a rc z e , tz w . podstawowe o r g a n iz a c ja p r a c y z rz e s z o n e j (POZP), w k tó ry c h b ie ż ą c e z a rz ą d z a n ie może być dokonywane p r z e z p raco w n i-ków, k tó r z y mogą w zajem nie k o n tro lo w a ć sw oją p r a c ą . Je d n o c z e sn a swoboda ł ą c z e n i a s i ę t a k i c h J e d n o s te k w w ię k sze o r g a n iz a c je p r a -c o w n i-c ze , a ta k ż e z a c h ę ty do pionow ej i n t e g r a c j i o r g a n i z a c j i p r a cow niczych p r z y c z y n ia ją s i ę do u n o w o c z e śn ie n ia s t r u k t u r o r g a n iz a -c y jn y -c h , z b l i ż a j ą -c J a do e la a ty -c z n y -c h s t r u k t u r m a-cierzow y-ch.
3 ) System t e n n a t l e in n y ch ayatemów sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h n a j p e ł n i e j i n t e g r u j e i n t e r e s y o s o b i s t a pracow ników z in te r e s a m i p r z e d s ię b io r a tw i in te re s e m sp o łecznym , p r z e c iw d z ia ła ją c a l i e n a -c j i . Ł ą-czy on w s o b ie w p e ł n i podstawowe z a sa d y a u te n ty -c z n e j samo- r z ą d n o ś c i: o d p o w ie d z ia ln o ść fin a n s o w ą , i n s t y t u c j e u m o ż liw ia ją c a awobodny d i a l o g ( n e g o c j a c j e , k o n s u l t a c j e ) k ie ro w n ic tw z p raco w n i-kami o r a z p o d z ia ł upraw nień sta n o w ią c y c h m iędzy pracow ników i w ładzę ( t u : c e n t r a l n ą ) w z a k r e s ie n ie k tó r y c h d e c y z j i s t r a t e g i c z -ny ch 1 . 0 s t r a t e g i i rozw ojow ej p r z e d s ię b io r s tw w ram ach i s t n i e j ą -cych o g ó ln y ch norm praw a i umów s p o łe c z n y c h d e c y d u ją p rac o w n ic y .
4) System J u g o s ło w ia ń s k i o p i e r a s i ę na z a s a d z ie wypracowywa-n i a c o wypracowywa-n se wypracowywa-n su su w podejm owawypracowywa-niu d e c y z j i . Z b liż a t o go w tym w zglę-d z ie zglę-do system u J a p o ń s k ie g o . P ro c e s d e c y zy jn y s t a j e s i ę co praw-da d łu ż s z y , -Jednak z a sa d a c o n sen su su g w a ra n tu je w ię k sz ą i n t e g r a c j ę In te r e s ó w i s k u te c z n o ś ć d e c y z j i , l e p s z ą m otyw ację do p r a c y .
5) System J u g o s ło w ia ń s k i c e c h u je s i ę dużą e la s t y c z n o ś c ią i pragmatyzmem w r e a l i z a c j i i d e i u s p o łe c z n ie n ia środków p r o d u k c ji 1 p ro c e s u z a r z ą d z a n ia . E la s ty c z n o ś ć t a g w a ra n tu je ła tw o ś ć do-sto so w ań do z m ie n ia ją c e j s i ę s y t u a c j i s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z e j. S p e c j a l i ś c i z a ch o d n i p o d k r e ś l a ją t ę c e c h ę , J a k t e ż z a sa d ę c o n se n su su Jako c e ch y k o r z y s t n ie w y ró ż n ia ją c e sy ste m Jugo-s ło w ia ń Jugo-s k i na t l e system ów ' z a r z ą d z a n ia k rajó w z a c h o d n ic h ,
^ A. P o r n a l c z y k , J u g o s ło w ia ń s k i system g o sp o d a rc z y 1950-1976, Łódź 1979, s . 240.
10 i». T a u c h e r , L*a u to g e s t io n en Y o u g o sla v ie . Une expe-r i e n c e de l a b o expe-r a t o i expe-r e p o expe-r l e s s o c i e t é s o c c i d e n t a l e s , "Revue Econo- mique e t S o c ia le " 1977, n r 11.
u p a tr u j ą c w n ic h wskazówek d l a s i e b i e . Zapewne n i e bez wpływu na t a k ą o p i n ię p o z o s ta je e k s p a n s ja J a p o n i i , ta k ż e sz e ro k o w ykorzy-s t u j ą c e j z a rz ą d z a n ie k o lek ty w n e.
J e d n o c z e ś n ie sy ste m ju g o s ło w ia ń s k i sta n o w i p o u c z a ją c ą l e k c j ę d l a k rajó w p o sz u k u ją c y c h optym alnych dróg u d z ia ł u z a łó g w z a r z ą -d z a n iu , u k a z u ją c n iez w y k le tr u -d n e -do u s u n ię c i a p rz e sz k o -d y na -d ro -d ze r e a l i z a c j i te g o u d z i a ł u .
P ra k ty c z n e r e z u l t a t y d z i a ł a l n o ś c i s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e j Jugo-s ła w ii n ie Jugo-s ą b y n ajm n iej Je d n o z n a c z n ie pozytyw ne. W o k r e s i e po-czątkowym o d n io s ła ona s z e r e g sukcesów ekonom icznych. S t a l e , w długim o k r e s i e utrzym yw ało s i ę w ysokie tempo w z ro s tu dochodu n s r o - dowego. W l a t a c h 1968-1980 w y n o siło ono 5 ,7 i b y ło id e n ty c z n e w p o d o k resa c h 1968-1970, 1971-1975 i 1976-1980, co J e s t zja w isk iem wyjątkowym11, bowiem we w s z y s tk ic h In n y ch k r a ja o h s o c j a l i s t y c z n y c h ogólnośw iatow y k ry z y s psliw ow y o d b i ł s i ę na spadku dynam iki w zro-s t u dochodu narodowego w tym c z a zro-s i e .
W J u g o s ła w ii w y s tę p u je b a rd z o wysoka dynam ika p r o d u k c ji p r z e -m ysłowej ( 6 ,8 # w l a t a c h 1976-1980 wobec ś r e d n i e j w s o c j a l i a t y o z - nych k r a j a c h e u r o p e js k ic h 4 ,8 # ) z b liż o n a do najw y ższy ch w sk a ź n
i-ków w á w ie c ie 12. V o k r e s i e po r e f o r m ie sy ste m u samorządowego w 1974 r . n a s t ą p i ł o t e ż w ie lk ie p r z y s p i e s z e n ie in w e s ty c y jn e d l a u su -n i ę c i a p o w s ta ły c h z a n ie d b a ń o k re s u g ł ę b o k i e j d e c e n t r a l i z a c j i . W skaźnik dynam iki nakładów in w e s ty c y jn y c h w 1979 r . w porów naniu do 1975 r . w y n ió s ł a ż 141 i J e s t n sjw y ż sz y w k r a j a c h e u r o p e js k ic h o r a z r o z w in ię ty c h k r a j a c h p o z a e u r o p e js k ic h ( n p . w J a p o n i i w ynosi on 130, w USA i G r e c ji 126, w ZSRR — 116, na W ęgrzech — 119, w P o ls c e - 9 8 , w W ie lk ie j B r y t a n i i - 100, we F r a n c j i - 107 )1^ .
W ysokie tempo in w e sto w an ia Jednak m u sia ło s i ę o d b ló n a kons u m p c ji. W 1978 r . zanotow ano n a jn i ż kons z y kons p o ś ró d k rajó w kons o c j a l i kons t y cznych i k rajó w ro z w in ię ty c h u d z i a ł konsum pcji w d o c h o d z ie n a ro -dowym, s p a d a ją c y g rubo p o n iż e j 70# ( 6 3 # ) .
Do ujem nych z ja w is k to w a rz y sz ą c y c h g o sp o d a rc e J u g o s ło w ia ń s k ie j, n i e w y łą c z a ją c o s ta t n ie g o o k re s u po r e f o r m ie z 1974 r . , z a lic z y ć t r z e b a w pierw szym r z ę d z ie b e z r o b o c ie , k t ó r e n i e s t e t y n i e m a le je , a w 1980 r . o s ią g n ę ło w ie lk o ś ć dwucyfrową (1 1 ,9 # w porów naniu z
R ocznik e t a t y s t y c z n y 1981, GUS, Warszawa 1982, 8 . 6 4 3 . 12 Tamże, s . 6 5 0 .
6 ,1 # w 1960 r . ) i w z ro s ło praw ie d w u k ro tn ie na p r z e s t r z e n i 20 l a t . G ospodarkę t ę nęka t e ż s t a l e wysoka dwucyfrowa i n f l a c j a , poważne z a d łu ż e n ie , ra c jo n o w a n ie a p o ż y c ia n ie k tó r y c h a rty k u łó w l t d .
Krańcowo odm ienna k o n c e p cja u d z ia łu z a łó g w z a rz ą d z a n iu z a k ła -d a , że p a r t i a Jako p r z e -d s ta w ic ie ls tw o o b y w a te li sp ra w u je w i c h i - a i e n i u w ła d z ę , m ia n u je k iero w n ictw o a d m in is tr a c y jn e p r z e d s i ę -b io r s tw , a p raco w n icy w u k ła d a c h zawodowych re p re z e n to w a n i a ą p rz e z aw oje z w ią z k i, z a b ie r a j ą c e g ło e w spraw ach w spólnych d la zawodu, t a k i c h J a k w y n a g ro d z en ia , c z a s p r a c y , spraw y s o c j a l n a l t d . P a r t i a i z w ią z k i s ą dwoma głównymi p rz e d s ta w ic ie ls tw a m i k l a s y r o b o t n i c z e j . Tego r o d z a ju k o n c e p c ja u d z ia ł u z a łó g w z a rz ą d z a n iu z n a l a z ł a n a j - p e ł n i e j a z y w yraz w Związku R ad zieckim , a ta k ż e w CSRS i na Wę-g r z e c h .
Odnotować t r z e b a , że w o s ta tn im c z a s i e w 1983 r . 1** p o d ję te z o s t a ł y w Związku R adzieckim l a t o t n e d e c y z je d l a u m o cn ien ia u - d z i a ł u z a łó g w z a r z ą d z a n iu . M ia n o w ic ie, za podstawowe ogniwo spo-łe c z e ń s tw a r a d z ie c k ie g o uznano tz w . kolek ty w y p ra c o w n ic z e , c z y l i z a ło g i p r z e d s i ę b i o r s t w , o r g a n i z a c j i g o sp o d a rc z y c h i i n a t y t u c j i .
Kolektyw y t e n i e p o s ia d a j ą up raw n ień a ta n o w ią c y c h , a l a b ardzo r o z l e g ł e k o m petencje o p in io d a w c z e , k o n t r o l n e , i n s p i r u j ą c e i moty-w a c y jn e, z m ie rz a ją c e do w yzw olenia w y so k ie j akty w n o śo i pracow ni-ków i w y s o k ie j e fe k ty w n o ś c i i c h p r a c y .
K om petencje t e d a le c e w y k ra c z a ją poza apraw y p r z e d s i ę b i o r -stw a , d o ty k a ją c spraw, o g ó ln o sp o łe c z n y c h i t e r y t o r i a l n y c h . Obok u - p raw n ień Ja sn o sform ułow ano obo w iązk i kolektyw ów . Do obowiązków ty c h n a le ż y wysoko w ydajna p r a c a , p r z e s t r z e g a n i e p o sta n o w ie ń p a r -t i i , us-taw odaw s-tw a, d e c y z ji r z ą d u , t r o s k a o p o d n o sz e n ie efek ty w -n o ś c i i j a k o ś c i p r a c y , d y s c y p lin a p r a c y , rozw ój a k ty w n o ści a p o łe - c z n o - p o lity c z n e J .
Kolektyw y n i e m ają w ła sn e g o , w yodrębnionego o rg an u p r z e d s ta w i-c i e l s k i e g o . D z i a ła ją za p o średnictw em z e b ra ń o g ó ln y ch o r a z - mię-dzy z e b ra n ia m i - p o p rz e z o r g a n iz a c je p a r t y j n e , związkowe i ad m in i-s t r a c j ę p r z e d i-s i ę b i o r i-s t w a .
J e d n o c z e ś n ie w ZSRR, NRD i C z e c h o sło w a c ji dużą r o l ę odgryw ają s t a ł e n a ra d y w ytw órcze o rganizow ane w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , bądź
14
P r o je k t u staw y o k o lek ty w a c h p rac o w n ic z y ch i i c h r o l i w za-r z ą d z a n iu p za-r z e d s ię b io za-r s tw a m i, i n s t y t u c j a m i 1 o r g a n iz a c ja m i, *Eko- n o m ic z e s k a ja G a z ie ta " 1983, n r 16.
c z ę ś c i e j - w w y d z ia ła c h , k t ó r e p e ł n i ą g łó w n ie f u n k c ję m o b iliz a c y j-ną) ukierunkow ane e ą na p o sz u k iw an ie dróg i m o żliw o ści poprawy r e -a l i z -a c j i z-ad-ań pl-anow ych. P e ł n ią t e ż f u n k c ję wychowawczą. Pracow-n ic y w iPracow-n Pracow-n i u c h y b ie ń w p r a c y muszą a i ę z Pracow-n ic h tłu m aczy ć p rz e d ko-lektyw em .
N ieco r ó ż n e , a l e z b liż o n e m odele p a r t y c y p a c j i J a k w ZSRR wy- a t ę p u j ą w B u ł g a r i i i w NRD. W ty c h k r a j a c h obok p a r t y c y p a c j i za pośrednictw em związków zawodowych i p a r t i i . Ja k t e ż z e b ra ń z a ł o g i , f u n k c jo n u ją s p e c j a ln e o rg an y w y b ie ra n e p r z e z z a ło g ę , a m ian o w icie! k o m ite ty ekonom iczne w B u ł g a r i i i k o m ite ty p ro d u k c y jn e w dużych o r g a n iz a c ja c h g o ap o d a rc z y ch NRD. J u ż nazwa i c h w sk azu je na c h a ra k -t e r g łów nie m o b iliz a c y jn y i doradczy* W zw iązku z tym w s k ła d ko-m itetó w NRD-owskich wchodzą wysoko w y k w alifik o w an i i d o św ia d cz e n i p rac o w n ic y 1^ .
W reszcie k o n c e p c ja p o ś r e d n ia w pewnym s e n s i e ł ą c z y ro z w ią z a n ia w łaściw e d l a dwu p ie rw s z y c h . B iu r o k r a ty z a c ja ż y c ia go ap o d arczeg o g r o z i powataniem z ja w is k a a l i e n a c j i pracow ników , b ra k u I c h
zaanga-żow ania s i ę w rozw ój p r z e d s i ę b i o r s t w a , w k o n se k w e n cji prow adzi do spadku e fe k ty w n o śc i p r a c y 1 d e fo r m a c ji w z a rz ą d z a n iu p r z e d s i ę b i o r -stwem s o c ja lis ty c z n y m . Drogą z a p o b ie g a n ia n ieb e zp ie c z e ń stw o m J e s t d o p u sz c z e n ie z a łó g do k o n t r o l i d z i a ł a l n o ś c i a d m i n i s t r a c j i , do s z e r s z e g o podejm ow ania d e c y z j i w spraw ach s t r a t e g i c z n y c h , a zw ła-s z c z a k o n ła-sek w en tn ie re a liz o w a n e zo b o w iązan ie d y r e k c j i , do k o n s u l-to w a n ia a z e re g u d e c y z ji z z a ło g ą Jak o gospodarzem p r z e d s i ę b i o r -s tw a . Prow adzi t o do ro zw o ju sam o d z ieln y c h organów p r z e d s ta w i-c i e l s k i i-c h z a łó g n i e w topionyi-ch w o r g a n iz a i-c je p o l it y i-c z n o - s p o łe o z - ne p e łn i ą c e s z e r s z e f u n k c je n i ż z a rz ą d z a n ie p r z e d s ię b io rs tw e m . O r- j% j^any t e m ają n ie z a rz ą d z a ć ,- a l e w sp ó łz a rz ą d z a ć p r z e d s ię b io rs tw e m .
W g r u n c ie r z e c z y rozw ój p a r t y c y p a c j i w P o ls c e odpow iada t e j ^ " k o n c e p c j i , choć ra d y r o b o tn ic z e Jako podstawowy o rg a n z a łó g d z i a - 0T V łały ze zmiennym, a l e n a o g ó ł małym sz c z ę ś c ie m i w sum ie b ard zo k r ó tk o . Można r z e c , że ś c i e r a ł y s i ę w i c h k o n c e p c ji t e dwie p i e r -w sze, Jednak n a o g ó ł z prze-w agą d r u g i e j .
A n a liz u ją c m odele u c z e s tn ic tw a z a łó g w z a rz ą d z a n iu p r z e d a ię - b lo rstw a m i w e u r o p e js k ic h k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h odnotować t r z e
-15 T. P 1 e w a, Koncepcje samorządu robotniczego w krajach RWPG, "Polityka Społeczna" 1983, nr 1) Rozporządzenie RM z 5
ги
b a , że z u p e łn ie odm ienny model n i ż w p o z o s ta ły c h k r a j a c h w y stę p u je w Rum unii. M ianow icie o p ró cz "o g ó ln y ch z e b ra ń l u d z i p ra c y " fu n k -c jo n u j ą " ra d y l u d z i p r a -c y " . Rady t e s ą odpow iednikiem omawianych r a d k ie ro w n ic z y c h w k r a ja c h k a p i t a l i s t y c z n y c h . W I c h s k ła d wcho-d z i k iero w n ic tw o p r z e wcho-d s ię b io r s tw a ( d y r e k o ja , główny księg o w y , k i e -row nicy w a ż n ie js z y c h d z ia łó w i w ydziałów , mianowani p r z e z J e d n o s t-kę n a d rz ę d n ą na w niosek ogólnego z e b r a n i a ) , s e k r e t a r z o r g a n i z a c j i p a r t y j n e j Jako p rzew o d n iczący ra d y o r a z 7 1 7 pracow ników , t j . n i e -co m niej n i ż połowa s k la d u r a d y . P o śró d pracow ników -75# s ta n o w ią r o b o tn ic y , m is trz o w ie z a tr u d n ie n i b e z p o ś re d n io w p r o d u k c ji1^ . Or-ganem wykonawczym r a d y J e a t J e j b i u r o , c z y l i d y r e k c ja o r a z osoby z k a d ry k ie r o w n ic z e j pow ołanej p r z e z r a d ę z J e j g r o n a .
Ś c i s ł e p o w ią z an ie p a r t y c y p a c j i p o l i t y c z n e j z g o sp o d a rc z ą w k r a j a c h s o c ja l is ty c z n y c h zaw ażyło n a wyeksponowaniu r o l i u d z ia łu p r z e d s t a w ic i e l s k ie g o o r ó ż n e j nazw ie i n ie c o u s u n ę ło w c ie ń spraw y p a r t y c y p a c j i Je d n o stk o w ej i grupow ej Jako głównych form p a r ty c y -p a c j i b e z -p o ś r e d n ie j.
V powszechnym o d c z u c iu u d z i a ł Jednostkow y ma c a łk ie m m arg in e-sowe z n a c z e n ie . Dominuje r a c z e j p a t e r n a l i s t y c z n y s t y l z a r z ą d z a n ia . Brak je d n a k badań w t e j m a t e r i i . Stosunkowo m ałe z n a c z e n ie w k r a -ja c h s o c j a l i s t y c z n y c h p o s ia d a t e ż p a r t y c y p a c j a grupowa w p o s t a c i g ru p autonom icznych c z y p ó łau to n o m ic z n y ch , a w ię k sze p a rty c y p a -c j a zespołow a o p a r t a na fu n k cjo n o w a n iu o r g a n i z a c y j n ie w yodrębnio-nych podmiotów p o z o s ta ją c y c h na wewnętrznym ro z ra c h u n k u g o sp o d a r-czym.
Grupowe i zespołow e form y u d z ia ł u ro z w in ę ły s i ę n a j b a r d z i e j w ty c h k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h poza J u g o s ła w ią , g d z ie n i e w ystępo-w ały o rg a n y p r z e d s t a ystępo-w i c i e l s k i e z a łó g , a w ięc w ZSRR, B u ł g a r i i i o - s t a t n i o w C z e c h o s ło w a c ji.
S z c z e g ó ln ie s z e ro k o sto so w an y J e s t tzw . brygadowy ro z ra c h u n e k g o sp o d a rc z y , z b liż o n y r a c z e j do g ru p p ó łau to n o m ic z n y ch , choć c z ę -s t o w ie lk ie ro z m ia ry brygady o d p o w ia d ają r a c z e j ze-społom (w yodręb-nionym w ydziałom i t p . , ) . Ma to m ie js c e z w ła sz c z a w Związku R ad zie-ckim .
V k r a ja c h s o c ja l is ty c z n y o h z a r a z po w o jn ie na s z e r o k ą s k a lę ro z w in ę ły a i ę form y ta k ie g o u d z ia ł u z a łó g , Ja k k o ła r a c j o n a l i z a c j i
K. B a b u l a , P o ls k ie t r a d y c j e sa m o rz ąd n o śc i z a łó g , "Po-l i t y k a S p o łe c z n a " 1983, n r 1 .
i w y n a la z c z o ś c i, w spółzaw odnictw o p r a c y , p r a c a k ó ł te c h n ik ó w , eko-nom istów i t p . Są t o form y stosow ane d a le k o w c z e ś n ie j od omawianych k ó ł J a k o ś c i c z y w y d ajn o ści i p r z y n i o s ły s z e r e g k o r z y ś c i s p o łe c z -nych i ekonom icz-nych. I c h r o l a z a le ż y Jednak w z a s a d n ic z e j m ie rze od system u z a r z ą d z a n ia g o sp o d a rk ą i s t o p n i a s a m o d z ie ln o ś c i p rz e d -s i ę b i o r -s t w .
D ośw iadczenie fu n k cjo n o w an ia u d z ia łu z a łó g w z a rz ą d z a n iu p rz e d -s ię b io r-s tw e m w k r a j a c h -s o c j a l i -s t y c z n y c h , a ta k ż e i k a p i t a l i s t y c z -nych nasuwa s z e r e g s p o s tr z e ż e ń .
Mimo ró ż n o ro d n o ś c i ro zw ią z a ń k o le jn y c h zmian rozw ój rz e c z y w is te g o i is k u te c z n e g o u d z ia ł u z a łó g w z a rz ą d z a n iu n ie o d m ie n n ie u tr u d -n i a ł y c z y w ręcz o g r a -n ic z a ły -n a s tę p u ją c e b a rie ry «
1) n i e d o s ta te c z n y dopływ i n f o r m a c ji do z a łó g , z w ła sz o z a o s p r a -wach ekonom icznych d o ty cz ą c y ch c a łe g o p r z e d s i ę b i o r s t w a . Brak dob r e j in f o r m a c ji u n ie m o ż liw ia a u te n ty c z n y i owocny u d z i a ł w z a r z ą -d z a n iu ;
2 ) n i e d o s t a te k k w a l i f i k a c j i pracow ników - członków w ra d a c h praco w n iczy ch u t r u d n i a ją c y p a r t n e r s k i wpływ na d e c y z je względem fach o w ej k a d ry k ie r o w n ic z e j; r o l a ty c h k w a l i f i k a c j i r o ś n i e wobec k o n ie c z n o ś c i podejm ow ania d e c y z j i w zmiennym i niepewnym o to c z e -n i u . Ten powód s p r a w ia , że f a k ty c z n y s to p i e ń u d z i a ł u z a łó g w za-r z ą d z a n iu J e s t n i s k i i n ie w ie le w yższe J e s t z a in te r e s o w a n ie Jego w zro stem . W skazują na t o s p e c j a l i ś c i Ju g o s ło w ia ń s c y 1 7 ;
3 ) n ie s k u te c z n o ś ć b e z p o ś r e d n ie j sa m o rząd n o ści w p o s t a c i o g ó l-nych z e b ra ń z a ł o g i .
Te same b a r i e r y n a p o ty k a ła b u r z liw a h i s t o r i a r a d r o b o tn ic z y c h w P o ls c e , p o ja w ia ją c y c h s i ę falo w o w 1918 r . u z a r a n ia tw o rz e n ia I I R z e c z y p o s p o lite j, z a r a z po I I w o jn ie św ia to w ej ( je s z c z e w 1945 r.), k ie d y t o r a d y przejm ow ały o p u szczone p r z e z Niemców z a k ła d y ; ponow-n i e i ponow-na ponow-n a jw ię k s z ą s k a l ę p o ja w iły s i ę oponow-ne w 1956 r . w o k r e s ie
4 . U d z ia ł z a łó g w z a rz ą d z a n iu p o la k lm l p r z e d s ię b io rs tw a m i państwowymi
17
J . S z a b a n , Samorzą
