A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H IS T O R IC A 28, 1986
Karol Fiedor
DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACJI PACYFISTYCZNYCH W EUROPIE NA RZECZ ROZBROJENIA I ZA C H O W A N IA POKOJU
W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM
Ruch obrońców pokoju jako ruch społeczny o cha ra k te rz e dem o k ratycznym , zrzeszający ludzi o różnych p rze k o n a n ia c h i dążący do p o k ojo w eg o współżycia między narodam i, do w yb uc hu I w o jn y świa- lowej w yraźnie dzielił się na cztery grupy, często odm iennie in te r p re tujące hasła pojedn an ia między narodami, rozbrojenia i pokojow ego rozw iązyw ania politycznych konfliktów w ówczesnym świecie.
Do pierwszej g ru p y możemy zaliczyć organizacje i stow arzyszenia o k ierun ku zachowawczo-chrześcijańskim, zalecające rozw iązywanie spornych problem ów m iędzynarodow ych w edług zasad religii chrześ cijańskiej. Na świecie nie będzie zła i wojen, jeżeli n a rod y postępo wać będą zgodnie z n auk ą Chrystusową. N ajbardziej typowym i r e p r e zentantam i tego k ierunk u były organizacje kw akrów , zwolennicy fi lozofii Lwa Tołstoja i M ah atm y Gandhiego. N a g ru n c ie e u ro p e js k im wyznaw cy tego k ieru n k u zrzeszeni byli w Stowarzyszeniu Moralności Chrześcijańskiej (Société de la m orale C h retien ne)1.
Do drugiej g ru p y n ależały sto w a rz y sz en ia i związki hołdujące z a łożeniom, iż zło bierze się z zacofania i ciemnoty poszczególnych spo łeczeństw. Trzeba więc poprzez podniesienie oświaty, zmianę profilu w ychow ania w szkole i poza szkołą, usuw ać elem enty nacjonalistycz ne wśród poszczególnych grup społecznych. Człowiek w ykształcony
1 P a trz s z e rz e j E. R e i m a n n , Gott u n d M e n s c h e n g e s c h l e c h t . O l l e n e r Briet, H a m b u rg 1919; A. S c h m i d t , Der P a z i fi s m u s i m L ic h te d e r c h r i s t li c h e n E t h i k [M a sc h i n e n s c h rif t] , M ü n s te r 1923; D e u t s c h e B ü c h e r e i, L eipzig, S ig. Di 1924 В 389; В. L a s s t r s t e i n, P a z i fi s m u s a u s V a t e r l a n d s g e f ü h l u n d C h r i s t e n g e i s t , B e rlin 1926,- H. R i e- i n a n n , R e l i q io n s p a z i li s m u s , F re ib u rg 1927; Т. О h 1 m e i e r. Ist d e r c h r i s t li c h e Pa z i f i s m u s e i n e Utopie? H ild e s h e im 1928; E. G r o s s , D a s G e h e i m n i s d e s P a z ifis m u s . T h e o l o g i e u n d P o li t ik d e r k i r c h l i c h e n B r u d e r s c h a f te n , S tu tg a r t 1959.
rozumie, że można obejść się bez fałszywie pojętej dum y narodow ej i regulow ać spory m iędzynarodow e w duchu życzliwości i p o szano w a nia poglądów stro n y p rzeciw nej. T y lk o za pom ocą ty ch m etod można w ychow ać nowoczesne społeczeństwo, któ rem u obce są przemoc i gwałt. Ten k ieru ne k miał swoich zwolenników w śród ludzi nauki i działaczy oświatowych. Do najbardziej znanych ug rupow ań zaliczyć w yp a d a we Francji M ię d z y n a ro d o w ą i Stałą Ligę Pokoju (Ligue I n te r nationale et Perm anente de la Paix), w Austrii A ustriackie Stow arzy szenie Pokoju (Österreichische Friedensgesellschaft) i w N iem czech Niemieckie Stowarzyszenie Pokoju (Deutsche Friedensgesellschaft) czy M iędzynarodow e Biuro Stowarzyszeń Nauczycieli (Das Internationale Bureau der L eh rervereine)2.
Trzecia grupa to k ie ru n e k prawniczo-liberalny. J e g o zwolennicy wychodzili z założenia, że konflikty m iędzynarodow e można rozstrzy gać nie za pomocą wojen, lecz um ów i tra k tató w obow iązujących po szczególne strony. W ten sposób uniknie się starć zbrojnych, k tóre przynoszą jedynie nędzę i głód walczącym, stw orzy się platformę do w ym iany gospodarczej i kulturalnej, a tym samym zbliży n aw et zw aś nione w przeszłości narody. Nie ma takich spraw, k tó ry c h nie można byłoby wynegocjować, jeżeli tylko partn erzy są do tego przygotowani. Nie jest też praw dą, że św ia t chcący zachow ać pokój musi p rz y g o to w yw ać się do wojny. W n atu rze ludzkiej nie leży bowiem gw ałt i z a bijanie. Ten k ie r u n e k ruchu p a cyfisty czn ego miał przed w ybuchem 1 w ojny światow ej najw ięcej zwolenników. Należeli do niego wybitni p racow nicy nauki, teoretycy p raw a m iędzynarodow ego i działacze spo łeczni z kręgó w intelektualn ych we wszystkich p aństw ach Europy za c h o d n ie j. W e Francji zgrupow ani byli wokół Instytutu Praw a M iędzy narodow ego (Institut de droit internationale), w Niemczech Sto w arzy szenia dla Reformy i Kodyfikacji Praw a M iędzynarodow ego (Gesel lschaft für Peform und Kodifikation des Völkerrechts), w Szwajcarii M iędzynarodow ego Biura Pokoju (Bureau International de la Paix). Po
2 M. J. M e t z g e r , F r ied e aul Erde. Ein A u t r u i z u r V ö l k e i V e r s ö h n u n g , W ien 1918; M. H i r s c h k o p f , W e l t k r i e g u n d W e l t i d e e . N e u e W e g e z u r V ö l k e r v e r - s ö h n u n g u n d M e n s c h e n v e r b r ü d e r u n g , Berlin 1923; L. S a t о w, E r z i e h u n g im G e is te
d er V ö l k e r v e r s ö h n u n g , L eipzig 1924; E. W e r d e r , E r z i e h u n g z u m Fri eden, Zürich 1927; J. W i l h e l m , E r z i e h u n g z u m Frieden, W ien 1929; P. S c h i n d l e r , Im G e iste
d e r V ö l k e r v e r s ö h n u n g , L an gensalza 1929; K a t h o li s c h e S t i m m e n g e g e n d e n Krieg,
Berlin 1930; A. H e l d e r , V o m G e i s t e d e r V ö l k e r v e r s ö h n u n g . F r ie d e a u l Erd en,
L an gen salza 1930; C. C. W i l d , E r z i e h u n g z u m F r ied e n , St. G allen 1932; A n d ie
F r e u n d e d e r V e r s ö c h n u n g s a r b e i t , P etzen 1933; H. H o f f m a n n , I m D i e n s t e d e s F ried en s. L e b e n s e r i n n e r u n g e n e in e s k a t h o l i s c h e n E u r o p ä e r s , S tu ttg a rt-A a len 1970.
I wojnie św iatow ej wielu jego zwolenników popierać będzie działal ność Ligi N a ro d ó w 3.
K ierunek czwarty, to najbardziej rad yk aln o-dem okratyczn y odłam obrońców pokoju. Jednoczył on w swoich szeregach zdecy do w an ych zwolenników przeciw staw iania się wojnie poprzez a k ty w n ą p ostaw ę włącznie z dem onstracjam i politycznymi i p etycjam i kierow an ym i do rządów, odm ową podejm ow ania służby wojskowej oraz w y stępow an ia na forum p a rla m e n tarn y m przeciw ko zbrojeniom i aneksjonistycznej polityce rządów zachodniej Europy. Do czołow ych rep re z en ta n tó w t e go kieru nk u należeli A. Bebel, K. Liebknecht i inni. Oni też najczęściej występow ali na forum p arlam en tó w przeciw ko zbrojeniom, d e m a sk o w a li ludzi, którzy pod płaszczykiem in teresów n a ro do w y ch upraw iali nacjonalistyczną politykę gru p kapitału i kół wojskowych. Ten odłam pacyfistów w dwudziestoleciu m iędzyw ojennym naw iązał ścisły kon takt z organizacjami kom unistycznym i i zdecydow anie w ypow iadał się przeciw ko zbrojeniom oraz wojnom 4.
Zakończenie I w ojny światow ej i p ostanow ienia T r a k ta tu W e rs a ls kiego nie rozwiązały wszystkich problem ów i nie zapew niły trw ałego pokoju w Europie. Toteż po 1918 r. problem rozbrojenia i zachow ania pokoju w ówczesnym świecie stał się spraw ą pierw szorzędnej wagi- Zbyt świeże były jeszcze w pamięci przeżycia m inionych lat, by moż na było nad nimi przejść do porządku dziennego. N a nowo więc roz poczęły działalność liczne ugrup o w an ia przeciw ników wojen. Można * F. M. R i n t e l e n , Volk.-Slaai-Fiied.en, H am burg 1919; I n t e r p a r l a m e n t a r i s c h e U n io n , ihr W e r k , ihre g e g e n w ä r t i g e O r g a n is a tio n , G en èv e 1921; L. Q u i d d e, V ö l k e r b u n d u n d F r i e d e n s b e w e g u n g , L eip zig 1924; i d e m , D e r e r s te S c h r i tt z u r W e i t a b r ü s tu n g , B erlin 1927; i d e m , Der d e u t s c h e P a z i fi s m u s w ä h r e n d d e s W e l t k r i e g e s 1914— 1918, Boppard am R h ein 1979,- H. R о g g e, P a z ifis m u s , V ö l k e r r e c h t , Kri ege s c h u l d fr a g e , Berlin 1926; P. T o m a s c h e k , W i e k a n n d e r W e l t l r i e d e b e g r ü n d e t w e r d e n ? W isn 1928; P. K e l l e r , K r i e g s ä c h t u n g u n d F r i e d e n s r ü s t u n g , Freiburg
1931.
4 Patrz szerzej: H. S t r ö b e 1, D ie A u f g a b e n d e r A r b e i t e r - I n t e r n a t i o n a l e . Z u m K o n g r e s s d e s In t e r n a t. G e w e r k s c h a f t s b u n d e s , Rom 1922; D er I n t e r n a t i o n a l e K a m p f d e s P ro leta ria ts g e g e n K r i e g s g e fa h r u n d F a s c h is m u s , Berlin 1923; G. S e g e r , A r
b e its c h a ft u n d P a z ifis m u s , L eipzig 1924; G. S i l v a , P a z i fi s t i s c h e s M a n i fe s t d e s e u r o p ä i s c h e n S o z i a l is m u s , W ien 1929; L. G r o s s , P a z i li s m u n d I m p e r i a l is m u s . E in e k r i t i s c h e U n t e r s u c h u n g ih r e r t h e o r e t i s c h e n B e g r ü n d u n g e n , L eip zig—-W ien 1931; G. D i m i t r o f l , E in h e i s t fr o n t d e s K a m p f e s f ü r d e n F r ie d e n 1936,- D er K a m p f u m d e n
F ried en . O f l e n e r B r ief d e s W e l t k o m m i t e e s g e g e n K r i e g u n d F a s c h is m u s , [w:] S c h r i f t e n r e i h e ü b e r S t r a t e g i e u n d T a k t i k i m K a m p f g e g e n K r i e g u n d F a s c h is m u s , H. 5,
P aris 1936; P. L a n g , D ie Fron t d e s F r i e d e n s g e g e n d i e Front d e s K r ie g e s , M osk au 1936. Próby k la sy fik a cji u gru p ow ań p a c y fisty c z n y c h pod jął M. S ch eler. A u tor te n — n a szy m zd an iem — zb y t d ro b ia z g o w o i c za se m sz tu czn ie p ró b o w a ł s k la s y fik o w a ć p o s z c z e g ó ln e je g o k ieru n k i. Patrz, D ie I d e e d e s F r i e d e n s u n d d e s P a z ifis m u s , B erlin 1931, s. 30 i n.
w przybliżeniu podzielić je na trzy obozy: 1) k o nserw aty w ny, dążący do zachowania status quo w Europie; 2) liberalno-dem okratyczno-kato- licki, głoszący hasła po jednania między narodam i i stworzenia świata bez konfliktów w imię ogólnoludzkich zasad hum anistycznych; 3) r a d y kalny, p o zostający pod silnym wpływ em ruchu komunistycznego, m o bilizujący szerokie kręgi społeczeństw różnych k ra jó w przeciwko n a rasta ją c y m zbrojeniom i rodzącym się dyktaturo m faszystowskim. Ten obóz w y w ie ra ł też znaczny w p ły w na stow arzyszenia liberalno-dem o kratyczne, niejedn o kro tn ie w ciągając je do akcji o znaczeniu m iędzy narodow ym . W y stą p iło to w y raźnie po 1929 r.
Znaczną ak tyw ność w europejskim ruchu przeciw ników w ojn y w pierwszej połowie lat dwudziestych w y k a z y w a ły niemieckie stow a rzyszenia pacyfistyczne. W pierwszym rzędzie należały do nich; Z w ią zek N ow ej O jczyzny (Bund N eues Vaterland), założony jeszcze w lis topadzie 1914 r. i Kobiecy Komitet dla Zapewnienia Trw ałego Pokoju (Frauenausschuss fur d a ue rn de n Frieden) u k o n sty tu o w a n y w m aju 1915 r., przekształcony w 1919 r. w niem iecką filię M iędzynarodow ej Liai Kobiet dla Pokoju i W olności (Internationale Frauenliga für F rie den und Freiheit). Trzecią, bardzo a k ty w n ą organizacją m ającą bogate już tra d y c je w walce przeciw ko wojnie było Niemieckie Stowarzysze nie Pokoju (Deutsche Friedensgesellschaft — DFG)S.
Te organizacje w y stą p iły też przeciw odradzającym się w N iem czech formacjom wojackim i cywilnym ugrupow aniom usiłującym pod płaszczykiem obrony ładu publicznego w prow adzać terro r fizyczny przeciwko zwolennikom pokoju i pojednania między narodami. N ie miecka praw ica mściła się na tych wszystkich, k tó rz y popierali za w ieszenie broni w Compiegne i postanowienia T ra k ta tu W e rs a ls k ie go. J a k o reakcja na te w ystąpienia zrodziła sie 7 kolei w Berlinie
w 1919 r. wielka akcja ,,Nie-wieder-Krieq" zainicjowana przez K. Vet- tera, poparta przez wszystkie uqrupow ania pacyfistyczne. Akcię te poparły również najw ybitniejsze um ysły ówczesnych Niemiec. Zaod- n ie 7, jej założeniem, od 1920 r., w każda rocznice w yb uchu w o jn y św iatow ej kierow nictw o ,,Nie-wieder-Krieq" oraanizow ało pokojow e m anifestacie w z yw ające europeiskie rządy, a w tym i rzadv Renubli ki W eim arskiej, do zaprzestania zbrojeń i ołoszenia haseł odwetowych. W Berlinie stałym miejscem demonstracji b yły okolice Friedrichsheim i Lustgarten. M anifestacie te dla niem ieckieao ruchu pacyfistyczneao stać sie m iały również lekcia w ychow ania obywatelskierro, n a w o ły w a no podczas nich do ottronv swobód dem okratycznych, a takow anych
5 K. H o l i , W . W o 1 1 o, P a z i li s m u s in d e r W e i m a r e r R e p u b l i k , P a d e r b o rn 1981, s. 27 i n.
przez ugrup ow ania prawicowe, żądano w y w iązyw an ia się z p o sta n o wień Traktatu W ersalskiego w zakresie zbrojeń®. Rychło okazało się, ze niemieckie organizacje pacyfistyczne po 1918 r. różnie pojm ow ały liasła obrony pokoju i zaniechania wyścigu zbrojeń. Dla n iek tó ry ch b y ły one tylko p ró bą ucieczki od rzeczywistości, dla innych sloganem, pod k tó ry m można było przem ycić a n ty w e rs a ls k ą propagandę. Prze ciwko tak pojętej „akcji pokojow ej" w ystąpił zdecydow anie jed en z na ja k ty w n iejsz y ch publicystów Republiki W eim arskiej __ Carl von Ossietzky. Dla niego pacyfizm łączył się z treścią społeczną. Kwestia pokoju była nierozłącznie związana z k w estią rozbrojenia i odsunięcia od władzy kół m ilitarystycznych. Uważał on, że wojna je s t związana z rządami wielkiego kapitału; g w a ra n cją trw ałego pokoju może stać się tylko d em okratyczny porządek społeczny. Podkreślał to n ieje d n o krotnie na łam ach powołanego do życia przez V ettera p e riody k u „Nie- -wieder-Krieg". Tę myśl rozwijał również na łam ach innych czasopism pacyfistycznych7.
Podjęta przez niemieckich działaczy akcja ,,Nie-wieder-Krieg" s p o t kała się z szerokim odzewem w innych k r a ja c h europejskich, a z w ła szcza w Anglii, Francji, Austrii, Holandii, k r a ja c h skandynaw skich, a n aw et w USA. Poparło ją także wielu w y bitnych polityków, p isa rzy i pracow ników nauki — a m . in. H. Barbusse, A. Einstein, O. Leh- mann-Russbüldt, angielskie organizacje pacyfistyczne, w tym N ational Peace Council i in n e8.
N ajistetniejszą jed n a k sp raw ą w pierwszej połowie lat dw udzies tych było niedopuszczenie do ponow nego rozw oju pruskiego m ilitaryz mu, zachow anie pokojow ego ładu w ówczesnej Europie i pokojowe rozstrzyganie spornych spraw m iędzynarodowych. Ten ostatni problem podjęły organizacje pacyfistyczne i związki by łych uczestników w o jn y na swym I Kongresie (Kongress d er Ehem aligen Kriegsteilnehm er) od bytym w Genewie w 1920 r.a oraz na m iędzynarodow ej konferencji w spraw ie pokoju obradującej w dniach 10— 13 XII 1922 r. w H adze10. Spośród organizacji byłych uczestników w o jn y na czołowe miejsce wybijał się Niemiecki Związek Przeciwników Służby W ojskow ej (Der Bund der Kriegsdienstgegner BdK), u tw orzony na kongresie berliń skim w lipcu 1919 r. 6 I b i d e m , s. 47 i n. 7 Patrz szerzej: K. F i e d o r , Ca rl v o n O s s i e t z k y na t l e n i e m i e c k i e g o r u c h u p r z e c i w n i k ó w w o j n y i f a s z y z m u , „P rzegląd H u m a n isty czn y " 1982, z. 9, s. 76 i n. 8 H o 11, W e t t e , op. cit., s. 60 i n. 8 K. H. S p a l t , D e r w e i t e W e g . Ein H a n d b u c h ü b e r d e n P a z ifis m u s , A a c h e n 1947. 10 B er ic ht ü b e r d e n i n te r n a t i o n a le n F r i e d e n s k o n g r e s s H a a g , v o n 10— Î5 D e z e m b e r 1922, B e rlin 1923.
W płom iennym apelu w ygłoszonym w czasie jego otw arcia poeta i pisarz Arnim T. W egner, wezwał wszystkich mężczyzn i kobiety na całym świecie do utw orzenia związku ludzi, którzy przeciw staw iliby się wojnie, dążyli do zniszczenia arsenału broni, rozstrzygania poli tycznych problem ów współczesnej Europy na drodze dobrosąsiedzkie go porozum ienia11.
Ponow nie sp ra w ę rozbrojenia i odmowy służby wojskowej we w sz y stkich państwach, w ysunęli z całą m ocą przedstaw iciele rad y k a ln y ch związków antym ilitarystycznych, w chodzących w skład M ięd zy n aro dowego Stowarzyszenie Przeciwników W o jn y (War Resisters i n te r n a tional — WBI), założonego w 1921 r., na swej pierwszej konferencji w Bilthoven (Holandia) w 1923 r.12
W k ońcow ym dokum encie konferencji stwierdzono, że „wojna jest zbrodnią przeciwko ludzkości. Jeste śm y zdecydow ani nie popierać ż a d nego rodzaju w ojen ani zaczepnych, ani o bronnych i w alczyć o ich o d sunięcie [...] Ponieważ jest to zbrodnia przeciw ko ludzkości, w y s tę p u jem y w obronie tych, k tó ry c h używ a się jako narządzia do jej realiza cji [...] Każdy rząd prący do konfrontacji zbrojnej uważa, iż czyni to w imię dobra naro du i tak też podaje to do w ierzenia [...] Jesteśm y przekonani, że przem ocą nie można utrzym ać porządku, bronić o jczyz ny czy też uwolnić od w yzysku klasę robotniczą. Doświadczenia uczą, że każda wojna pogłębia tylko cierpienie, a przede w szystkim p ro le tariatu [...] Toteż nie będziemy popierali żadnej w ojny ani służby w zaciężnych jednostk ach lądowych, pow ietrznych czy morskich, nie będziemy podejmowali też produkcji amunicji i innych m ateriałów w o je n n y c h ”13.
Z tego okresu d atuje się też ożywienie katolickiego ruchu obroń ców pokoju zrzeszonego w M iędzynarodow ym Związku Pojednania (Internationaler Versöhnungsbund, In ternatio n al Felowship of Reconci liation). Ruch p o jednania miał bogatą tradycję sięgającą okresu w oj ny światowej. J e g o siedziba znajdow ała się pierw otnie w Wiedniu, a w latach dwudziestych w Londynie. Liczył 24 sekcje krajowe. I m ię d zynarodow y kongres Związku Pojednania odbył się w duńskim uzdro wisku N yberg w 1923 r. W jego przygotow aniach brali a k ty w n y udział niemieccy działacze z Siegmund-Schultzem i H. Hoffmannem na czele.
11 H o 11, W e 11 c, op. cit., s. 77.
12 F. К o b l e r, G e w a l t u n d G e w a l t l o s i g k e i t . H a n d b u c h d e s a k l i v É n P a z ilis m u s , Z ü ric h — L eip zig 1928, s. 361.
Ponadto na kongres przybyli: J. Metzger, H. von G erlach i L. Raganz oraz ewangelicki p astor z H eidelbergu H. M a a s 14.
To, co wyróżniało działaczy ruchu katolickiego od działaczy in n y ch związków pacyfistycznych, to pró b y k o n se k w e n tn e g o w ciela nia w życie zasad b raterstw a i pojed n an ia między narodam i, głoszo nych na zebraniach i kongresach. Realizowali je zarów no czołowi p rzyw ódcy niemieccy z Hoffmannem na czele, ja k i sekcie sz w a jc a rs ka, francuska i angielska. Zwłaszcza w Anglii no tow ano znaczne o ż y wienie katolickiego ruchu pojednania, k tórem u przew odziły przede wszystkim dwie organizacje: Tow arzystw o Pojednania (The Felowship of Reconcilation) i Kobiece Stowarzyszenie na Rzecz Pokoju (Women's Auxilliary of the Peace Association)15.
Nie będzie wielkiej przesady w stw ierdzeniu, że odradzający się ruch pacyfistyczny tak radykalny, ja k i liberalno-katolicki, wpłynął w pew ny m stopniu na podpisanie w G enew ie 2 X 1924 r. protokołu potępiającego w o jny napastnicze i w prow adzenie zasady arbitrażu obo w iązującego w s p raw ach m iędzynarodowych. Przede wszystkim głoś nym echem w świecie odbiło się uchw alenie na kolejnym, drugim spotkaniu M iędzynarodow ego Stowarzyszenia Przeciwko Służbie W o j skowej, o b radującym w lutym 1925 r. w H oddesolon (Holandia), m ani festu potępiającego szkolenie wojskowe. M anifest w zyw ał wszystkich mężczyzn i kobiety na całym świecie, by zdecydow anie protestow ali przeciwko zbrojeniom, a tym samym przygotow yw aniu się do nowej wojny. Manifest podpisało wiele czołowych osobistości życia politycz nego, naukow ego i kulturalnego całego ś w ia ta 16.
By uspraw nić działalność m iędzynarodow ych organizacji pacyfis tycznych, w 1925 r. powołano do życia M iędzynarodow ą Komisję Sto w arzyszenia Przeciwników W o jn y z siedzibą w Londynie. Komisja dzia łała do 1928 r. a jej przew odniczącym był A. Fen ner Brock way, człon kami zaś, z ram ienia organizacji niemieckich — Helena Stöcker, fran cuskich — M arian na Rauze, czechosłow ackich — P. Pitter, austriackich — Olga Misar, szwedzkich — A. Degerman, holenderskich __J. Meijer. Komisja koo rd y now ała poczynania praw ie wszystkich istniejących sto w arzyszeń i związków wym ierzonych przeciw ko wojnie i zbrojeniom
14 H o l t m a n n , op. cit., s. 189, S z e rsz e tło r u c h u p o je d n a n ia o m a w ia ją : M e t z- (j e r, op. cit.; H i r s с h к o p f, op. cit.; S c h i n d l e r , op. cit.; A n d i e F r e u n d e d e s V e r s ö h n u n g s a r b e i t o ra z L. S t e v e n s o n , Z e h n J a h r e i n t e r n a t i o n a l e r F r i e d e n s arb eit. D ie G e s c h i c h t e d e s i n t e r n a t i o n a l e n V e r s ö h n u n g s b u n d e s , W ie n 1929; H o l l , W e t t e , op. cit., s. 91 i n.
15 A rc h iw u m A k t N o w y c h [d a le j — A A N ], A m b a s a d a RP w L o n d y n i e , n r 867, d o k . z 12 I 1923.
ic w y k a z o s o b is to ś c i, k tó r e p o d p is a ły m a n ife s t p a trz : K o b l e r , op. cit., s. 362 i n.
lub też głoszących hasła pojednania między narodami. Podporządko wało się jej 26 związków i stow arzyszeń oraz ich filii krajow ych, r o z rzuconych p raw ie na całym św iecie17.
Nie oznaczało to, że wszystkie te u grupow ania z jed n a k o w y m za angażow aniem walczyły o pokój. Spora ich liczba ograniczała się do zw oływ ania zebrań i uchw alania deklaracji pacyfistycznych. N iektóre były jed nak bardzo bojowe. Do nich zaliczyć w ypada angielski ruch „Nigdy więcej w o jn y ” (No M ore W a r Movement). On to zwołał w dniach 24— 25 XI 1927 r. do Londynu staran nie przygotow an ą k o n ferencję, na której płomienne przem ówienia wygłosił niemiecki pacy- lista, gen erał P. Schoenaich18. To samo można powiedzieć o p rak ty c z nej działalności ruchu Ponsonby. Ó w ruch, zapoczątkow any przez by łego wysokiego urzędnika w M inisterstw ie Spraw Zagranicznych W. Brytanii A. Ponsonby, podjął w 1927 r. zbieranie podpisów — nie tylko w śród ludzi nauki i znanych osobistości z życia politycznego, lecz i szerszych kręgó w społeczeństw w różnych k raja ch — przeciwko polityce a w a n tu r wojennych. W ten oto sposób zamierzano zmusić władze polityczne do zaprzestania zbrojeń.
8 XII 1927 r. Ponsonby wręczył angielskiemu prem ierowi petycję z podpisami 128 700 osób, w której czytamy: „Niżej podpisani prze konani są, że w szystkie m iędzynarodow e spory mogą być ro zstrzyga ne na drodze dyplom atycznej lub m iędzynarodow ych sądów rozjem czych. Ośw iadczają tym samym, że będą odmawiać jakiejkolw iek p o mocy, czy też poparcia w ojskowego państwu, które sięgnie po b ro ń ”19. Za tym wzorem poszły i inne stowarzyszenia, zwłaszcza k rajow e g rupy M iędzynarodow ego Stowarzyszenia Przeciwko Służbie W o js k o wej. O n e to rozpoczęły pod koniec lat dwudziestych zbieranie dalszych podpisów pod w spom nianym apelem 20. Do nich dołączyli się przeciw nicy wojen w Niemczech, Holandii, niektóre koła pacyfistyczne w Sta nach Zjednoczonych, Francji i Irlandii21. Przede wszystkim na uwagę zasługiwała akcja zbierania podpisów w Zwickau w Saksonii. Od m aja do lipca 1927 r. działające tu stow arzyszenia pacyfistyczne, a zwłasz cza Niemieckie Stowarzyszenie Pokoju i Niemiecki Związek Przeciw ników Służby W ojskow ej, zebrały w sumie 86 842 podpisy osób doma
17 I b i d e m , s. 362.
18 O d z ia ła ln o ś c i P. S c h o c n a ic h a p a tr z P. v o n S c h o e n a i c h , Z e h n J a h r e K a m p 1 iü r F r ie d e n u n d R e c h t 1918— 1928, H a m b u rg — B e rg e rd o rf 1929; i d e m , M e in Finale. M i t d e m g e h e i m e n T a g e b u c h 1933— 1945, F le n s b u rg — H a m b u rg 1947.
18 C y t. za: К о b l e r, op. cit., s. 364 o ra z A. P o n s o n b y , F a ls e h o o d in w a r t im e , B e rlin 1930.
20 A A N , A m b a s u d a RP w L o n d y n i e , n r 867, d o k . z 1 IX 1930. 21 К o b 1 e r , op. cit., s. 364.
gający ch się zaprzestania propagandy zbrojeń i odbyw ania służby w o jskow ej22.
Za przykładem Zwickau poszły i inne okręgi niemieckie Na przo- łomie 1927/1928 r. tylko zachodnioniem iecki oddział DFG zebrał 137 000 podpisów. Bardzo ak ty w n a we wspom nianym okręgu była również duisburska grupa BdK. Zgromadziła ona ok. 6000 podpisów2*. W 1928 r. na terenie Niemiec, z in icjatyw y DFG i BdK, zo rganizow a no ponownie w ielką akcję pro testacy jną przeciw ko organizowaniu tzw. obozów służby pracy (Arbeitsdienst), w k tó ry c h m. in. p rzy g o to w y w ano młodzież d o rzemiosła wojennego. Pojawiło się SDoro m ate ria łów prop ag an do w y ch d em askujących p raw dziw y c h a ra k te r tego rodza- iu przedsięwzięć. Szczególnie żywo angażowali się w tej akcji (Arbeits- dienstpfHcht-Aktion) H. Krause, P. Oestreich i G. Srhulze-Moehring, popierały ich czeskie, francuskie i radzieckie ornanizacje przeciw ni ków służby w o jsk o w e j24. 20 czerw ca tegoż roku m inister s p ra w za- oranicznych Francji A. Briand, zaproponow ał rządowi USA zawarcie dw u stron n eao paktu fran cu sko -am eryk ań sk ieao o w ieczystej przyjaźni. Ów czesny sekretarz stanu USA F. Kellogg zasugerow ał stronie fra n cuskiej zamiast układu dw ustronnego, zawarcie paktu w ie lo stro n n e go. W związku z tym m ocarstw a światow e rozooczęłv rokowania, k t ó re zakończyły sie podpisaniem, 27 VIIT 1928 r.. naktu nazw anego od nazwisk ierro twórców. Zarów no Briand, jak i Kellocrri otrzymali za swoia działalność na rzecz utrw alania pokoju miedzy narodam i n a g r o dy N obla25.
Pok 1928 up łynął dla ruchu przeciw ników zbroień pod znakiem XXVI m iędzynarodow ego k o m r e s u obrońców pokoiu Odbył się on tym razem w W arszaw ie, trw ał od 25 do 29 czerwca. Decyzia o ieao zwołaniu do stolicy Polski zapadła w lutym. Całością prac ze stron y rtosnodarzy kierow ał kom itet w y ko n aw czy w składzie: przewodniczący S. Thuoutt, ieao zastencv K. Estreicher i W. Łynacewicz oraz J. Polak iako sekretarz. Do W a rs z a w y zapowiedziało s w o ’V przybycie szerea w ybitnych osobistości eu ro p eisk ieao ruchu obrońców pokoiu z Analii, Frfincii i Niemiec2®.
W a rszaw sk i k ong res debatow ał nad rozbrojeniem, skróceniem cza- «41 służby woiskowei, w soółoraca ekonomiczna miedzy narodami oraz
22 H о 1 1, W e 11 o, op. cit., s. 85. 23 I b i d e m , s. 85. 24 I b i d e m , s. 85 i n. 25 P a trz : P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e i h isto r ia d y p l o m a t y c z n a , W y b ó r d o k u m e n t ó w . W s tę p i o p ra ć . L. G c l b e r g , t. И, W a rs z a w a 1958, s. 303. 20 A A N , A m b a s a d a HP w L o n d y n i e , n r 771, d o k . z 31 X 1928 o ra z A A N , A m b a sada RP w Ber li nie, n r 1522, dok. z 29 II 1928.
lolą Ligi N a rodów w świecie. Powołano też komisję polsko-niemiecka, k o o rd y n u ją c ą i inspirującą działalność pacyfistyczną w obu k r a ja c h 27. W yższą formą spotkań działaczy pacyfistycznych z końca lat d w u dziestych były też konferencje pokojow e różnych w yznań religijnych. Na tym polu p rym wiodły Stowarzyszenia Ruchu Pojednania. Pierwsza z takich konferencji odbyła się w Genewie w 1929 r., następną zapla now ano we Frankfurcie nad Menem. Stały się one, zwłaszcza g e n e w s ka, form ą w y m iany poglądów przedstawicieli różnych w yzn ań na sp ra w y utrzym ania pokoju i porozum ienia między narodami. Brało w nich udział także wiele znanych osobistości ze świata nauki i k u ltu ry 28.
W tym sam ym czasie a k ty w n ą postaw ę w spraw ach rozbrojenia i zachow ania pokoju w Europie w y k azyw ała także założona jeszcze w 1921 r. z inicjatyw y k lery k a ln e g o stronnictwa M łodej Republiki (La J e u n e République) i wchodząca w skład M iędzynarodow ej Komisji Przeciw ników W o jn y — Akcja Dem okratyczna na rzecz Pokoju (Action Intern atio n ale D ém ocratique pour la Paix) z siedzibą w Paryżu. Jej p rzyw ó dcy uważali, że istniejące system y aliansów m iędzynarodowych oraz nasilenie zbrojeń stanow ią poważne niebezpieczeństwo dla po koju światowego. Pokój ten może być jed nak zachow any pod w a runkiem :
a) połączenia w ysiłków w szystkich p aństw w chodzących w skład Ligi N a rodów w celu wyrzeczenia się przez nie armii, z zachowaniem jedyn ie specjalistycznych jednostek policji dla utrzym ania porządku publicznego;
b) podjęcia sk o ordy n ow an ej i energicznej działalności w y c h o w a w czej, zmierzającej do w yelim inow ania nienawiści i propagow ania b r a terstw a między narodami.
Dopiero zrealizowanie tych po stulatów — zdaniem Akcji D em okra tycznej — pozwoli na rozbrojenie oraz szeroką i skuteczną działalność na rzecz zachowania pokoju. W spom niana oraanizacja była bardzo ru- c łiwa, uczestniczyła w licznych k onferencjach i k on gresach p rzyg o tow yw an ych przez stow arzyszenia pacyfistyczne. Miała swoie sekcie w 42 krajach. Na jej czele stali: M. Sanqnier i sekretarz Generalny л. oog, aktyw nym i działaczami zaś byli m. in. ze stron y niemieckiej L. Q uidde a anoielskiej miss Ruth F r y 29.
N o w y impuls dla ruchu pacyfistycznego i ieao akcii na rzecz euro- neiskieqo rozbrojenia dał, zw ołany w m arcu 1929 r. do Berlina, T m ię d z yn a rod ow y k ongres antyfaszystowski. W zięła w nim udział także 6- oso owa delegacja z Polski, pod przewodnictwem posła
komunistycz-57 A A N , A m b a s a d a RP w B er li n ie, C o n g r è s U n i v e r s a l d e la Paix. M H o f f m a n n , op. cit., s. 211.
nego H. Bitnera. On też wszedł w skład prezydium kongresu, w k tó rym zasiedli m. in. reprezentanci Francji — H. Barbusse,- Anglii — — Snock; ZSRR — H. Stassowa; Niemiec — W. M ünzenberg i F. Hec- kert; W ogier — hr. M. Karolyi; W łoch G. Miglioli; Czechosłowacji
A. Landova-Stychova oraz przedstaw iciele antyfaszystow skich o rg a nizacji młodzieżowych. Ponadto k on g res powołał hon orow e prezydium złożone z reprezen tantó w osób re p re sjo n o w an y c h przez reżimy fasz y stowskie i a u to ry ta rn e z W łoch, W ig ie r, Bułgarii oraz Polski, którzy nie mogli wziąć udziału w berlińskich obradach. Do stolicy Niemiec przybyli ponadto przedstaw iciele u grupow ań pacyfistycznych z róż nych k rajó w świata. Kongres zbojkotowali socjaldemokraci, którzy pierwotnie zapowiedzieli swój przyjazd do Berlina.
Referat zasadniczy w ygłosił poseł H. Bitner. K ongres uchw alił sze reg rezolucji skierow anych przeciwko m iędzynarodow em u faszyzmowi.
Żądano w nich w sp arcia materialneg® dla ruchu antyfa szy sto w sk ieg o na świecie, azylu dla p rze ślad o w a n y ch — w n iek tó ry ch k r a j a c h — p o stępow ych działaczy robotniczych, p o p r a w y b y tu w a r s tw włościańskich i wreszcie rozwiązania problemu mniejszości narodow ych. Berlińska imprezę zakończył wielki wiec a n tyfaszystow ski zorg a n izo w a n y w c y r ku Buscha. P rzem aw iając na jego zakończenie Barbusse w ezw ał z e b ra nych do podejm ow an ia w ysiłk ó w nad u tw orzen iem frontu a n ty f a s z y stowskiego w k raja ch europejskich. Relacjonując W a rsz a w ie berlińskie
w y darzen ia przedstaw iciel polskiej placów ki d yplom atycznej pisał, że „mowę sw oją zakończył Barbusse okrzykiem : »Precz z faszyzmem«, »Niech żyje św iatow a rewolucja«. Delegaci zaczęli z kolei śpiewać w rozm aitych językach »M iędzynarodów kę«"30.
Kongres powołał stałe Biuro Antyfaszystowskie, k tó re utrzym yw ać miało k o n ta k t ze wszystkim i organizacjam i walczącym i z faszyzmem na całym świecie.
Berlińskie o b r a d y uznać w y p a d a za początek wielkiej a n ty fa szy sto wskiej akcji, sp la ta ją c ej się z w a lk ą o u trz y m an ie po koju w różnych zakątkach świata. Ten rew o lucyjn y nurt pacyfistyczny w yw ierać b ę dzie odtąd coraz silniejsze w p ły w y na pro gram y i kierunki działania lib eraln o -d em okraty czn ego obozu o b roń có w pokoju. W a r f o w tym m ie j scu nadmienić, że pod k oniec lat dw udziestych czołowymi sternikam i f n se ł pacyfistycznych było w ielu pisarzy, publicystów, nauczycieli a k a demickich i działaczy społecznych. Ich w p ły w na e u ro p e js k ą opinię publiczną w y w ie r a n y poprzez liczne publikacje, p ro p ag u ją ce idee anty- w o ie n re , tłum aczone na różne języki był znaczny. Do takich pozycji należały w pierwszym rzędzie powieści Romain Rollanda, h um anisty
o dużym a utorytecie moralnym, w y różnionego w 1915 r. nagrod ą N o bla w dziedzinie literatu ry, a k ty w n e g o działacza licznych m ię d z y n aro dow ych k o n g resó w w ob ronie p o k o ju 31.
Dużego form atu przeciw nikiem wojny był również Francuz H. Bar busse. Jego odezw y i m anifesty prze d staw ia ne na m iędzy narod ow y ch k o n g re s a c h tłum aczone b y ły na w iele języków i ro zsy ła n e do czoło w ych politykó w świata. Po dojściu H itlera do władzy w ystą pił on zde c y d o w a n ie przeciw ko znęcaniu się w N iem czech n a d w ięźniami p o lity cznymi (m. in. T hälm annem czy Ossietzkim). J a k o red a k to r ,,L'H umani té" dem ask o w ał k o n s e k w e n tn ie e u ro p e js k i faszyzm 32.
Przeciwko wojnie w ystępow ali również czołowi pisarze niemieccy. W ielu z nich po 1933 r. opuściło k r a j i na em ig racji podjęło w alkę z hitlero w sk ą dy ktaturą.
W z ra s ta ją c a z ro ku na rok a k c ja przeciw ko w o jn ie i zbrojeniom staw ała się dla niektórych rządów europejskich, a przede wszystkim niemieckiego, zjaw iskiem niepożądanym . Toteż czołow e osobistości ży cia politycznego p o sta now iły ów ruch osłabić, a nastę p n ie skierow ać na boczn e tory lub sk om prom itow ać w oczach szerszych k ręg ó w społe czeństwa. N a jja s k ra w ie j w y stąpiło to na przełom ie 1929/1930 r. W sto sunku do czołow ych p rzy w ó d c ó w obozu rad y k a ln e g o w N iem czech nie w a h a n o się n aw et użyć siły. Tak było w przypadku B. Jacoba, C. von O ssietzkyego i wielu innych. W y ta c z a n o im też p ro ce sy polityczne33.
N a przełom ie la t dw udziestych i trzydziestych p o jaw ia ły się na r y n k a c h księ g a rskic h n ow e p u b lik acje sy g nalizujące przyg o to w a n ia w o jen n e w n iek tó ry ch p a ń stw ac h z achodniej E uropy34. Przeciw z b ro je
31 O d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n e j R. R o lla n d a p a trz : D e n h i n g e s c h l a c h t e t e n V ö l k e r n , Z ü ric h 1918; R. R o l l a n d , B o ts ch a ft a n d e n K o n g r e s s v o n B r ü s s e l u n d w i e k a n n m a n d e n K r ie g v e r h in d e r n , P a ris 1936,- R. C h e v a l , R o m a i n R o ll a n d , L ' A l l e m a g n e et la G u e rr e, P a ris 1963.
и D o z n a n y c h p o w ie ś c i i o d e z w p a c y f is ty c z n y c h B a rb u s s e a n a le ż ą : Le Feu, Z ü r ic h 1918; L'Enter, Z u ric h 1919; De r S c h i m m e r A b g r u n d . Ein M a n i fe s t an alle D e n k e n d e n , B asel 1920; La L u e u r d a n s l'abin. P aroles d 'u n c o m b a t t a n t , B a se l— L eipzig 1922; Force, B e rlin 1926; Les E n c h a î n e m e n t s , B e rlin 1926; L es B o u r r e a u x , S tu ttg a r t 1927; Fait s d i v e r s , B e rlin 1929, F a s c h is m u s , B e rlin 1929; C o n n a i s - t u T h ä l m a n n , P a ris 1934. P ra w ie w s z y s tk ie p r a c e B a rb u s s e a b y ły tłu m a c z o n e n a w ie le ję z y k ó w .
3* K. R. G r o s s m a n n , O s s i e t z k y , e in d e u t s c h e r P atriot, M ü n c h e n 1973, s. 149 o ra z R. B a r k e l e y , D ie d e u ts c h e F r i e d e n s b e w e g u n g 1917— 1933, s. 87.
34 O. L e h m a n-R u s s b ü 1 d t, Die b l u ti g e I n t e r n a t i o n a l e d e r R ü s t u n g s i n d u s t r i e , H a m b u rg 1929; i d e m , Die R e i c h s w e h r , L eip zig 1939,- E. S c h n e l l e r , Der n e u e W e l t k r i e g , W a s t u n d ie d e u t s c h e n A r b e i t e r g e g e n d r o h e n d e n i m p e r i a l i s t i s c h e n K ri eg, B e rlin 1927; F. К о b l e r , G e w a l t u n d G e w a l t l o s i g k e i t . H a n d b u c h d e s a k t i v e n Pa z ifis te n , Z ü ric h — L eip zig 1928; i d e m , F ür F r ied e n u n d A b r ü s t u n g , Z ü ric h 1929; i d e m , K r i e g d e m i m p e r i a l i s t i s c h e n K r i e g e , B e rlin 1929; M. S с h e 1 e r, D ie I d e e d e s F r i e d e n s u n d P a z ifis m u s , B e rlin 1931 ; i d e m , A u f r u f g e g e n d e n i m p e r i a li s t i s c h e n K ri eg, P a ris 1932.
niom i p ropagandzie wojennej, zwłaszcza w Niemczech, w y stę p o w a ły m asow e org anizacje lew icow e na czele ze Związkiem W alki Przeciwko Faszyzmowi (Kampfbund gegen den Faschismus), zrzeszającym w latach 1931— 1932 ponad 100 tys. członków*5. Akcję tę pop arły i inne pacyfis tyczne u g ru po w a n ia europ ejsk ie.
W związku z p rz y g o to w y w a n ą w 1931 r. p ierw szą k on fere n c ją roz b rojen io w ą pod auspicjam i Ligi Narodów , p o n o w n ie nasiliły się działa nia (polegające na organizowaniu zebrań i demonstracji) różnych mię dzynaro d o w y ch sto w arzyszeń przeciw ników wojny, d o m ag a jąc y c h się zam rożenia zbrojeń i zachow ania pokoju. Do G e n e w y n a p ły w a ły coraz to now e rezolucje p o tęp ia ją c e wyścig zbrojeń oraz p rzypom inające, że pokój będzie zachow any tylko wtedy, kied y nastąpi powszechne roz b ro je n ie i kiedy n a ro d y św iata zmuszą sw oje rządy do w yrzeczen ia się a w a n tu r wojennych*6.
2 II 1932 r. rozpoczęły się w G en ew ie o b rad y k o n fere n c ji ro zb ro je niowej. 18 lutego delegacja radziecka przedstaw iła projekt rezolucji
w spraw ie c ałko w itego i p ow szechnego rozbrojenia. M ocarstw a za ch o dnio euro p ejskie przeszły nad tym d okum entem do porządku dziennego. 11 gru d n ia pięć w ielkich m ocarstw: W. Brytania, Francja, W łochy, USA i Niemcy uzn ały zasadę rów n o u praw n ien ia Republiki W eim arskiej
w dżiedzinie zbrojeń w „system ie z a p ew n ia jąc y m bezpieczeństw o w s z y stkim pań stw o m ”. Porozum ienie to prak ty c zn ie zwolniło N iem cy z obo wiązku p rzestrzegania w ojsk o w y ch klauzul T ra k ta tu W ersalskiego*7.
Na tym tle poważnego znaczenia n ab ierają obrady m iędzynarodo w ego k on gresu a n ty w o je n n e g o, k tó ry odbył się w A m sterdamie. Stał się on niew ątpliw ie jednym z najgłośniejszych przedsięwzięć a n ty w o
jennych. Oprócz zakro jon ej na szeroką sk alę akcji p ro p a g a n d o w e j na rzecz rozbrojenia i zachow ania pokoju, u czestnicy k o n g re s u zam anife stowali dalsze zbliżenie się ówczesnego ruchu pacyfistycznego do p o glądów kom unistów na w alkę o pokój między narodam i. Nie bez z n a czenia p o zostaw ały też wysiłki p odjęte w tym zak re sie w kw ietniu 1932 r. przez Komisję Polityczną Komitetu W y k o n a w c z e g o M ię d z y n a rodówki Komunistycznej. Pow ołany Komitet Przygotow aw czy konejre-
su u trzy m y w ał stały k o n ta k t z przedstaw icielam i M iędzynarodów ki, z a in tereso w any m i rozw ojem ruchu przeciw ko w ojn ie i faszyzmowi.
35 A rc h iw u m P a ń s tw o w o W ro c ła w , R e j e n c j a O p o l s k a , W y d z . I [d a le j — A P W r HO 1} nr 1/16; Die T ä t i g k e i t d e s K a m p l e s g e g e n d e n F a s c h is m u s , V ll 1931.
3b I b id e m , n r 1694, tlok. z 27 XI 1931; L. B a u e r , M o r g e n w i e d e r K ri eg, B erlin 1931, i d e m , La G u e r r e est p o u r d e m a i n , P a ris 1932; A. E i n s t e i n , S. F r e u n d , W a r u m K r i e g ? P a ris 1933.
37 „ P rz e g lą d P o lily c z n y " 1933, zał. 1, s. 12 o ra z H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j 1939— 1945, t. 1, W a rs z a w ą 1976, s. 396 i n.
W skład Komitetu P rzygotow aw czego wchodzili na jw ybitniejsi d z ia ła cze św iatow ego ruchu ob ro ńców pokoju, a w tym: H. Barbusse, M. G o rki, T. Dreiser, P. Langevin, H. Mann, M. Andersen-Nexö, В. Russel, R. Rolland, San Katajana, U. Sinclair, A. Einstein i inni.
W odezwie s k ie ro w a n e j do w szystkich kobiet i mężczyzn, o r g an iz a cji p roletariackich, k ulturalno -o św iato w y ch i społecznych w zyw ano do zwarcia szeregów w imię słusznej, pokojo w ej s p ra w y 38.
O statecznie w dniach 27—29 VIII 1932 r. w A m sterdamie rozpoczął sw e o b rad y z takim rozm achem p rz y g o to w y w a n y k o n g re s a n ty w o je n ny. W jeg o p racach uczestniczyło ok. 2200 d e legatów z 29 k r a jó w 39.
K ongres ten zapoczątkow ał n o w y e ta p w dziejach św iatow eg o i e u ropejskiego ruchu przeciw ników w ojny, zrew olucjonizow ał go i pchnął na nowe tory. W yraził to n ajpełniej w mowie zam ykającej obrady Barbusse. „Siła jeg o i godność — stw ierdzał mówca — p o lega ją na tym, że u nik ają c o k ro pn ej pułapki oficjalnego pacyfizmu siejącego złudzenia i m a rn o tra w ią ce g o zdrow e siły na b ezpłodne teoretyzow anie, o d e rw a ne od rzeczywistości, sprow adził problem w o jn y na ziemię trak tując go jako problem dotyczący ludzi, ociekający k rw ią " 40.
Tym czasem w styczniu 1933 r. w ładzę w N iem czech przejęli n a ro d o wi socjaliści. W lutym świat dowiedział się o pierw szych m aso w y ch are sz tow a n ia c h i rep re s ja c h przeciw k o lew icy niem ieckiej41. Przeciw terrorow i w Niemczech w ystąpiły masowe organizacje pacyfistyczne w Europie, usuw ając niejako na dalszy plan walkę o rozbrojenie i za
chow anie pokoju na sta ry m k o n ty n e n c ie 42.
W 1934 r. o rg a n iz a c je pacyfistyczne p raw ie w szystkich odcieni oprócz m asow ych wieców, dem onstracji i k o ngresów w obronie prze ślado w an y ch przeciw ników politycznych Hitlera, po djęły także prooa- gandę radiową, wizualną i wydaw niczą. N a ręce k a n c le rz a Rzeszy bez przerw y przesyłano telegram y pro testu jące przeciwko bezpraw iu p ano szącemu się w Niemczech, żądając uw olnienia p rz e trz y m y w a n y c h w więzieniach. Akcję tę inspirowała świeżo powołana do życia w P a r y
38 H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j ..., s. 440 i n.
39 A. V i d a l , H e n r i B a r b u s s e — so ld a t mira. {tłum . z frrtn c.], M o s k w a 1962, s. 254, c y t. z«.- H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , s. 442.
40 H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j . . . , s. 442.
41 P o litis c h e s A rc h iv d e s A u s w ä r tig e n A m te s B onn [d a le j — P A B ], A b t. И, А /В , 83— 42, C. v o n O s s ie tz k y . P a trz ró w n ie ż G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n A r b e i t e r b e w e g u n g , Bd. 5, B e rlin 1966, s. 25 i n. [d a le j — G d D A B ] ,
42 A A N , M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h [d a le j — M S Z ], n r 2069, d o k . z 28 IV 1934. P a lrz ró w n ie ż H isto ria d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , s. 445, o ra z M i ę d z y n a r o d ó w k a K o m u n i s t y c z n a 1919— 1943, W a r s z a w a 1974, s . 367
żu Komisja do Badań Zbrodni H itlerow skich (Commission d'Enquête sur les atrocités hitlériennes)43.
Nowym bodźcem dla obrońców pokoju stały się, ostatecznie sp re c y zowane przez kom unistów francuskich i pop arte przez inne partie k o m u nistyczne na całym świecie, w y su n ię te na czerw co w ym a n ty fa s zy s to w skim k o n g re s ie w 1933 r. hasła Fron tu Ludowego. W y s u w a ł on bowiem na czołowe m iejsce problem rozbrojenia i walki z faszyzmem, a n a s tę p nie obronę praw i swobód obyw atelskich najszerszych rzesz ludzi p r a cy. W y ra z e m tych tendencji w ruchu o b roń có w poko ju stał się z w o ła ny w lutym 1934 r. do Londynu kongres przeciw ko głodowi, faszyzmo wi i wojnie, na k tó ry przybyli przedstawiciele ok. 800 organizacji opo w iadający ch się za ogólnośw iatowym pokojem i d em o kracją44.
Latem 1934 r. fala p rotestów przeciw ko zbrojeniom jeszcze bardziej się nasiliła. Zw iązane to było ze zbliżającą się 20 rocznicą w y bu c h u w ojny światowej.
Głównym inspiratorem ow y ch poczynań był tym razem O gó lno św ia to w y Komitet Przeciwko W o jn ie i Faszyzmowi. Przestrzegał on przed n o w ym niebezpieczeństwem , jeszcze groźniejszym niż poprzednia, w ie l ka wojna. Komitet zorganizow ał w tym celu, mimo opozycji ze stro n y części przyw ódców europejskiej socjaldem okracji, szereg kongresó w
i konferencji w e Francji, Czechosłowacji, Szwajcarii oraz w M ek sy k u 45. Lewica kom unistyczna śledząc u w ażnie tę ak c ję s k ie ro w a n ą przeciw ko w ojnie i w zra sta ją c y m z miesiąca na m iesiąc siłom b r u ta ln e g o reżym u w Niemczech, postan ow iła n ad a ć jej o k reślo n y p ro g ra m polityczno-spo- łeczny, mobilizujący szerokie rzesze robotników, chłopów i inteligen cji. Taki p ro gram o p rac o w an o na VII k o n g resie kom internu , o b r a d u ją cym w lipcu i sierpniu 1935 r. w Moskwie. Tu też sporo miejsca po święcono analizie d y k tatu ry faszystowskiej, w szechstronnie przean alizo w ano jej rolę i funkcję po lityczną48.
W ostatnich m iesiącach 1935 r. u w agę postępo w ej opinii świata z a przątał konflikt w łosko-abisyński. Ujawnił on także, że w szystkie p o d ejm ow an e do tej pory ak c je p acyfistyczne na rzecz pokoju i p ow sz e chnego rozbrojenia nie b y ły w stanie przekształcić się w m ię d z y n aro dową kampanię, która m ogłaby zmusić państw o-agresora do
zaniecha-13 РЛВ, A b l. In la n d II, Л/В, 83— 65, Bd. 1, d o k . z 7 III 1934. P a trz s z e rz e j; C. S c h m i t t , Das p o l it i s c h e P r o b le m d e r F r i e d e n s s ic h e r u n g , L eip zig 1934 o ra z G. S e i p e l , De r F ried en . Ein s i t tl i c h e s u n d g e s e l l s c h a l t l i c h e s P ro b lem , In n s b ru c k
1937.
41 „ R u n d s c h a u " 1934, n r 20, s. 746. 45 „ R u n d s c h a u " 1934, n r 30, s. 1171.
4“ G. D y m i t r o w , P is m a w y b r a n e , W a r s z a w a 1954, s. 54. P a lrz sz e rz e j: M i ę d z y n a r o d ó w k a K o m u n i s t y c z n a , s. 409 i n
nia jego zbrodniczych zapędów. Na ten stan rzeczy w pły w ała w znacz nym stopniu również polityka p rzy w ó d có w partii s o c ja ld em o k ra ty c z nych, k tó rzy stali na stanow isku, że p o d e jm o w a n e przeciw ko W łochom i Niemcom stanow cze kroki mogą jedynie przyspieszyć św iatow y k o n flikt zbrojny oraz że jedynie Liga N a rodów jest skutecznym g w a r a n tem zachow ania św iato w eg o pokoju. Pierw sze niepow odzenia w zakre sie zorganizow ania się m ię dzyn aro d ow ych w y stąpień szerokich w arstw społeczeństw e u ro p e js k ic h przeciw agresji włoskiej nie zniechęciły r u chu przeciw ników w o jn y do dalszego działania, zwłaszcza że zarów no M iędzynarodów ka Komunistyczna, jak i poszczególne partie k om uni styczne w Europie, podwoiły wysiłki w obronie pokoju. U jaw niło się to w czasie k o n g res u przeciw ko w ojnie i faszyzmowi obrad u ją ce g o w s ty czniu 1936 r. w C lev elan d 47 oraz a n ty fa szy sto w skiego zjazdu działaczy k u ltu r y we Lwowie w m aju tegoż ro k u 48.
Z arów no zebrani w Cleveland, jak i w e Lwowie, byli zdania, że w alka przeciw ko w o jn ie im perialistycznej i w alka o pokój, to p o d s ta w ow y obowiązek wszystkich p o stępow ych środowisk. Tę samą myśl
p ropago w ał jed en z najbardziej znan ych przyw ódców angielskich p a cyfistów lord R. Cecil. W apelu w y s to s o w a n y m do n a ro d ó w świata do m agał się:
a) uznania n ienaruszalności u m ów m iędzynarodow ych,
b) ograniczenia i po ddania kontroli m iędzyn arodow ej wszelkich zbrojeń,
c) uchw alenia zakazu czerpania dochodu z przemysłu zbrojenio w e go przez osoby p ryw atne,
d) um ocnienia Ligi N a ro d ó w w celu zapobieżenia w ojn ie lub iej prze rw a n ia przez z org a n izow a ny system zbiorowego bezpieczeństwa,
e) stworzenia w ram ach Ligi N aro d ó w organu, k tó ry byłby w sta nie skutecznie likw idow ać ko n flikty m iędzynarodow e, grożące w y b u chem w o j n y 4*.
Za apelem Cecila opowiedzieli się czołowi fra n c u scy działacze p a c y fistyczni. T ak o to narodziła się myśl zorgan izow ania k o lejn e g o m iędzy na ro d o w e g o ko n g resu pokoju, k t ó r y miał zrazu odbyć się w Genewie, a ostatecznie rozpoczął obrady w Brukseli (3—6 IX 1936 r.)5n.
47 A A N , M SZ, n r 2079, dok. z k o n g r e s u w C le v e la n d . 48 H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , t. II, s. 355 o ra z H is to r ia p o l s k i e g o ru c h u r o b o t n i c z e g o 1864— 1964, t. I, W a r s z a w a 1967, s. 502. 49 K o m m u n i s t i c z e s k i j I n t e r n a ti o n a l 1936, n r 15, s. 24, c y t. za H isto ria d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , t. II, s. 337. 50 H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j . .. , t. II, s. 338. O p o p a rc ie k o n g r e s u z w ró c ił s ię w p ło m ie n n y m a p e lu do p is a r z y i lu d zi n a u k i R o lla n d . P a tr z R. R o l l a n d , B o ts ch a ft an d e n K o n g r e s s v o n B r ü s s e l u n d w i e k a n n m a n d e n K r ie g v e r h i n d e r n ? P a ris 1936.
I ym czasem w lipcu doszło w H iszpanii d o p raw ic o w eg o puczu przeciwko siłom republikańskim, k tó ry p oparły m ocarstw a faszystow
skie — Niem cy i W łochy. P o stępow y świat, a wraz z nimi liczne o r g a nizacje pacyfistyczne w ypow iedziały się i tym razem p rze c iw p rze m o cy z zewnątrz. W y razem tego miało być hasło „No pasaran", w ym ie rzone w e u ro p e js k i faszyzm. 13 sierpn ia o d b y ła się w P a ryżu e u r o p e j ska konferencja w obronie Republiki Hiszpańskiej zwołana przez O gó l nośw iatow y Komitet W alki przeciw ko W o jn ie i Faszyzm owi51.
Lata 1937 1938 stanow iły już k o ń c o w y okres ożyw io nej a n ty w o je n nej i antyfaszystowskiej propagandy. W Paryżu rozpoczął działalność
utw orzony pod ausp icjam i Ligi N a ro d ó w k o le jn y Komitet N iesienia P o mocy W y p ę d zo n y m z Niemiec (Comité de Liaison des O rgan isation s occupant des Réfugies d'A llem agne)52.
W iosną i latem 1938 r. po w ażn iejsze a k c je na rzecz p o p a rc ia s t a rań o zachow anie pokoju objęły Anglię. Tu rozwijał się w ow ym czasie ró żnoro dn y ruch pacyfistyczny. R ów nocześnie z tym zjaw iskiem u ja w niały się jego słabości. Przejawiało się to m. in. w próbach podporząd k o w a n ia n iek tó ry ch jego odłam ów kołom polityczn ym zw iązanym z. Cham berlainem . Zdarzały się n a w e t p rzypad ki w y k o rz y s ty w a n ia w p ływ ow yc h działaczy p acy fisty czn y ch do agitacji na rzecz z a w arcia kom prom isu pomiędzy Anglią i F ra n c ją z jedne j strony, a W łocham i i Niemcami z drugiej. W ystąpiło to w yraźnie w hasłach stow arzyszenia
„Przysięga w imię Pokoju", głoszącego jaw nie z asady porozum ienia z H itlerem i M ussolinim 53.
Mając poparcie niek tóry ch polityków zachodnioeuropejskich, władze Trzeciej Rzeszy coraz śmielej atakow ały przyw ódców anty w o je n n y c h
i a nty hitlerow skich organizacji, p rzedstaw iając ich jako działaczy p o w iązan y ch z ośrodkam i k om unistycznym i i żydowskimi na tere n ie Związku Radzieckiego54.
W 1938 r. europejskim centrum a n ty w o je n n y m stał się Paryż. Do stolicy Francji przeniosły się, zwłaszcza p o po dpisaniu u k ład u m ona chijskiego, o rg an iz ac je i re d a k c je czasopism pacyfistycznych. Tu też zw oływ ano jeszcze m ięd zy n aro d o w e k o n fe re n c je obrońców pokoju, w czasie k tó ry c h u c h w a la n o odezw y w z y w a ją c e do o b ro n y Thälman- na, O ssietzkyego, M ierendorffa i in n y ch w ięźniów p olitycznych w hit lerow skich Niem czech55.
51 „ R u n d s c h a u " 1936, n r 37, s. 1504. 52 A A N , M SZ, n r 1852, d o k . z 17 111 1937.
53 C y t. za H is to r ia d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j . . . , t. II, s. 347. 54 I’AB, A bt. In la n d , A/B, 83— 40, Bd. 8, d o k . z 7 IV 1938.
Były to już ostatnie wielkie d em onstracje w obronie pokoju w Euro pie. A nschluss Austrii stał się p o w a ż n y m ostrzeżeniem przed zbliżają cym się niebezpieczeństwem. M ocarstw a zachodnioeuropejskie jedn a k
nie tylk o zlekcew ażyły ten fakt, lecz d o prow adziły do u g od y m on achij skiej36. Umożliwiło to znacznie m. in. ag resję na Czechosłowację. M o nachium oznaczało też klęskę m ię d zy n aro d o w ego ruchu a n ty w o je n n e g o w skali światow ej. Z ak tyw izow ało bow iem w szy stkie siły faszystow skie ówczesnej Europy, do tej pory pozornie jeszcze przestrzegające m ię d z y n a ro d o w y ch porozum ień. Stawało się widoczne, iż w przededniu starcia z siłami czarn e g o i b ru n a tn e g o faszyzmu, d e m o k ra cje zachod nioeuropejskie prowadzą, w b rew przestrogom obozu pacyfistycznego
i kom unistycznego, k rótko w zro czn ą politykę.
W n o w y c h w a ru n k a c h h isto ry czn ych i z ao strzającej się sy tuacji m iędzynarodow ej, a zwłaszcza wobec zbliżającego się k r y z y s u czecho słowackiego, w całej pełni u jaw n iła się słabość ruch u pacyfistycznego. Nie byl on — ja k się w ydaw ało — na tyle prężny, by zapobiec zbliżają cemu się kataklizmowi wojennemu. Pow stające na przełomie 1938/1939 r. i działające nadal stare związki pacyfistyczne, nie miały już tego rozmachu, co w okresie wcześniejszym. 1 chociaż dochodziło do p r o te s tów przeciw polityce d y k ta tu m onachijskiego, to w iele organ iz ac ji p a cyfistycznych przy jęło w milczeniu to, co stało się w e w rześniu 1939 r. W ten sposób układ m onachijski wzmógł w ruchu zw olenników p o koju tend encje k a pitula nc kie a tym sam ym w yw ołał dezorganizację i rozłam w sporej części jego k rajo w y c h komitetów. N iektóre z nich wierzyły, że M onachium nada stosunkom m iędzynarodow ym now y charakter. U n iw e r s y te t W ro c ła w s k i I n s ty tu t N a u k P o lity c z n y c h K a r o l F ie d o r A C T IV IT Y O F P A C IF IS T IC O R G A N IZ A T IO N S IN EURO PE IN F A V O U R O F PE A C E A N D D IS A R M A M E N T IN T H E IN T E R W A R PER IO D
T h e a r tic le is b a s e d , first o f , all, o n th e a lr e a d y q u ite ric h l it e r a t u r e d e v o te d to p ro b le m s of p r e s e r v a tio n of p e a c e , a s w e ll as o n P o lish a n d G e rm a n a r c h iv a l m a te ria ls . B oth A u s w ä r tig e s A m t a n d th e P o lish M in is tr y of F o re ig n A ffa irs fo c u s s e d a gij'eat d e a l of th e ir a tte n tio n o n th e s e p ro b le m s . A ttitu d e s of W e s t E u ro p e a n
s ta te s to th e m o v e m e n t of w a r o p p o n e n ts a r e a lr e a d y s u ffic ie n tly k n o w n in th e lite r a tu r e of th e s u b je c t.
B asin g on th e s e s o u rc e s , th e a u th o r d is tin g u is h e d th r e e tr e n d s in th e p e a c e - d e fo n c e m o v e m e n t in th e in te r w a r p e rio d : a) c o n s e r v a tiv e , s tr iv in g to p r e s e r v e s ta tu s q .io in E u ro p e ; b) lib ’r a l- d c m o c r a tic - c a th o lic , v o ic in g s lo g a n s of re c o n c ilia tio n a m o n g n a tio n s a n d c r e a tio n of th e w o rld w ith o u t c o n flic ts in th e n a m e of u n iv e r s a l h u m a n e p rin cip les,- a n d c) r a d ic a l, r e m a in in g u n d e r a s tro n g in flu e n c e of th e c o m m u n ist m o v e m e n t, m o b iliz in g b ig g ro u p s of s o c ie tie s of d iffe re n t n a tio n s in th e ir s tr u g g le a g a in s t in te n s ify in g a rm a m e n ts a n d s p rin g in g fa s c is t d ic ta to r s h ip s . T h is r a d ic a l tr e n d w a s a ls o e x e r tin g a s ig n ific a n t im p a c t o n lib e r a l- d e m o c r a tic a s s o c ia tio n s , in v o lv in g th e m m a n y a tim e in to a c tio n s of in te r n a tio n a l im p o rta n c e .
D ir e c tly a f te r th e e n d of t h e W o rld W a r O n e , th e b ig g e s t in te n s if ic a tio n of all tr e n d s in th e a n tiw a r m o v e m e n t w a s w itn e s s e d in G e rm a n y . Its e x p r e s s io n w a s t h e a c tio n „ N ie -w ie d e r-K rie g " la s tin g a lm o s t s e v e r a l y e a r s , w h ic h o p p o s e d a r m a m e n ts , r e ta lia tio n s lo g a n s of th e e x tr e m e G e rm a n r ig h t-w in g , a s w e ll a s p a r a m ili ta r y fo rm a tio n s b e in g set up in th is c o u n tr y . T h e a c tio n u n d e r ta k e n b y th e G e rm a n w a r o p p o n e n ts g a in e d a w id e r e s p o n s e in o th e r E u ro p e a n c o u n trie s , a n d e s p e c ia lly in E n g la n d , F ra n c e , A u s tria , H o lla n d , in S c a n d in a v ia , a n d a ls o in th e U n ite d S ta te s A r e m a r k a b le m o v e m e n t in E u ro p e in th e firs t h a lf of 1920's w a s a m o v e m e n t ..g a in s t m ilita r y s e r v ic e a n d p r o d u c tio n of m ilita r y e q u ip m e n t. A s il in a sh a d o w of th is m o v e m e n t, th e r e w a s o p e r a tin g a m o v e m e n t fo r r e c o n c ilia tio n b e tw e e n n a- Iions, w h ic h w a s p a tr o n iz e d b y C a th o lic o rg a n iz a tio n s ( I n te r n a tio n a le r V e rs ö h n u n g s b u n d , I n te r n a tio n a l F e llo w s h ip of R e c o n c ilia tio n ). In th e th ir tie s , a c h a r a c te r is tic f e a tu r e of w a r o p p o n e n ts ' m o v e m e n ts w a s c o n v o c a tio n of h u g c in te r n a tio n a l r a llie s a n d c o n g re s s e s , s tr o n g ly o p p o s in g w a r te n d e n c ie s b e in g r e b o rn o n th e O ld C o n tin e n t. In so m e c o u n trie s , s ig n a tu r e s w e re c o lle c te d u n d e r a p p e a ls d e m a n d in g e li m in a tio n o l th e u se of fo rce fro m th e p o litic a l life, a n d e s p e c ia lly to w a rd s e c o n o m ic a lly w e a k e r s ta le s .
T h e w in n in g of p o w e r b y th e N a tio n a l S o c ia lis ts in G e rm a n y la r g e ly p ro m o te d ra d ic a liz a tio n of th e m o v e m e n t for p e a c e . It w a s w in n in g a n in c r e a s in g ly w id e r s u p p o rt of e m in e n t w r ite r s , c u ltu r a l a c tiv is ts , a n d le a d e r s of s o c io -p o litic a l o r g a n i z a tio n s . O n ly p ro fe s s io n a l d ip lo m a ts in W e s te r n E u ro p e d id n o t p e r c e iv e a n y th r e a t for p e a c e a n d th e E u ro p e a n e c o n o m ic o r d e r in th e N a z i a n d I ta lia n fa sc h is m . S om e of th e m c o n tin u e d to b e c o n v in c e d t h a t W e s t E u ro p e a n d e m o c ra c y w a s a b le to c h e c k th is p h e n o m e n o n . A h ig h p ric e fo r th is o p tim is tic e v a lu a tio n of th e la s t fe w y e a r s p r e c e d in g th e S e c o n d W o rld W a r h a d to b e p a id n o t o n ly b y th e n a tio n s of th e O ld C o n tin e n t b u t by som e n o n -E u ro p e a n c o u n tr ie s a s w ell.
