A C T A U N IV E R S IT A T IS L O D Z IE N S IS
FO LIA O EC O N O M IC A 165 99-111 2003
(Acta Uiliv. Lodz, Folia oecon.)
M ałgorzata P ięta*
C E L E W S P Ó Ł C Z E S N E J P O L IT Y K I Z A G O S P O D A R O W A N IA P R Z E S T R Z E N N E G O W A S P E K C IE K R A JO W Y M I R E G IO N A L N Y M
NA P R Z Y K Ł A D Z IE P O L S K I
Człowiek działając świadomie OTiierza z reguły do osiągnięcia zam ierzonych lub oczekiw anych korzyści - określanych ja k o cele. W życiu społecznym i w działalności gospodarczej ludzie staw iają sobie cele o różnej skali trudności i różnym horyzoncie czasowym . W gospodarce opartej n a własności pryw atnej w śród różn o ro d n y ch celów, uw aża się, że głów nym celem p o d e -jm ow ania i prow adzenia działalności gospodarczej jest realizacja oczekiwanych
zysków lub d o ch o d ó w pieniężnych. Cel ten odzw ierciedlają n atu ra ln e dążenia ludzi d o p o m n a ż a n ia sw ego sta n u p o sia d a n ia , a realizacja tych celów indyw idualnych (zgodnie z teo rią ekonom ii klasycznej1) w aru n k u je w zrost zam ożności całego społeczeństw a, któ ry m oże prow adzić d o rozw oju ek o -nom icznego kraju . N ależy przy tym podkreślić, że rozw ój g ospodarczy nie tylko będzie zależał od trafności w yboru celów , ale tak że spraw ności ich realizaqi, posiadanych środków niezbędnych do ich urzeczywistnienia i umiejęt-ności użycia tych śro d k ó w 2. Stąd tak istotnym zag id n ien iem jest określenie w łaściw ych celów, m ając na uw adze istniejące środki ich realizacji i um iejęt-ności o ra z zasób wiedzy tych, którzy będą odpow iedzialni za ich realizację. U w aża się, że w dążeniu do p o dnoszenia rozw oju g ospodarczego kraju , op ró cz d ziała n ia indyw idualnych przedsiębiorców , niew ątpliw ie isto tn ą rolę
* Mgr, doktorantka w Katedrze Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych we Wrocławiu.
1 М. В l a u g , Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Wyd. N auk PWN, W arszawa 2000, s. 633.
odg ry w a także p ro w a d zo n a w nim polityka gospodarcza. P olityka polega w łaśnie n a form u ło w an iu celów i d o b o rze śro d k ó w ich realizacji. N ależy zauw ażyć, że dziedziną polityki gospodarczej, której o statn io , niejako na now o, co raz więcej pośw ięca się uwagi jest polityka regionalna. P o n a d to isto tn y m obszarem interw encji p ań stw a , k tó ry w a ru n k u je p ro w a d zen ie polityki rozw oju regionalnego, jest polityka przestrzennego zagospo d aro w an ia kraju . P odstaw ow ym celem i jednocześnie zadaniem polityki przestrzennej p ań stw a jest tw orzenie korzystnych w arunków rozw oju społeczno-gospodar- czego k raju poprzez k ształtow anie odpow iedniej stru k tu ry przestrzennej.
N ależy stw ierdzić, że działanie polityki przestrzennej ja k o re g u la to ra w system ie gosp o d ark i przestrzennej w yraża się w oddziaływ aniu m iędzy podm iotam i polityki przestrzennej a podm iotam i gospodarczym i. Przedm iotem o d działyw ania w system ie gosp o d ark i przestrzennej jest przestrzeń, celem - zaspokojenie określonych p otrzeb ludzkich, efektem - zag o sp o d aro w a n ie p rzestrzen n e3. System ten złożony jest z niezm iernie wielu elem entów , k tó re m o żn a podzielić n a elem enty bierne i czynne. Pierw szą g ru p ę elem entów stan o w ią elem enty stacjo n arn e, tj. działki terenów o zróżnicow anym użyt-k o w an iu , o ra z elem enty w iążące te działużyt-ki m iędzy sobą, czyli u rządzenia i sieci in fra stru k tu ry technicznej (wszelkie szlaki tra n s p o rtu i kom u n ik acji, sieci w odociągu i kanalizacji, linie energetyczne, rurociągi). N a to m ia st d ru g a g ru p a om aw ianych elem entów to podm ioty gospodarcze, tj. właściciele i dysponenci przypisanych im działek terenu oraz regu lato ry system u, czyli a p a ra t w ładz odpow iedzialnych za całość g o spodarki przestrzennej k raju , jeg o regionów i miejscowości*.
W tym kontekście należy stw ierdzić, że g o sp o d ark a przestrzen n a ja k o dziedzina praktycznego działania istnieje od co najm niej p oczątków rolnictw a i życia osiadłego. G o sp o d aro w an ie przestrzenią, a zw łaszcza ziem ią, stało się niezbędne ju ż w pierw otnym gospodarstw ie rolnym . Ówczesny g o sp o d arz ro ln y m usiał w yznaczać granice ro ln o -leśn ą , a poszczególne frag m en ty swych pól przeznaczać n a różne ziem iopłody, m usiał także zdecydow ać, w którym m iejscu swego g o sp o d arstw a zbuduje zagrodę. Je d n a k p o trze b a św iadom ego gospodarow ania przestrzenią staw ała się coraz bardziej oczywista, w m iarę w zrastającego zagęszczenia ludności i rozw oju gospo d arczo -sp o łecz-nego. Z tego też pow odu najsilniej w ystępow ała o n a w skupiskach m iejskich. N a stą p iła tu pew na ew olucja gosp o d aro w an ia przestrzenią. D o indyw idualnej g o sp o d ark i przestrzenią n a poziom ie pojedynczego g o sp o d arstw a wiejskiego d o łącz o n o w skupiskach wiejskich, a przede wszystkim w m iastach , drugi poziom zarzą d zan ia przestrzenią. Stanow iła go społeczność m iejska
re-1 Z. S z y m l a , Determinanty rozwoju regionalnego, Wyd. ZniO, W rocław 2000, s. 94.
4 B. M a l i s z . Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej, Wyd. PAN, W rocław 1984, s. 32-33.
p rezen to w an a przez w ładze m iasta, k tó ra g o sp o d aro w ała przestrzen ią na g ru n tac h m iejskich o ra z n a całym obszarze m ia sta w sensie rozb u d o w y w spólnych (m iejskich) urządzeń in fra stru k tu ry . W okresie industrializacji i zw iązanych z nią gw ałtow nych procesów urbanizacji po w stała p o trze b a p lan o w a n ia przestrzeni w obrębie całych regionów , zw łaszcza górniczych i przem ysłow ych. Zaczęły wówczas rozw ijać się aglom eracje m iejskie i k o n u r- bacje, którym to form om przestrzennym o d p o w iad a ł ju ż trójszczeblow y układ zarządzania: na poziom ie indyw idualnej działki, w o b rębie m iast i na całym obszarze regionu. O becnie w d obie rew olucji naukow o-technicznej i „k u rczen ia się” przestrzeni w m iarę rozbudow y środków k o m unikacji, p o trz e b a św iadom ej celów gosp o d ark i przestrzennej rozciągnęła się na cały kraj. D o poprzednich doszedł w ten sposób czw arty szczebel zarządzania: ad m in istracja c e n tra ln a 5.
Pow racając do wyżej opisanych elem entów biernych i czynnych tw orzących system g o sp o d ark i przestrzennej, w arto podkreślić, że za chodzą m iędzy nimi rozm aite w spółoddziaływ ania. W śród różnorodności wzajem nych oddziaływ ań, na uwagę z p unktu widzenia om aw ianego zagadnienia zasługują oddziaływ ania m iędzy p o d m io tam i g o spodarki przestrzennej a w ycinkam i terenu. P o d m io ty go sp o d arcze - w ykonując swe plany - zainteresow ane są w uzyskaniu p o trze b n eg o teren u . U zyskując go (np. p o p rzez k u p n o ) zm ien iają o n e proporcje m iędzy różnym i sposobam i użytkow ania, co w yraża się w zm ianach stru k tu ry u żytkow ania terenów w skali całego kraju. W w yniku m asow ości tych procesów stru k tu ra ta m oże kształtow ać się korzystnie (teren w ykorzys-tyw any właściwie w stosunku d o jego potencjalnych możliwości) lub niekorzys-tn ie z p u n k tu w idzenia in teresu społecznego i g o sp o d a rk i n aro d o w ej. P o n ad to działalność p o dm iotów gospodarczych (produkcyjna b ąd ź usługow a, w iążąc się z inw estow aniem na danym terenie), op ró cz korzyści d la p o d e -jm ujących ją pod m io tó w , niesie ze sobą skutki w tórne (pozytyw ne bądź
negatyw ne) dla otoczenia lokalnego, regionalnego, a czasem d la całego k raju. Stąd pow staje problem praw idłow ej lokalizacji ob iek tó w różnych użytkow ników , nie tylko z p u n k tu w idzenia ich korzyści, ale tak że ra c jo n a l-ności ogólnospołecznej. W iąże się z tym także właściwe użytkow anie terenu przez poszczególne podm ioty gospodarcze. Niew łaściwe (nad m iern e bądź niew ystarczające) w ykorzystanie terenu m oże działać n a szkodę p o d m io tu (np. w rolnictw ie). D o oddziaływ ania m iędzy p o d m io ta m i gospodarczym i a ich terenem należy tak że zaliczyć sto su n ek d o istniejącego m a ją tk u trw ałego, czyli za g o sp o d aro w a n ia przestrzennego poszczególnych działek. W celu praw idłow ego utrzy m an ia istniejącego z a g o sp o d aro w a n ia (p rzep ro w ad zan ie konserw acji budynków , właściw a ek srzep lo atacja urządzeń in fra -s tru k tu ry ) pow -staje konieczność -stałego n ad z o ru nad -stanem , w jak im
u trzym yw ane są obiekty m a ją tk u trw ałego. Jest to zad an ie nie tylko dla właścicieli terenów , ale i g o sp o d ark i narodow ej.
N ależy ta k ż e stw ierdzić, że w sp ó ło d d ziały w a n ia elem en tó w system u g o sp o d ark i przestrzennej określone są przez zm ieniające się w czasie u s ta -w oda-w st-w o, ku ltu rę, tradycję i ś-w iadom ość społeczeńst-w a. System ten -więc funkcjo n u je zarów no w sferze m aterialnej, ja k i w sferze regulacji. M ożem y m ó w ić o p ew nego ro d z a ju s tru k tu rz e g o sp o d a rk i p rz e strz e n n e j, k tó r ą za p rezen to w an o n a rys. 1.
Rys. 1. S truktura gospodarki przestrzennej
Ź r ó d ł o : Z. S z y m l a , Determinanty rozwoju regionalnego, Wyd. ZniO, Wrocław 2000, s. 95.
W sferze m aterialnej w yrazem tego system u są procesy i stany m a te ria ln e z a g o sp o d aro w a n ia przestrzennego o ra z zw iązana z nimi przestrzen n a o r-ganizacja społeczeństw a, g ospodarki i państw a. N a to m iast w sferze regulacji tw orzy go cało k ształt działalności człow ieka, zm ierzający d o realizacji celów rozw oju (społecznych, ekonom icznych, ekologicznych i kulturow ych), opartych n a w ykorzystaniu cech i w alorów przestrzeni geograficznej. Z tą sferą wiąże się zagadnienie ładu społecznego, poprzez k tó ry rozum ie się u p o rz ą d k o w a n ą całość, określony porządek zagosp o d aro w an ia przestrzennego całego obszaru.
Gospodarka przestrzenna Sfera realna (materialna) Mechanizmy samoregulujące Planowanie przestrzenne Polityka przestrzenna Mechanizmy podejmowania decyzji przestrzennych Sfera regulacji Racjonalne kształtowanie struktur przestrzennych
Ł ad przestrzenny jest w yrazem harm onijności, u p o rz ąd k o w an ia , p ro p o rc j-o n aln j-o ści i rów n j-o w ag i śrj-o d j-o w isk a człj-o w iek a6. Z pj-ow yższegj-o ry su n k u m o żn a tak że w yw nioskow ać, że wpływ sfery regulacji jest rów nie isto tn y co sfera m ateria ln a n a racjonalne kształtow anie s tru k tu r przestrzennych. Szczególną uw agę zw raca się na d ziałania zw iązane z realizacją celów polityki przestrzennej. P olityka ta pow inna być przełożeniem wizji prze-strzennego zag o sp o d aro w a n ia na język k o n k retn y ch działań w yw ołujących pożądane zm iany struktury przestrzennej na określonych ob szarach 7. K ierunki polityki przestrzennej są odzw ierciedleniem przyjętych celów. Cele te, jeśli m a ją do b rze spełniać funkcję kryterium decyzyjnego w inny być właściwie d o b ran e i wyraźnie określone. P onadto zidentyfikow anie wzajemnych pow iązań tak określonych celów, będzie prow adziło d o sk o o rd y n o w an y ch działań polity k i z a g o sp o d a ro w a n ia p rzestrzen n eg o , k tó re p rz y n io są o cz ekiw ane efekty. Z praw idłow ym w yborem odpow iednich celów wiąże się zagadnienie w artości celów. Sam o pojęcie w artości definiow ane jest w lite ratu rz e na kilka sposobów . Z godnie jed n ak z definicją J. Szczepańskiego, w arto ścią nazyw am y dow olny przedm iot m aterialn y lub idealny, ideę lub instytucję,
T a b e l a 1 Cechy charakterystyczne systemów wartości
Cecha charakterystyczna Opis danej cechy
H istoryczna zmienność Przyjmowane systemy wartości ulegają zmianom w czasie.
Istniejące uw arunkow ania systemowe W ynikają z systemu społeczno-ekonomicznego danego społeczeństwa (inne w artości przyjm o-wane są w społeczeństwie feudalnym , socjalis-tycznym, bądź kapitalistycznym).
Istniejące uw arunkow ania kulturow e Nie ulegają one zmianie wraz ze zmianą systemu społeczno-ekonomicznego, lecz funkcjonują we wszystkich systemach, są to np. spraw ność, ekonomiczność.
Specyficzna struktura Niektórzy psychologowie przyjmują hierarchiczną strukturę wartości. Spotyka się także pojęcie układu przedm iotowego wartości, m ożna roz-różniać wtedy wartości estetyczne, artystyczne, m aterialne itp.
Ź r ó d ł o : O pracowanie własne na podstawie: R. D o m a ń s k i , Teoretyczne podstawy
geografii ekonomicznej, PW N, W arszawa 1987, s. 116-120.
“ Z. S z y m l a , op. cit., s. 95.
przedm iot rzeczywisty lub w yim aginow any, w sto su n k u d o k tórego je d n o stk a lu b zbiorow ość przyjm ują postaw ę szacunku, przypisują im w ażną rolę w swoim życiu i dążenie do niego odczuw ają ja k o przym us. W artościam i są te przedm ioty, k tóre zapew niają jednostce w ew nętrzną rów now agę i dążenie d o nich daje poczucie do b rze spełnionego obo w iązk u , lub te, k tó re dla g rupy są niezbędne d la u trzy m a n ia w ew nętrznej spójności8. W ynika z tego, że przyjęte przez grupę bądź całą społeczność określonego obszaru (regionu, k ra ju ) w artości i system y w artości są k ryterium w yboru celu d ążeń, a przez to czynnikiem w arunkującym zachow ania ludzi i g ru p społecznych. U w aża się, że określone system y w artości m ają pewne w spólne cechy c h a ra k te ry s-tyczne. Syntetyczne ujęcie tych cech zaprezentow ano w tab. 1.
A kcep to w an e i przyjęte system y w artości m ają pew ne im plikacje prze-strzenne, k tó re m o żn a uznać ze cele przestrzenne. Cele p rzestrzenne są takim i celam i społeczno-gospodarczym i, któ ry ch asp ek ty p rzestrzenne są szczególnie istotne9. P róbę u porządkow ania w artości, ich celów przestrzennych o ra z sposobów realizacji p rzedstaw iono w tab. 2.
T a b e l a 2
System wartości. Cele przestrzenne
Wartości Cele przestrzenne: środki realizacji
1 2 1. Kulturowe: - przetrwanie - bezpieczeństwo - sprawność - ekonomiczność - środowisko człowieka - nauka - sztuka - technika 1. Cele kulturowe: - położenie obronne
- wykorzystanie zasobów i walorów środowis-ka
- ochrona środowiska
- centralność w systemie pow iązań - minimalizacja transportu - korzyści zewnętrzne - ład przestrzenny - dyfuzja innowacji 2. W artości społeczno-gospodarcze:
2.1. W szechstronny i harm onijny rozwój człowieka:
- rodzina
- zdrowie psychiczne i fizyczne - wykształcenie
- praca dająca zadowolenie
2. Cele społeczno-gospodarcze:
2.1. Zbliżanie jakości życia w regionach do optimum społecznego:
- realne płace i dochody ludności
- możliwości racjonalnego wydatkow ania (ry-nek towarów i usług, mieszkania, urządzenia kulturalne, tereny i urządzenia rekreacyjne),
■ R. D o m a ń s k i , Teoretyczne podstawy geografii ekonomicznej, PW N , W arszawa 1987, s. 117.
T abela 2 (cd.)
1 2
- możliwości samorealizacji - czas wolny i rekreacja
2.2. Postęp społeczny:
- doskonalenie organizacji i instytucji społecznych
- powszechny i równy dostęp d o świad-czeń socjalnych
- uczestnictwo w życiu społeczno-poli-tycznym
- harm onijne przekształcenia struktury społecznej
2.3. optym alny rozwój gospodarczy: - podaż d óbr i usług odpow iadająca
racjonalnem u popytowi
innowacje naukowotechniczne, p ro -dukcyjne i organizacyjne
- wydajność pracy - oszczędność zasobów
- m iędzynarodow a w spółpraca gospo-darcza i naukowo-techniczna - doskonalenie systemu funkcjonowania
gospodarki
- harm onijne przekształcanie struktury gospodarczej
- świadczenia społeczne (szkolnictwo, ochrona zdrowia, urządzenia socjalne),
- infrastruktura techniczna i społeczna 2.2. Przestrzenna organizacja polepszająca prze-strzenną dostępność:
- rozwój ośrodków regionalnych
- wyrównywanie międzyregionalnych różnic w poziomie rozwoju społeczno-gospodar-czego
- optym alne migracje
- sprawna obsługa miejskiego i regionalnego cyklu dziennego
2.3. Ekonom iczna efektywność przestrzennych struktur i procesów:
- racjonalne wykorzystanie zasobów n a tu ra l-nych
- ochrona użytków rolnych, leśnych i terenów rekreacyjnych
optym alna alokacja zasobów pracy, kom -pleksowe i zsynchronizowane decyzje prze-strzenne
- unityzacja (optymalne aglomeracje, optym al-na koncentracja przewozów sieci tran sp o r-towej)
Ź r ó d ł o : Jak do tab. 1, s. 121-122.
W k o n tek ście fo rm u ło w a n ia celów polity k i p rzestrzen n ej n ależ ało b y jeszcze raz pow rócić d o zagadnienia gosp o d ark i przestrzennej. T w orzy o n a złożony układ organizacyjno-funkcyjny, w ram ach k tó reg o m o żn a wydzielić p o d m io t i przedm iot gosp o d ark i przestrzennej, cele przestrzenne (w ynikające z system ów w artości) i sposoby ich realizacji, a tak że co rów nie istotne, będące w dyspozycji środki działania. U w zględniając w szystkie te elem enty m o g ą być fo rm u ło w a n e przez w ładze zało żen ia p o lity k i p rzestrzen n ej, m ającej d u że szanse p o w o d z en ia w realizacji. N ależy d o d a ć tak że , że p o p ra w n o ść przyjętych przez decy d en tó w założeń w a ru n k u je ta k ż e ich w iedza i dośw iadczenie. P o n a d to R. D o m ań sk i w yodrębnia pew ne racje, kierunki, praw id ła i reguły, k tó re przy uw zględnieniu odpow iad ający ch im desy g n ató w i funkcji użyteczności, winny być p o d staw ą przy w yznaczaniu celów polityki przestrzennej (tab. 3).
Z aprezentow ane w tabeli zasady pom ocne m iały być również, ju ż k o n k re t-nie, dla rozw iązań polityki przestrzennej w Polsce w latach dziewięćdziesiątych,
Zasady polityki przestrzennej
Zasady Desygnaty Funkcje użyteczności
Racje Systemy wartości, założenia, zwe-ryfikowane hipotezy
Konkretyzow anie celów, organizowanie społecznej inicjatywy i energii, ewaluacja planów
K ierunki Tendencje, prognozy, ograniczenia Określenie dróg dochodzenia d o celów, wariantowanie, opracow anie planów Prawidła Regulacje prawne, nakazy i zakazy,
struktury adm inistracyjne, system decyzyjny, tryb rozstrzygania kon-fliktów
Egzekwowanie ładu przestrzennego i ochrony środowiska, tworzenie w arun-ków sprawności działania podmiotów spo-łeczno-gospodarczych
Reguły N orm y, standardy, param etry, in -strum enty
Tworzenie mechanizmu funkcjonow ania, sterowania działalnością, podnoszenie efektywności, gromadzenie zasobów, p o b u -dzanie rozwoju
Ź r ó d ł o : J. P a r y s e k , Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. N auk UAM, Poznań 2001, s. 208.
k tó ra , ja k pisze P arysek, ciągle jest „m gliście p o jm o w a n a ” 10. W ym ieniane racje to przede wszystkim definiow ane wcześniej system y w artości uznaw ane przez społeczeństw o, na któ ry ch opierać się będą p odejm ow ane d ziała n ia w sferze projektow ej i realizacyjnej (należy przypom nieć, że stan o w ią one po dstaw ę konkretyzacji celów). K ieru n k i interp reto w an e są ja k o tendencje, tren d y , z a k ła d an e prognozy czy też przew idyw ane ograniczenia. P raw idłam i g o sp o d ark i przestrzennej będą podstaw ow e jej p ry ncypia (różnej n a tu ry i siły oddziaływ ania). R egułam i będą n a to m ia st n orm y, sta n d a rd y , p aram etry uw zględniane w analizie stan u i p lan o w an ia celów d ziała n ia , ja k i in stru m en ty stosow ane przy w yborze ro z w iąza ń 11.
W w a ru n k ach polskich cele i za d an ia w zakresie polityki przestrzennej zaw iera U staw a o za g o sp o d aro w an iu przestrzennym , z 7 lipca 1994 r. P o n a d to koncepcja polityki przestrzennego zag o sp o d aro w a n ia k raju zajm uje w ażne m iejsce w N arodow ej Strategii R ozw oju R egionalnego na lata 2001-2006. G łów nym założeniem koncepcji polityki przestrzennej jest „dy- n am izacja rozw oju P olski otw artej na globalny i europejski system g os-p o d a ro w a n ia i os-przełam ania w ten sos-posób zaos-póżnień cyw ilizacyjnych” 12.
10 J. P a r y s e k , Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. Nauk U AM , Poznań 2001, s. 207.
11 J. P a r y s e k , op. cli., s. 207.
12 Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001-2006, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa, W arszawa, s. 20.
P rzestrzeń poląjca m a być o tw a rta , konk u ren cy jn a, innow acyjna, efektyw na, czysta ekologicznie, zróżnicow ana o ra z politycznie zd ecentralizow ana (cele p rz estrzen n e). P rez en to w an e cele p rzekształceń z a g o sp o d a ro w a n ia p rz e-strzennego k raju w ynikają z globalnych i europejskich tren d ó w rozw oju (globalizacja g o sp o d ark i, ekorozw ój, integracja polskiej przestrzeni z p rze-s trz e n ią e u ro p e jrze-sk ą ). J e d n a k m o żliw o ść ich re alizacji zależy ta k ż e od pew nych istniejących ograniczeń, w ynikających z czynników w ew nętrznych 0 znaczeniu ogólnokrajow ym (historycznie u k ształtow anej stru k tu ry p rzestrzennej k ra ju , w alorów śro d o w isk a przyro d n iczeg o , przesłan ek d e m o -graficznych)13.
S tąd w obliczu ta k fo rm u ło w an y ch celów i istniejących ogran iczeń konieczne jest przyspieszenie procesów m odernizacyjnych polskiej g o spodarki, przypisanie n adrzędnego znaczenia efektyw ności, innow acyjności i k o n -kurencyjności w obec za d an ia rów now ażenia rozw oju kraju. W odniesieniu d o przestrzeni oznacza to zgodę na k o ncentrację aktyw ności społeczno- -gospodarczej w m iejscach najkorzystniejszych dla rozw oju gospodarczego. G łów nym ośrodkiem skupiającym tę aktyw ność jest niew ątpliw ie m e tro p o lia stołeczna. W koncepcji jed n ak zakłada się działania m ające na celu uniknięcie trw ałej polaryzacji k ra ju 14. O siągane m iałoby być to poprzez kon cen trację aktyw ności także w potencjalnych ośro d k ach rozw oju sp o łecz n o -g o sp o d ar-czego, w tzw. cu ro p o lach , tj. K rakow ie, P o znaniu, T rójm ieście, Szczecinie, Ł odzi, W rocław iu, Lublinie, a także w w ybranych p asm ach system u prze-strzennego zag o sp o d aro w a n ia kraju. M ają stanow ić je pasm a i o środki p o tencjalnie najwyższej innow acyjności i aktyw ności społeczno-gospodarczej, k ształtu jące się w okół system u in fra stru k tu ry technicznej (a u to stra d , d ró g kolejow ych, itp.). P o n ad to , w m iastach o średniej wielkości, k tó re m o żn a uznać za krajow e b ądź regionalne ośro d k i rów now ażenia rozw oju, a także w strefach i o śro d k a c h g o sp o d a rk i tu rystycznej. N ależy stw ierdzić, że w przyjętych sform ułow aniach kładzie się nacisk n a w yrów nyw anie u k sz ta łto w an y c h hisłto ry czn ie d y sp ro p o rc ji w poziom ie z a g o sp o d a ro w a n ia p o -szczególnych regionów k ra ju , d y sk ry m in u jący m społeczności re g io n a ln e 1 lokalne, ja k rów nież p rom ow anie dyfuzji aktyw ności biegunów w zrostu i rów now agi na otaczające je obszary, w spom aganie przedsięw zięć inwes- tycyjnych w strefach d o tk n ię ty c h recesją i zap ó źn io n y ch cyw ilizacyjnie (P o lsk a w schodnia, p ó łn ocno-w schodnia, G O P )15.
P rzedstaw ione cele i kierunki polityki przestrzennego za g o sp o d aro w a n ia k ra ju , stanow iące elem enty polityki regionalnej p ań stw a (polityki inter- regionalnej), winny znaleźć odzw ierciedlenie w p ro g ram ach poszczególnych
13 Z. S z y m l a , op. cit., s. 99.
14 Narodowa Strategia Rozwoju..., s. 20.
regionów (wpływać na kształt polityki intraregionalnej). W ynika to z zależności m iędzy tymi dw iem a odm ianam i polityki regionalnej, a w dalszej konsekwencji polityki rozw oju lokalnego. Zależności te przed staw io n o na rys. 2.
Strategia rozwoju gospodarki
narodowej zagospodarowania krajuPolityka przestrzennego
Polityka interregionalna Polityka intraregionalna
Polityka rozwoju lokalnego
Rys. 2. Relacje w kształtowaniu polityki intraregionalnej i interregionalnej a strategie rozwoju gospodarki narodow ej i polityki przestrzennego zagospodarow ania kraju
Ź r ó d ł o : S. К o r e n i k: Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wyd. AE, W rocław 1999, s. 20.
W kształto w an iu gosp o d ark i regionu istnieją ścisłe p ow iązania m iędzy różnym instytucjam i regionalnym i i centralnym i. P ro w ad z o n a na poziom ic regionu po lity k a rozw oju regionalnego jest w ypadkow ą przede w szystkim p ro g ram ó w gospodarczych realizow anych w skali całej g o sp o d ark i, ale też w pływ a n a nią system planów przestrzennych w yznaczony n a szczeblu centralnym . O kreślony region m o żn a uznać za je d n o z wielu ogniw będących przed m io tem tej p olityki. P o n a d to na k sz ta łt p o lity k i in terre g io n aln ej w pływ a także system polityki lokalnej przyjętej i realizow anej na obszarze d anego regionu16 (m ożna stwierdzić, że na jego kształt ja k o wynik obieranych celów , w dużym stopniu będą m iały akceptow ane w d an y m społeczeństw ie w artości). Stąd też cele przestrzenne przyjm ow ane i realizow ane na poziom ie regionu są silnie pow iązane i w zajem nie sprzężone z działaniam i o g ó ln o -krajow ym i, a z drugiej strony lokalnym i, k tó ry ch znaczenia tak że nie w olno pom ijać. Stąd przykładow o w strategii rozw oju regionu W ielkopolski w przy-jętym układzie celów w yróżnia się konieczność „zw iększenia w ew nętrznej integracji i istotnej p opraw y jak o ści p rzestrzeni” , co niepodw ażalnie
kore-le S. К o r e n i k, Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wyd. AE, Wrocław 1999, s. 20.
sp onduje z celam i przyjętym i w koncepcji przestrzennego za g o sp o d aro w a n ia kraju. W ojew ództw o to ch arak tery zu je się w ew nętrznym zróżnicow aniem (najlepiej je st ro z w in ię ta część c e n tra ln a , tj. m ia sto P o z n a ń i o b sza ry przyległe) odczuw alnym społecznie, szczególnie p o d w zględem p o zio m u b e z ro b o c ia 17. M o żn a zauw ażyć tu także pokrew ne koncepcji o g ólnokrajow ej, dążenie do przeciw działania zjaw isku polaryzacji n a rzecz rozw oju zró w -now ażonego. P o d o b n ą sytuację zauw aża się także na obszarze regionu M a ło p o lsk i (K ra k ó w a p o zo stałe obszary re g io n u ) o ra z w ojew ó d ztw a dolnośląskiego, gdzie dom in u je W rocław . Z jaw iska polaryzacji w ra m ach poszczególnych regionów (a także i całego k ra ju ) są raczej negatyw nie postrzegane, p o w o d u ją szereg negatyw nych konsekw encji społeczno-gos- podarczych w u k ład ach regionalnych. U w aża się, że n astąp iła p o lary zacja rozw oju o bszarów m etro p o litaln y ch i peryferyjnych, obejm ujących średnie i m ałe m ia sta , a zw łaszcza o b sza ry wiejskie. M e tro p o lie rozw ijały się zdecydow anie szybciej i restrukturyzow ały swoje gosp o d ark i o g raniczając rozw ój sektorów produkcyjnych, a zw iększając sektor usług, w tym zw łaszcza w ielkom etrażow ych, zagranicznych superm arketów . M iasta średniej wielkości, najczęściej p o w iato w e, stara ły się pow ielać d ro g ę rozw oju m etro p o lii. N a to m ia st n a pozostałych ob szarach regionów , czyli w m ałych m iastach i ob szarach wiejskich, następow ał regres gospodarczy i społeczny14. S ytuacja ta p otw ierdza konieczność p row adzenia właściwej polityki przestrzennej (na p odstaw ie przem yślanego w yboru celów o ra z d o k ład n ie zdiagnozow anej sytuacji) na poziom ie zarów no krajow ym, jak i regionalnym. W opracow aniach dotyczących tego zagadnienia p o w tarzają się p o stu laty zró w now ażonego rozw oju k raju i regionów . Jed n a k w tym m iejscu rodzi się w ątpliw ość, czy b io rąc pod uw agę poziom rozw oju gospodarczego kraju , m ożliw ości i środki jak im i dysp o n u je P olska, kierując się za sad ą rozw oju zrów now ażonego (co w sp osób oczywisty dotyczy tak że sposobów realizacji za g o sp o d aro w a n ia przestrzennego), m am y szansę na urzeczywistnienie przyjm owanych w koncepcji polityki przestrzennego zag o sp o d aro w a n ia postu lató w „dynam izacji rozw oju P olski i p rzełam ania zapóźnień cyw ilizacyjnych” .
W dyskusji n ad p ro b lem a ty k ą w yboru właściwych p rio ry tetó w i celów polityki zagospodarow ania polskiej przestrzeni istniał pogląd, że „teraźniejszość jest kom prom isem m iędzy dziedzictw em przeszłości a koncepcją rozw oju, k tó r ą d a n e sp ołeczeństw o chce realizow ać w p rzyszłości” 10. P rze strzeń
17 W. M. G а с z e k, L. W o j t a s i e w i с z, Funkcje i rola Poznania w rozwoju Wielkopolski, [w:] Wroclaw 2000 plus. Studia nad .strategią miasta, Wyd. UM Wrocławia. Biuro Rozwoju M iasta, Wrocław 2001, s. 86-87.
18 A. P r u s e k, Znaczenie i funkcje aglomeracji krakowskiej w rozwoju społeczno-ekonomicznym
regionu M ałopolski, [w:] Wroclaw 2000 Plus..., s. 69.
le A. K u k l i ń s k i , D ylem aty polskiej przestrzeni na przełomie X X i X X I wieku, [w:]
Polski u k ształto w a n a jest poprzez historyczne dośw iadczenia n a ro d u i p a ń -stw a. Jej zaletam i, k tó re winny być b ra n e pod uw agę, jest dziedzictw o k u ltu ry n a ro d o w e j, św iadczące o to żsam o ści p o lsk iej p rz e strz e n i i jej cechach specyficznych w skali E u ro p y i św iata, n ato m iast b arie rą ro z -w ojo-w ą jest niski poziom roz-w oju technologicznego, ekonom icznego i cyw ilizacyjnego cyw sto su n k u do krajócyw rozcyw iniętych. A n to n i K ukliński cyw k o ń -cu lat osiem dziesiątych w yróżnił trzy szczególnie isto tn e problem y p rze-strzeni Polski (ale tak że i E uropy). Po pierw sze, z uwagi na ro d z ącą się w ów czas now ą technologię g o sp o d ark i przestrzennej w E u ro p ie Z achodniej, P o lsk a przestrzeń rów nież pow inna stać się nośnikiem rew olucji in fo r-m atycznej, now ych technologii oraz tw orzenia i dyfuzji innow acji. Isto tn y r-m zagrożeniem dla polskiej przestrzeni, o którym pisał K uk liń sk i, był kryzys sfery z a tru d n ie n ia o bejm ujący c a łą E u ro p ę , o bjaw iający się ro sn ący m bezro b o ciem stru k tu ra ln y m . W tym czasie w Polsce zjaw isko jaw n e g o bezro b o cia nie w ystępow ało. Z w racał on je d n a k uw agę na niebezpieczeńs-tw o b e z ro b o cia w m iejscu pracy (bezrobocie u k ry te) ja k o najw iększy problem społeczno-gospodarczy polskiej przestrzeni. K olejnym problem em był stan zanieczyszczenia pow ietrza i wody k o n ty n en tu europejskiego, przy czym sytuacja ekologiczna Polski była szczególnie tra g ic z n a 20. M im o zm ian, jak im uległ kraj w ostatn im 10-leciu, zagrożenia w ynikające z powyższej diag n o zy potw ierdzają się rów nież obecnie (konieczność o d ro b ie n ia luki tech n o lo g iczn ej, istniejący w ysoki poziom b ez ro b o cia o ra z p o stę p u ją c a d eg rad ac ja środow iska).
P odsum ow ując powyższe rozw ażania, w przeciw działaniu tym zagrożeniom isto tn ą rolę przypisuje się polityce przestrzennego za g o sp o d aro w a n ia k raju , k tó ra p ow inna przedstaw ić całościow y o b ra z pań stw a w układzie p ro b -lem owym i przestrzennym , eksponując predyspozycje rozw oju poszczególnych o bszaró w k ra ju o raz operacyjne i przestrzenne o dw zorow anie określonej strategii rozw oju, przyczyniając się d o w ykorzystania istniejących szans i zróżnicow ań przestrzennych. P o n a d to p ow inna służyć stym ulacji rozw oju, za ró w n o k ra ju , jak i poszczególnych regionów , d b ając o ład przestrzenny i ja k o ść środow iska życia człow ieka, a tak że stanow ić płaszczyznę p o ro z u -m ienia władz ad-m inistracji rządowej i sa-m orządowej, w rezultacie przyczyniając się d o lepszego określenia kom petencji i organizacji adm inistracji publicznej. Przypisuje jej się także rolę w koordynacji rzeczowej i przestrzennej strum ienia inwestycji, zarów no w układzie pionow ym , ja k i poziom ym , z uwzględnieniem zak resu interw encjonizm u państw o w eg o 21.
20 Ibidem, s. 22-23.
11 E. W y s o c k a , J. K o z i ń s k i , Przesłanki polityki przestrzennego zagospodarowania
M ałgorzata Pięta
T H E G OA LS O F C O N TEM PORARY SPA TIAL PO LICY IN N ATIONAL AND REG IO N A L A SPEC T BASED ON T H E EX A M PLE O F PO LA ND
The essential field o f governm ent intervention is spatial policy as a p a rt of regional developm ent policy. The spatial policy should lead to particular activities, which take effect in expected changes of regions’ and whole country’s structure. The directions o f spatial policy are results o f chosen and accepted aims. It should be stressed, th a t these aims should be correctly chosen and determ ined. Additionally, to gain appropriate results in spatial policy, the m utual connections between aims also should be identified.
