Dzwony kościelne dekanatu chełmińskiego

(1)

A n n a S o b o r s k a - Z i e l i ń s k c i

M a r e k

G r z e g o r z

Z i e l i ń s k i

DZWONY KOŚCIELNE DEKANATU CHEŁMIŃSKIEGO

D e k a n a t c h e łm iń s k i j e s t je d n y m z d w u d z ie s tu c z te re c h w d iecezji to ru ń s k ie j. O b e jm u je o n 9 p a ra fii w C h e łm n ie , G ó r n y c h W y m ia r a c h , L isew ie, S a r n o w ie , S ta r o g ro d z ie , W a b c z u , W ie lk ic h Ł u n a w a c h , W ie lk im C z y sty m . N a te r e n i e d e k a n a tu z n a jd u je się 1 6 k o śc io łó w i 5 w o ln o s to ją c y c h k ap lic - łą c z n ie 21 o b ie k tó w s a k ra ln y c h . N ie k a ż d y z ty c h o b ie k tó w w y p o s a ż o n y j e s t w d z w o n y ; z n a jd u ją się o n e w 13 o b ie k ta c h . Ł ącznie j e s t ich 3 3 , w te j liczbie 1 6 t o d z w o n y ż e la z n e . P o c h o d z ą o n e z o k re s u o d 1 5 6 0 p o 1 9 5 8 ro k . N ie w y k lu c z o n e j e s t j e d n a k , że n ie d a to w a n y d z w o n z L isew a, o w y d łu ż o n y m , „ fle to w a ty m " kształcie, m a r o d o w ó d śre d n io w ie c z n y . W w ię k sz o śc i p rz y p a d k ó w d z w o n y w is z ą w m u r o w a n y c h d z w o n n ic a c h . T a k j e s t w k o śc io ła c h p w .: W n ie b o w z ię c ia N M P, św . św . P io tra i P a w ła, św . św . J a n a C h rzciciela i J a n a E w a n g e listy , M a tk i Boskiej C z ę sto c h o w s k ie j i św . K az im ie rz a w C h e łm n ie , S ta ro g ro d z ie , K okocku, Lisew ie, W a b c z u , W ie lk im C zystym , W ie lk ic h Ł u n a w a c h . J e d y n ie d z w o n y k o śc io ła w S a r n o w ie w isz ą n a m e ta lo w e j k o n s tr u k c ji u s t a w i o n e j n a p r z y k o ś c ie ln y m c m e n t a r z u . D z w o n y w ie ż o w e w w ię k sz o śc i p rz y p a d k ó w m a ją n a p ę d e le k try c z n y i j e d y n ie d z w o n y w S ta ro g ro d z ie , K o kocku i W ie lk ic h Ł u n a w a c h s ą p o r u s z a n e rę c z n ie , p rz y c z y m ze w z g lę d u n a zły s ta n k o n stru k c ji n o ś n e j j e d e n d z w o n ze S ta r o g ro d u i d z w o n y z K o kocka s ą n ie u ż y w a n e . D z w o n y z C h e łm n a z o s ta ły o m ó w i o n e w o s o b n y c h a r ty k u ła c h 1 i d la te g o z o s ta n ą p o m in ię te w dalszych ro z w a ż a n ia c h .

Górne Wymiary

P arafia N ajśw iętszeg o S erca P an a Je z u sa z o sta ła w y łą c z o n a w 1951 ro k u z o b sz a ru p a ra fii w C h e łm n ie , S w ieciu i W a b

-1 A. Soborska-Zielińska, M. G. Zieliński, Dzwony chełmińskie. Za

rys dziejjów, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 4 5 ,1 9 9 7 , n r 1, s. 1 5 -

-4 2 ; M. G. Zieliński, Tajemnice chełmińskich dzwonów, Spotkania z Za bytkam i, 21, 1997, n r 5, s. 2 3 - 2 6 ; A. Soborska-Zielińska, Dzwony

w Chełmnie i ich znaczenie w życiu miasta, w: Tajemnice starych dzwonów Torunia i Chełmna w 500. rocznicę ulania wielkiego „Tuba Dei" spisane, red.

T. Jaworski, M. Nasieniewski, K. Przegiętka, Toruń 2001, s. 7 1 -8 2 .

czu. Kościół w z n ie sio n o s ta ra n ie m k u ra tu sa ks. Franciszka Kaszu- b o w sk ie g o , w ro k u 1 9 5 2 , n a g ru n c ie d z ie rż a w io n y m o d Iren y M ó w iń sk iej-T ać z C h e łm n a i n a b y ty m n a w ła s n o ść parafii d o p ie ro w ro k u 1 969T W in w e n ta rz u , sp is a n y m 2 8 m a ja 1 9 5 9 roku, stw ie rd z o n o , że w kościele z n a jd u je się sy g n a tu rk a sp iż o w a o raz

dzw on ołtarzowy m o s ię ż n f. W k o lejn y m spisie in w e n ta rz a , z 1 9 6 4

roku, pisze się ju ż o d w ó c h sy g n a tu rk a c h m o sięż n y ch 4.

Kokocko

P o p ro te s ta n c k i k o śc ió ł p w . Z b aw iciela w K okocku, a o d 1 9 4 5 ro k u p w . N ie p o k a la n e g o S erca N M P, j e s t o b e c n ie ko ścio łe m p o m o c n ic z y m w p arafii rzy m sk o -k ato lick iej s ta ro g ro d z k ie j. K ościół o k o n stru k c ji szk ieleto w ej, w z n ie s io n y w la ta c h 1 8 2 9 - - 1 8 3 4 , z o sta ł w y p o sa ż o n y dzięki s u b w e n c ji k ró la p ru sk ie g o ró w n ież w d z w o n y 5. N ie m n ie j je d n a k w 1 8 7 7 ro k u , z fu n d a c ji ro d z in y F e ld t z K o k o ck a i D e m b o w c a , p a s to r E h rh a r t z a m ó w ił w o d le w n i w B o c h u m d w a n o w e , ż e la z n e d z w o n y . Z aw isły o n e n a w ieży, w b u d o w a n e j d o p ie r o w ó w c z a s w b ry łę k o śc io ła 6. S ą to n a jsta rsz e n a te r e n ie d e k a n a tu d z w o n y żelazne, o b e c n ie u n ie ru c h o m io n e ze w z g lę d u n a o b a w y o s ta n k o n stru k c ji n o śn e j.

Lisewo

W 1 6 4 7 r o k u w k o ś c ie le p w . P o d w y ż s z e n ia K rzyża Ś w ię te g o w L isew ie z n a jd o w a ło się 5 d z w o n ó w 7. O b e c n ie n a

2 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1755, p. 11, 97.

3 Tamże, p. 46. 4 Tamże, p. 66.

5 Preussisches Provinzial-Kirchenblatt, Zweite Antheilung, Königs berg 1840, s. 116.

6 Katalog zabytków sztu k i w Polsce, t. XI, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 4, Dawny powiat chełmiński, oprać. T. Mroczko, W a r szawa 1976, s. 101. Z poglądem tym polemizuje: M. W archoł, Kościół

w Kokocku - historia i form a, Przegląd Regionalny, 1993, z. 8, s. 23.

7 Visitatones ecclesiarum Dioecesis Culmensis et Pomesaniae Andrea

Leszczyński episcopo A. 1647 factae, curavit A. Pobłocki, Fontes TNT,

(2)

w ie ż y k o śc io ła z n a jd u je się ró w n ie ż 5 d z w o n ó w , a w ś r ó d n ic h n a jc e n n ie js z y z a c h o w a n y d z w o n z t e r e n u d e k a n a tu , u f u n d o w a n y w 1 5 6 0 ro k u p rz e z r o d z in ę K o stk ó w , n a j p r a w d o p o d o b n iej p rz e z k a s z te la n a g d a ń s k ie g o J a n a (o k o ło 1 5 2 9 - 1 5 8 1 ) lu b s t a r o s t ę g o lu b s k ie g o i k o śc ie rsk ie g o , p ó ź n ie js z e g o w o je w o d ę p o m o r s k ie g o K rzysztofa (o k o ło 1 5 3 0 - 1 5 9 4 ) , o c zy m ś w ia d c z y h e r b t e g o r o d u D ą b r o w a u m ie s z c z o n y n a p ła sz c z u d z w o n u , b e z p o ś re d n io p o d in sk ry p c ją . Po p rz e c iw le g łe j s tr o n ie z n a jd u j e się d r u g a p la k ie ta h e r b o w a , n a jp r a w d o p o d o b n ie j E le m b e rg .

O z n a c z a ć t o m o ż e , ż e w t e n s p o s ó b s t a r a n o się u p a m ię tn ić z m a r łe g o w 1 5 5 5 r o k u w o je w o d ę c h e łm iń s k ie g o S ta n is ła w a ij e g o ż o n ę E lżbietę z E le n b o rg u , ro d z ic ó w J a n a i K rzy szto fa8. Być m o ż e f u n d a c ja d z w o n u w y n ik a ła z z a p is ó w t e s ta m e n to w y c h . Inskrypcja n a d z w o n ie b rzm i: GLORIA IN ALTISSIM IS DEO

ET IN TERRA PAX H O M IN IBU S BONA VOLUNTAS A N N O M DLX.

P oniżej z n a jd u ją się inicjały: G.B., k tó re n a le ż y o d n ie ś ć d o lu- d w is a rz a g d a ń s k ie g o G e r h a r d a B e n n in g k a , c z y n n e g o w la ta c h 1 5 3 9 - 1 5 6 4 s. U c h a k o r o n y d z w o n u o z d a b ia m o ty w s k r ę c o n e g o s z n u ra , n a to m ia s t w ie n ie c - 7 w a łk ó w . D z w o n o ś re d n ic y 9 8 c m i w y so k o śc i o k o ło 9 2 c m j e s t p ię k n y m p rz y k ła d e m r e n e s a n s o w e j, g d a ń s k ie j sz tu k i lu d w isa rsk ie j i je d n o c z e ś n ie j e s t t o n a jw ię k sz y , w p e łn i o r y g in a ln y d z w o n te g o lu d w isa rz a .

D ru g i in te re s u ją c y d z w o n z k o śc io ła lise w sk ie g o p o c h o dzi z 1 8 2 9 ro k u . Z o sta ł o n p rz e la n y z d z w o n u sta rs z e g o , w Kró le w c u , w lu d w is a rn i L u d w ik a C o p in u sa . O in ic ja to ra c h p rz e la n ia d z w o n u m ó w i in sk ry p c ja u m ie sz c z o n a n a p ła sz c z u d z w o n u : Z LEGATU SKRZESZEWSKIEGO 11 ZA STARANIEM XIĘDZA PR

DĄBROWSKIEGO | | I P R O W IZ O R Ó W IANA KOCHAŃSKIEGO \ \ I TEODORA RYGIELSKIEGO | | P RZELAN Y W KRÓLEW CU | | PRZEZ LUDWIKA COPINUS W ROKU 1829. W ś r ó d in ic ja to ró w

p rz e d się w z ię c ia n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je ks. Ja n K anty D ą b ro w sk i, k tó ry b y ł p ro b o s z c z e m lise w sk im w la ta c h 1 8 2 6 - - 1 8 3 6 a n a s tę p n ie z o s ta ł b is k u p e m s u f r a g a n e m p o z n a ń s k im 10. Szyję i w ie n ie c d z w o n u zd o b i fty z z o r n a m e n te m p a lm e to w y m , n a t o m i a s t n a p łaszczu , p o z a p rz y to c z o n ą in sk ry p c ją , z n a jd u je się krzyż ła c iń sk i i o ta c z a ją c y g o n a p is: ECCLESIAE PAROCHIA-

LIS LISOVIENSIS. Po dziś d z ie ń w id n ie je n a n im m a lo w a n e f a rb ą

o z n a c z e n ie z c z a su II w o jn y ś w ia to w e j, k ie d y t o d z w o n z o s ta ł w y w ie z io n y w r a m a c h rekw izycji w o je n n y c h . Ja k się o k a z u je sz c z ę śliw ie p o w r ó c ił n a s w e d a w n e m ie jsc e .

8 J. K. Dachnowski, Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII w., oprać. Z. Pentek, Kórnik 1995, s. 37 - pisze o żonie Annie z Eylember- gu; Polski słownik biograficzny, 14, W ro d a w etc. 1968-1969, s. 356-357.

9 R. Frydrychowicz, Dzwony kościelne w diecezji chełmińskiej, To ruń 1926, s. 118 nn. - podaje błędną datę w kom entarzu 1610, acz kolwiek praw idłow o odczytał datę w inskrypcji; pisze także, że dzwon je s t darem Jana Kostki. Mroczko przypisała dzwon Benningkowi, zob.

K atabg zabytków sztuki w Polsce, ja k w przyp. 6, s. 107; E. W róblew 

ska, Ludwisamie Benningków, Wittwercków i Anthonych. Studium z dzie

jó w gdańskiego cechu odlewniczego, W arszaw a 1999, s. 33. 125 - przy

tacza treść inskrypcji za Ftydrychowiczem, powielając jeg o nieścisłości:

GLORIA IN EXCELSIS DEO ET IN TERRA PAX | HOMINIBVS BONA VO- LVNTAS. ANNO MDLX.

10 A Schletz, Ks. Jan Kanty Dąbrowski. Biskup tyt. helenopolitański

i sufragan poznański (1791-1853), Nasza Przeszłość, 5 ,1957, s. 217-237; Polski słownik biograficzny, 5, Kraków 193 9 -1 9 4 6 , s. 6 (J. Nowacki).

K o lejn y d z w o n , żelazn y , o śre d n ic y 1 3 3 c m , z o s ta ł w y k o n a n y w B o c h u m w 1 8 9 8 ro k u . Był o n p rz e z n a c z o n y d o k o śc io ła e w a n g e lic k ie g o w Lisew ie, g d z ie p o z o s ta w a ł d o z a k o ń c z e n ia II w o jn y ś w ia to w e j. W ó w c z a s , p o ro z p a d n ię c iu się t a m te js z e j w s p ó ln o t y e w a n g e lic k ie j, w z w ią z k u z z a g a r n ię c ie m d z w o n ó w z k o śc io ła k a to lic k ie g o t e n , j a k i 2 in n e d z w o n y , z o sta ły p r z e n ie s io n e d o lise w sk ie g o k o śc io ła p a r a f ia ln e g o 11. G dy w w y n ik u akcji re w in d y k a c y jn e j d o L isew a p o w ró c iły 2 d z w o n y z a r e k w ir o w a n e w czasie w o jn y , w ó w c z a s z d e c y d o w a n o się n a p rz e k a z a n ie d w ó c h d z w o n ó w p o p r o te s ta n c k ic h d o ś w ią ty ń w W a b c z u i N a w rz e 12. Lisew ski d z w o n p o p ro te s ta n c k i ja k o n a j w ię k s z y p o z o s ta w io n o n a m ie js c u . D o c z a s u z a in s ta lo w a n ia e le k tro n ic z n e g o m e c h a n iz m u z e g a ra p e łn ił o n z a p e w n e f u n k cję d z w o n u z e g a r o w e g o , n a c o z d a je się w s k a z y w a ć p r ó b a u ż y w a n ia g o ja k o c y m b a łu . O b o k ty c h tr z e c h w ie lk ic h d z w o n ó w z n a jd u ją się n a w ie ż y je sz c z e 2 m a łe d z w o n y s y g n a tu rk o w e . N ie m a ją o n e ż a d n y c h in sk ry p cji, a n i o z d ó b , j e d n a k p r o p o rc je w ię k s z e g o z n ich (śre d n ic a 51 cm , w y so k o ść 5 4 c m ) z d a ją się w s k a z y w a ć n a je g o śre d n io w ie c z n e p o c h o d z e n ie ; d ru g i m o ż e p o c h o d z ić z XVIII lu b n a w e t XIX w .13 N a w ie ż y d z w o n n ic z e j z n a jd u ją się ta k ż e d w a lu ź n e s e r c a o r a z j e d n o s ta r e j a r z m o d z w o n u . J a k j u ż z a z n a c z o n o , w c z a s ie o k u p a c ji h itle ro w s k ie j, w 1 9 4 2 ro k u z a r e k w ir o w a n o z k o śc io ła 2 n a jc e n n ie js z e i z a r a z e m n a jw ię k s z e d z w o n y , z lat: 1 5 6 0 i 1 8 2 9 H. O b a d z w o n y w r a m a c h akcji re w in d y k a c y jn e j z o s ta ły o d z y sk a n e .

Sarnowo

W w iz y ta c j b p . L eszczyńskiego w 1 6 4 7 r o k u s tw ie rd z o n o , ż e w p r z y k o ś c i e l n e j , m o c n o z n i s z c z o n e j , d r e w n i a n e j d z w o n n ic y z n a jd u ją się d w a d z w o n y 15. W in w e n ta r y z a c ja c h k o śc io ła z 2 4 p a ź d z ie rn ik a 1 8 9 8 ro k u i 1 6 lis to p a d a 1 9 2 6 r o k u w y k a z a n o 3 d z w o n y o ra z s y g n a tu rk ę 18. D z w o n y z n a jd o w a ły się n a d r e w n ia n e j d z w o n n ic y p r z e d k o ś c io łe m , n a t o m i a s t sy g n a t u r k a - n a szczycie o d d z ie la ją c y m d a c h p r e z b ite r iu m o d d a c h u k o r p u s u n a w o w e g o . R ó w n ie ż w tra d y c ji ( a k t p r z e k a z a n ia p a ra fii o b e j m u j ą c e m u j ą p r o b o s z c z o w i) n a rz e c z ks. A n to n ie g o M a rc in k o w s k ie g o , z 1 4 k w ie tn ia 1 9 3 6 ro k u , w y k a z a n o p o d o b n y s t a n 17.

K o śció ł p w . św . M a rc in a w S a r n o w ie sp a lił się w 1 9 3 8 ro k u , j e d n a k z p o ż o g i u d a ło się o c a lić d r e w n ia n ą , w o l n o s to j ą c ą d z w o n n ic ę z t r z e m a d z w o n a m i. W y d a je się, ż e o c a la ła

ró w n ie ż s y g n a tu rk a , a c z k o lw ie k z a w ie s z o n a b y ła p o n a d d a c h a

11 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1750, p. 1v. 12 Tamże, p. 120.

13 Katalog zabytków sztuki w Polsce, ja k w przyp. 6, s. 107 - oba dzw ony są d ato w an e na XVII—XVIII w.

14 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Aida K onserwatora Diece zjalnego, sygn. 19, Dzwony diecezji chełmińskiej, t. II, p. 166.

Leszczyński..., ja k w przyp. 7, s. 40.

16 Archiwum Faty Chełmińskiej, sygn. 1732, p. 12, 51. 17 Tamże, p. 97v.

(3)

m i k o śc io ła . N a jw ię k sz y z d z w o n ó w S a r n o w a m ie rz y ł 7 4 c m śre d n ic y . N a szyi z n a jd o w a ł się ła c iń sk i n a p is d e w o c y jn y w r a z z d a t ą 1 6 8 4 . P o n iżej te g o n a p is u szyję d z w o n u o b ie g a w ie lc e o z d o b n y fry z z m a s z k a ro n a m i. N a p ła s z c z u n a t o m i a s t u m ie s z c z o n o 2 p la k ie ty : M a ry ia z D z ie c ią tk ie m n a p ó łk się ż y c u , o r a z p o p rz e c iw le g łe j s tr o n ie - z n a p is e m M I T COTTES HYLFE GOSS

M IC H ABSALO N W IT T W E R | | GEDANI, o b r a m o w a n y m g a łą z 

k a m i p a lm o w y m i.

Ś re d n i d z w o n , o ś re d n ic y 5 8 c m , z o s ta ł w y k o n a n y w lu d w is a rn i F ry d e ry k a S c h u ltz a w 1 8 9 9 ro k u . N a p ła sz c z u z n a j d o w a ł się n a p is: LEO XII PAPA GUILELMUS II REX/ AUGUSTI NUS ROSENTRETER E PISC O PU S/ FRANC. DRAPIEW SKl PAR. A D M . SA R N O W IE N S IS / M E FECIT F. SCHVLTZ GEDANI A.D. 1 8 9 9 . W n a p is t e n w k o m p o n o w a n a b y ła p la k ie ta z w iz e r u n k ie m M a ry i z D z ie c ią tk ie m J e z u s 18.

N a jm n ie jsz y d z w o n , o ś re d n ic y 4 6 ,5 c m , z e w z g lę d u n a f o r m ę z d o b ie ń n a le ż y d a t o w a ć n a XVII w . N a j e g o szyi j e s t n a p is: N O N M O R I AR SED V IV AM ET NARRABO OPERA D O M IN I.

PS. 777, a n a p ła sz c z u - p la k ie ta ze s c e n ą U k rzyżo w a n ia 19.

W 1 9 2 6 r o k u n a d łu k ie m tęczo v y y m w n ie w ie lk ie j g lo - rie tc e z n a jd o w a ł się d z w o n sy g n a tu rkovyy. T r u d n o stw ie rd z ić , c o się z n im s ta ło w czasie p o ż a r u św ią ty n i. N ie m n ie j j e d n a k o b e c n ie sy g n a tu rk a z n a jd u je się ta m ż e . N ie s te ty n ie m a n a niej ż a d n y c h o z d ó b a n i n a p is ó w , k tó r e p o z w o liły b y u s ta lić c zas je j p o w s ta n ia .

D z w o n y ś r e d n i i m a ły u k re s u I w o jn y ś w ia to w e j, w e w rz e śn iu 1 9 1 8 ro k u , b yły z a r e k w ir o w a n e p rz e z w ła d z e p ru sk ie , a le sz częśliw ie z o s ta ły o d z y s k a n e , ...z czego w p a ra fii była w iel

k a radość10. N iestety , s y tu a c ja z rek w iz y c ją p o w tó rz y ła się w k o 

lejn ej w o jn ie ś w ia to w e j. T y m r a z e m w y w ie z io n o d z w o n y d u ż y i ś re d n i. D u ż e m u d z w o n o w i o k u p a n c i n a d a li s y g n a tu r ę r e w in d y k a c y jn ą 2 / 4 9 9 . 1 ty m r a z e m d z w o n y o c a la ły , u d a ło się j e o d zy sk ać, a c z k o lw ie k d o S a r n o w a n ie p o w r ó c ił d z w o n ś re d n i, p o d o b n o p r z e k a z a n y d la in n e j ś w ią ty n i w d ie c e z ji21. J e s t t o j e d n a k i n f o r m a c ja n i e p o t w i e r d z o n a . W e d ł u g d o k u m e n t a c j i sp o r z ą d z o n e j d o c e ló w rek w izy cji, d z w o n y z S a r n o w a m ia ły w a ż y ć o d p o w ie d n io : 4 0 0 , 2 5 0 i 1 5 0 kg22. D n ia 7 p a ź d z ie rn ik a 1 9 4 7 ro k u w tra d y c ji p a ra fii n a rę c e ks. p ro f. Jó z e fa J ó z e fo w i cza, z a p isa n o : Obok kościoła n a m u r o w a n y m fu n d a m e n c ie w zn o si

się d zw o n n ic a z drzew a, k r y ta dachów ką. Z n a jd o w a ły się w n ie j trz y dzw ony. D wa w iększe zo sta ły w y w iezio n e przez N iem ców , po z o s ta ł ty lk o je d e n n a jm n ie js z y 23. W k o le jn e j tr a d y c ji p a r a f ii,

z 1 5 w r z e ś n ia 1 9 4 8 ro k u , t y m r a z e m n a r ę c e ks. F ra n c isz k a W o jn o w s k ie g o , s tw ie rd z o n o , że d z w o n z a w ie s z o n y j e s t n a k o

-18 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta K onserwatora Diece zjalnego, sygn. 23, pism o z 16 IV 1940 - przytoczone tam że inskryp cje różnią się nieco od przytoczonych powyżej za Frydiychowiczem.

19 R. Frydrychowicz, Dzwony kościelne..., ja k w przyp. 9, s. 68 nn. 20 Tamże, s. 69.

21 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta Konserw atora Diece zjalnego, sygn. 19, Dzwony diecezji chełmińskiej, 1 1, p. 78; Ł II, p. 279 nn; Rewindykacja dzwonów (m aj 1947 - grudzień 1948), p. 150.

22 Tamże, sygn. 23a; sygn. 19, p. 289. 23 Tamże, sygn. 1751, p. 7.

n a rz e d rz e w a r o s n ą c e g o n a p rzy k o śc ie ln y m c m e n ta r z u 24. O z n a cza to , że w ty m o k re s ie d z w o n n ic a z o s ta ła ro z e b r a n a . W p o d o b n y s p o s ó b z a w ie s z o n o re w in d y k o w a n y d z w o n . Ś w ia d c z y o ty m a d n o ta c ja w sp isie in w e n ta rz a k ościoła, z 2 2 . sty c zn ia 1 9 5 4 r o k u 25. W w izy tacji, p r z e p r o w a d z o n e j 6. m a ja 1 9 5 4 ro k u , b p K azim ierz K ow alski z a le c ił b u d o w ę m u r o w a n e j d z w o n n ic y , ale d o realizacji p o s t u l a t u n ie d o s z ło 26. D o p ie ro n a p o c z ą tk u la t o s ie m d z ie s ią ty c h XX w „ z in ic ja ty w y p r o b o s z c z a ks. J e rz e g o P a w ło w s k ie g o , w z n i e s i o n o s t a l o w ą k o n s t r u k c j ę , n a k tó r e j d z w o n y w is z ą p o d z ie ń dzisiejszy. W in w e n ta ry z a c ji, z a łą c z o n e j d o tra d y c ji z 1 9 4 7 ro k u , w y m ie n ia n o r ó w n ie ż s y g n a tu rk ę n a d p r e z b ite r iu m 27.

Starogród

W w izytacji b p . A n d rzeja Leszczyńskiego, p rz e p ro w a d z o n e j w 1 6 4 7 ro k u , s tw ie rd z o n o , że w k o śc ie le p w . św . B a rb a ry w S ta ro g ro d z ie z n a jd u ją się n a d z w o n n ic y 2 d z w o n y 28. O b e c n y k o śc ió ł w S ta r o g ro d z ie w z n ie s io n o d o p ie r o w 1 7 5 4 ro k u z f u n d a c ji b p . W o jc ie c h a L eskiego. N a jp r a w d o p o d o b n ie j część w y p o s a ż e n ia p r z e n ie s io n o d o n ie g o ze s ta rs z e g o , r o z e b r a n e g o k o śc io ła . Być m o ż e w ś r ó d ty c h p r z e d m io tó w z n a jd o w a ły się r ó w n ie ż d z w o n y . N a w s c h o d n ie j w ie ż y k o śc io ła z n a jd u ją się 2 s ie d e m n a s to w ie c z n e d z w o n y . D o ln y d z w o n , o ś re d n ic y 5 4 c m , o d la n y w 1 6 6 8 ro k u , j e s t z d o b io n y o r n a m e n t e m g irla n - d o w y m n a szyi p o n iż e j in skrypcji. N a p is głosi: SI DEUS NOB1S

QUI CONTRA NO S A N N O D O M IN I 1668. N ie ste ty , n ie d o s tr z e 

ż o n o n a n im s y g n a tu ry lu d w isa rz a , a c z k o lw ie k T e re s a M ro c z - ko z d e c y d o w a n ie p rz y p isa ła je g o a u to r s tw o g d a ń s k ie m u lu d w i- sa rz o w i M ic h a ło w i W e in h o ld to w i23. D ru g i d z w o n , n ie c o m n ie j szy, n ie j e s t o b e c n ie u ż y w a n y ze w z g lę d u n a u s z k o d z e n ie k o n s tru k c ji n o ś n e j. J e s t o n te ż sta rs z y o d p o p r z e d n ie g o . M ro c z k o o k re ś liła c zas j e g o p o w s ta n ia n a ro k 1 6 3 1 . N a szyi d z w o n u z n a jd u je się in sk ry p c ja : GLORIA IN EXELSIS DEO A N N O D O M I

NI 1 631. U c h a d z w o n u o z d a b ia ją s ła b o u w y p u k lo n e m a s k i.

P o n iżej in sk ry p cji n a szyi z n a jd u je się fry z z o r n a m e n t e m g irla n d o w y m z e s o w a to u k s z ta łto w a n y c h w ici ro ślin n y c h .

W p r o to k o le w iz y ta c ji d z ie k a ń s k ie j, p r z e p r o w a d z o n e j 18. g ru d n ia 1 9 2 4 ro k u , ks. Z y g m u n t R ogala o d n o to w a ł 3 d z w o n y 30. W ó w c z a s n ic n ie n a p is a n o o ich s ta n ie . N a to m ia s t, g d y s p is y w a n o p r o to k ó ł w izytacji dziek ań sk iej 2 6 . p aź d z ie rn ik a 1 9 3 8 ro k u , w p is a n o ż e j e d e n z d z w o n ó w j e s t p ę k n ię ty 31.

W tra d y c ji ks. R o m a n a L ena ( 1 9 1 6 - 1 9 9 3 ) , z 11. listo p a d a 1 9 4 5 ro k u , z a p is a n o , że n a w ie ż y k o śc ie ln e j z n a jd u je się

24 Tamże, p. 17. 25 Tamże, p. 46v, 52v. 26 Tamże, p. 70v. 27 Tamże, p. 10.

29 Katalog za b y tkó w s z tu k i w Polsce, ja k w przyp. 6, s. 125; M. G. Zieliński, Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango - rzecz o dzwo

nach, w: Tajemnice starych dzwonów..., ja k w przyp. 1, s. 9 7 -1 4 0 , s. 132.

30 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1733, p. 14v. 31 Tamże, p. 36v.

(4)

j e d y n ie p o p ę k a n a s y g n a tu rk a 32. Nic t o d z iw n e g o , ja k o że k o ś c ió ł b y ł m o c n o z n is z c z o n y w t r a k c i e d z i a ł a ń w o j e n n y c h w 1 9 4 5 ro k u . W k ro n ic e p a ra fia ln e j p o d d a t ą 1 9 4 6 ks. Len z a p isa ł: Dodać n a le ży jeszcze, że w m a le j w ie ży um ieszczo n o sygna-

rek z a k u p io n y w C hełm nie, a w e w ie ży d u że j um ieszczono d ru g i d zw o n p rzyw ie zio n y z B ru k ó w 33. W s p r a w o z d a n iu z 1 9 sie rp n ia

ks. Len stw ie rd z ił: W y sta ra n o się o d ru g i d zw o n do kościoła i z a 

łożono n o w ą sy g n a tu rk ę 34. O z n a c z a to , że w ty m m o m e n c ie n a

w ie ż y k o śc io ła w isia ły tr z y d z w o n y . T aki te ż s ta n o d n o t o w a n o w tr a d y c ji ks. M a r i a n a K o ń c z e w s k ie g o , z 1 w r z e ś n ia 1 9 4 7 ro k u 35. N a to m ia s t n ic n ie w ia d o m o o p o c h o d z e n iu d z w o n u p o z y s k a n e g o w B ru k ach , m ie js c o w o śc i o d d a lo n e j o d S ta r o g ro d u o k ilk a n a śc ie k ilo m e tró w , w k tó re j n ie b y ło ż a d n e g o k o śc io ła . N a to m ia s t w r a m a c h akcji re w in d y k a c y jn e j o d z y s k a n o d z w o n n o sz ą c y s y g n a tu r ę 2 / 4 1 0 7 B 36. S p rz e c z n e s ą in f o rm a c je c o d o ilości re k w iro w a n y c h i re w in d y k o w a n y c h d z w o n ó w , p isz e się b o w ie m o je d n y m lu b d w ó c h d z w o n a c h 37. D z w o n y t e z n a jd o w a ły się j u ż w k o śc ie le w e w rz e ś n iu 1 9 4 7 ro k u , k ie d y p a r a f ię o b e jm o w a ł Ig. M a r ia n K o ń cze w sk i ( 1 9 0 8 - 1 9 9 2 ) . W s p o r z ą d z o n y m w ó w c z a s a k c ie tr a d y c j i w z m ia n k o w a n o je sz c z e s y g n a tu rk ę , k tó re j istn ie n ia o b e c n ie n ie s tw ie rd z o n o .

W tra k c ie w izy tacji b p. K azim ierza K o w alsk ieg o , 6 m a ja 1 9 6 4 ro k u , z a le c o n o sp ra w ić d z w o n y do osobnej d z w o n n ic y 3S. Z a p e w n e m y ś la n o o z a k u p ie n o w y c h , d u ż y c h d z w o n ó w w ie ż o w y c h , k tó r e m o g ły b y b y ć z a w ie s z o n e w d ru g ie j w ie ż y k o ś c ie ln e j. T e g o z a le c e n ia j e d n a k n ie z re a liz o w a n o . N a to m ia s t w s p r a w o z d a n i u w i z y t a c y j n y m z 1 9 6 9 r o k u p i s a n o j u ż o d w ó c h d z w o n a c h 39. D o o k r e s u z a b o r ó w c h a r a k te ry s ty c z n ą d o m i n a n t ę S ta r o g ro d u s ta n o w iła sy lw e tk a p o k rz y ż a c k ie g o z a m k u b is k u p ó w c h e łm iń s k ic h . N a z a m k u t y m z n a jd o w a ła się ta k ż e b is k u p ia k a p lic a . D z w o n e k w e w n ą t r z k a p lic y , p r z y o ł t a r z u w ie lk im , w z m ia n k o w a n o w 1 6 1 4 r o k u 40. W k o le jn e j lu stracji, p r z e p r o w a d z o n e j w d o b r a c h b isk u p ic h w 1 6 4 6 ro k u , o d n o t o w a n o ist n ie n ie p r a w d o p o d o b n ie n ie w ie lk ie g o d z w o n u w te jż e kaplicy, g d y ż z a p is a n o o n im : d zw o n n a k a p lic y m i a m y 741. W lu stra c ji z 1 6 7 6 ro k u n ic n ie n a p is a n o o d z w o n ie z a m k o w y m ; czyżby p a d ł o n ł u p e m S z w e d ó w w c z a sie „ p o to p u " ? N a to m ia s t w in 32 Tamże, sygn. 1752, p. 4.

33 Kronika parafii Starogród, pow iat Chełm no, s. 27 (rkps w kan celarii parafialnej).

34 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1752, p. 16. 35 Tamże, p. 31.

36 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta K onserwatora Diece zjalnego, sygn. 19, Dzwony diecezji chełmińskiej, t. II, p. 163.

37 Kościół katolicki w latach 1939-1945 na terenach obecnej diecezji

toruńskiej, red. S. Kardasz, 1 . 1, Toruń 1996, s. 51.

38 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1752, p. 84v. 39 Tamże, p. 104.

40 Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 161 i z uwzględnie

niem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, wyd. A. M ańkowki, Fontes TNT,

22, 1927, s. 99.

41 Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1646 i 1676), wyd. R. Mienicki, Fontes TNT, 40, 1955, s. 38.

w e n ta ry z a c ji z 1 7 2 3 ro k u w s p o m n ia n o j u ż o d z w o n ie z e g a r o w y m n a w ie ż y z a m k o w e j42. N ie w ia d o m o , c o się z n im sta ło w c h w ili, g d y w ła d z e p r u s k ie z d e c y d o w a ły się n a r o z b ió rk ę z a m k u w k r ó tc e p o I ro z b io rz e Polski.

Wabcz

P o d czas w izy tacji b isk u p ie j z 1 6 4 7 ro k u n a m u r o w a n e j w ie ż y k o śc io ła p w . św . B a rtło m ie ja w W a b c z u o d n o t o w a n o d w a d z w o n y 43.

W 1 8 8 5 ro k u , w r e n o m o w a n e j o d kilku d z ie s ią tk ó w la t g d a ń s k ie j lu d w is a rn i J a n a C o lliera, ó w c z e s n y p ro b o sz c z Ig. J a k u b D e rc z a m ó w ił d z w o n o śre d n ic y 73 c m . P o św ię c o n o g o S e rc u P a n a Je z u sa .

K o lejn e d w a d z w o n y w y k o n a n o 1 6 m a r c a 1 9 0 8 ro k u , w zw iązk u z ju b ile u s z e m 2 5 -le c ia k a p ła ń s tw a p ro b o sz c z a Ig. Lu d w ik a R o g a ck ieg o . M n ie js ty d z w o n p o ś w ię c o n y św . L u d w ik o w i, o ś re d n ic y 59 c m , z a m ó w ił d z ie d z ic W a b c z a W ito ld Śląski w lu d w is a rn i W ilh e lm a C o lliera w G d a ń sk u .

N a jw ię k s z y d z w o n k o śc io ła , u f u n d o w a n y z e sk ła d e k p a ra fia n , n o sz ą c y im ię św . B a rtło m ie ja , w y k o n a n y z o s ta ł r ó w n ie ż w G d a ń s k u , w lu d w is a rn i F ry d e ry k a S c h u ltz a . Je g o ś r e d n ica w y n o s iła 9 0 c m , a w y s o k o ść p o d o b n o 6 8 c m . O z n a c z a ło b y to , że d z w o n m ia ł m o c n o sp ła sz c z o n y k sz ta łt i n ie z a c h o w y w a ł k lasy czn y ch d la d z w o n u p ro p o rc ji. M a te ria ł n a w y k o n a n ie d z w o n u p o z y s k a n o z p r z e to p ie n ia d z w o n u s ta rs z e g o d o d a ją c j e d n a k s p o r ą część n o w e g o s to p u . W re s z c ie w 1 9 1 6 ro k u w lu d w is a rn i K aro la F ry d e ry k a U lrich a w A p o ld zie p r z e to p io n o u s z k o d z o n y d z w o n s y g n a tu ro w y i w y k o n a n o n ie c o w ię k s ty , o śre d n ic y 3 5 c m , z n a p is e m : A V E AAARIA4 . U k re su I w o jn y św ia to w e j, w 1 9 1 8 ro k u z k o śc io ła z o sta ły z a r e k w ir o w a n e d w a n a jw ię k sz e d z w o n y 45. P arafia m ia ła o trz y m a ć r e k o m p e n s a tę w ta k z w a n e j pożyczce k o n w e rsy jn e j. P o zo sta ł ty lk o d z w o n , k tó re g o w a g ę w p r o to k o le p o w ity ta c y j- n y m z 19 g ru d n ia 1 9 2 4 ro k u o c e n io n o n a 9 c e tn a r ó w , o ra z sy g n a tu r k a 46. T aki te ż s ta n d z w o n ó w n a w ieży k o śc io ła w y l a t y w a n o je s z c z e w sp isie z 1 6 listo p a d a 1 9 2 7 ro k u , z racji o b jęcia p arafii przez Ig. M a k sy m ilia n a P u ty n k o w sk ieg o 47. Za je g o t o p r o b o s tw a u f u n d o w a n o d ru g i w ielk i d z w o n . N a stą p iło t o je sz c z e p rz e d w ity ta c ją d z ie k a ń s k ą 2 2 lis to p a d a 1 9 3 8 ro k u . N ie w ia d o m o n ic o lu d w isa rn i, w k tó re j d z w o n w y k o n a n o , d a c ie p o ś w ię ce n ia i o s o b ie f u n d a to ra . Być m o ż e by ł t o h r a b ia T a d e u sz Łoś, ó w c z e s n y p a t r o n k o śc io ła 48. Ś w ią ty n i d o w y m a g a n e g o s ta n u b ra k o w a ło je sz c z e j e d n e g o d z w o n u . P ra w d o p o d o b n ie n o sz o n o się z z a m ia r e m z a k u p u , s k o ro istn iała o s o b n a b a n k o w a

książecz-42 Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1723-1747), wyd. R. Mienicki, Fontes TNT, 4 2 ,1 9 5 6 , s. 7.

43 Visitatones ecclesiarum Dioecesis Culmensis ä Pomesaniae Andrea

44 R. Frydrychowicz, Dzwony kościelne..., ja k w przyp. 9, s. 78n. 45 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1734, p. 66, 79. 46 Tamże, p. 70v.

47 Tamże, p. 86v. 48 Tamże, p. 102.

(5)

к а o sz c z ę d n o śc io w a , ale w p rz e d e d n iu II w o jn y św ia to w e j sta n z d e p o n o w a n y c h n a niej o sz c z ę d n o śc i b y ł ta k niski, a z d ru g ie j s tr o n y p o trz e b y in w e s ty c y jn e p a ra fii ta k d u ż e , że z c a łą p e w n o śc ią n ie n a s tą p iło b y t o w najbliższych kilku la ta c h 49.

W s z y stk ie t e d z w o n y z o s ta ły z a r e k w ir o w a n e w o k re s ie II w o jn y ś w ia to w e j; j e d e n z d z w o n ó w w a ż y ł 4 5 0 kg, z a ś d ru g i 1 5 0 k g 50. Ż a d n e g o z ty c h d z w o n ó w n ie u d a ł o się o d z y s k a ć w r a m a c h akcji re w in d y k a c y jn e j. O b e c n ie n a w ie ż y k o śc ieln ej z n a jd u je się d z w o n ż e la z n y i d w ie sy g n a tu rk i z b rą z u . P ie rw szy - w y k o n a n y w 1 8 9 8 ro k u w B o c h u m , w e d le w sz e lk ie g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a p o c h o d z i z k o śc io ła e w a n g e lic k ie g o w Li se w ie , sk ą d c z a s o w o z o s ta ł p rz e k a z a n y d o ta m te js z e g o k o śc io ła rty tn sk o -k a to lic k ie g o i d o p ie r o p o ty m tra fił d o W a b c z a . Je g o ś r e d n ic a w y n o s i 8 8 ,5 cm .

P o c h o d z e n ie s y g n a tu re k j e s t n ie z n a n e . M o ż n a je d y n ie stw ie rd z ić , że z o s ta ły w y k o n a n e : w ię k sz a ( ś r e d n ic a 3 0 ,5 c m ) - w Szczecinie, jeszcze przed I w o jn ą św ia to w ą, w lu d w isa rn i Carla V ossa (c ty n n a co n a jm n ie j w la ta c h 1 8 6 7 - 1 9 0 6 ); a d r u g a (śre d n ic a 2 4 c m ) - w o k re s ie d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o w G dyni. O z d o b ę p ierw szej z w y m ie n io n y c h s y g n a tu re k s ta n o w i u m iesz czo n y n a płaszczu m e d a lio n z p ru sk im o rłe m w k o ro n ie.

G dy 15 w rz e śn ia 1 9 4 8 ro k u p a ra fię w W a b c z u o b e jm o w a ł ks. F ra n c isz e k W o jn o w s k i w d o k u m e n c ie tra d y c ji z a p is a n o : Jest to kościół je d n o n a w o w y , z b o k u jeg o w z n o s i się w ie lk a

m a sy w n a wieża, z której d zw o n y zabrali n iem ieccy o kupanci. Z n a j d u je się 1V n ie j obecnie tylko d zw on-sygnaturka™ . T aki te ż s ta n

w y k a z y w a n o w in w e n ta ty z a c ji k o śc io ła z 1 lu te g o 1 9 4 9 r o k u 52. W k o le jn e j in w e n ta ry z a c ji, z 2 7 k w ie tn ia 1 9 5 5 ro k u , s p o r z ą d z o n e j d la c e ló w tra d y c ji p a ra fii n a rę c e ks. S ta n is ła w a N o w a ka, a p o śm ie rc i ks. F ran ciszk a W ie c z o rk o w s k ie g o , p is a n o ju ż o d w ó c h m a ły c h d z w o n k a c h n a w ie ż y i s y g n a tu rc e 53. N a to m ia s t w s p r a w o z d a n iu w ity ta c y jn y m z 11 c z e rw c a 1 9 6 9 ro k u a d m i n i s t r a t o r p a r a f ii ks. S t a n i s ł a w N o w a k s tw ie r d z ił, ż e j e d e n z d z w o n ó w w ie ż o w y c h z o s t a ł n a b y t y o d p a r a f ii w L ise w ie w 1 9 5 5 ro k u i że n a d a n o m u im ię Maria™ . N ie w ą tp liw ie u w a  g a t a o d n o s i się d o n a jw ię k sz e g o , ż e la z n e g o d z w o n u z te g o k o ścio ła. D z w o n t e n je d n a k ż e t r u d n o u z n a ć za „m ały", j a k o k r e ś lo n o g o w in w e n ta ty z a c ji z 1 9 5 5 ro k u . M o ż n a z a te m p rty p u s z - c z a ć , ż e w i n w e n t a r y z a c j i u ż y to b ł ę d n y c h s f o r m u ł o w a ń , a d z w o n t e n z o s ta ł z a k u p io n y i z a w ie s z o n y tu ż p rz e d ś m ie rc ią ks. W ie c z o rk o w s k ie g o w d n iu 2 2 lu te g o 1 9 5 5 ro k u .

Wielkie Czyste

P o d d a t ą 1 6 1 8 b e n e d y k ty n k i c h e łm iń s k ie o d n o to w a ły z a k u p d z w o n u d la k o śc io ła w C ty s ty m 55. W w ity ta c ji g e n e ra l 45 Tamże, p. 113, 115.

50 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta K onserwatora Diece zjalnego, sygn. 19, Dzwony diecezji chełmińskiej, t II, p. 91, 325.

51 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1753, p. 5. 52 Tamże, p. 14v.

53 Tamże, p. 50v. 54 Tamże, p. 117.

55 Kronika benedyktynek chełmińskich, wyd. W . Szołdrski, Pelplin 1937, s. 180.

n ej b p . A n d rzeja O lsz o w sk ie g o p a ra fii i k o śc io ła p w . św . K ata rzyny w W ie lk im C ty sty m , p rz e p ro w a d z o n e j o k o ło 1 6 6 7 ro k u , w z m ia n k o w a n o d w a d z w o n y 56. W 1 8 1 0 ro k u k o śc ió ł b y ł w y p o sa ż o n y ju ż w t r ty d zw o n y . N ajw ięk sty nosił im ię św . Katarzyny, śre d n i - św . W a le n te g o , n a to m ia s t n ą jm n ie jsty , a le z ra z e m n a j sta rsz y - św . Franciszka. J e d e n z nich, d o m y śla ć się n a le ty , że s p o ś ró d d w ó c h p ie rw sty c h , o d la n y był p rz e z g d a ń s k ie g o lu d w i- sa rz a K arola G o tfry d a A n th o n y w 1 7 7 2 ro k u . S w ia d c ty t o ty m n a p is: M E FECIT CARL GOTTF. ANTH O NI GEDANI A N N O 1772. D zw o n p rzy o zd ab iały d w ie p la k ie ty fig u ra ln e o ra z o r n a m e n t gir- landovyy. Ks. R o m u a ld Frydrychow icz, o p isu jąc y d z w o n y w 1 9 2 6 ro k u , n a p is a ł o n ich w czasie p rzesz ły m . Z c a łą p e w n o ś c ią n ie w id z ia ł ich, a p rz y to c z o n e in f o rm a c je z a c z e rp n ą ł z w ity ta c ji57. Kościół j e d n a k s p ło n ą ł w 1 9 1 4 ro k u , w e d le w szelk ieg o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a p ło m ie n ie d o się g ły ró w n ie ż d zw o n n icy .

W spisie in w e n ta rz a k o śc ieln eg o z 2 8 sie rp n ia 1 9 3 0 ro k u o ra z w trad y cji ks. W a le r ia n a D rą ż k o w sk ie g o w y k a z a n o je d y n ie d z w o n sy g n a tu rk o w y , a le n ie j e s t w y k lu c z o n e , że z n a jd o w a ł się o n w e w n ą tr z św ią ty n i, gdyż w y m ie n ia n y j e s t o b o k o łta r ty b o cz n y ch i k o n fe sjo n a łu o ra z d z w o n k ó w m sz a ln y c h h a rm o n ijn y c h i p o je d y n c z y c h 58. Po o d b u d o w ie k o śc io ła d o p ie r o 13 w rz e ś n ia 19 3 1 r o k u p o d ję to d e c y z ję o z a k u p ie n iu tr z e c h d z w o n ó w 59. C a łe m u p rz e d się w z ię c iu p a t r o n o w a ł ó w c z e s n y p ro b o sz c z ks. D rążkow ski. S p ra w y b a rd z o szybko p ity b ra ly p o ż ą d a n y o b r ó t Już 2 9 c z e rw c a 1 9 3 2 ro k u o d b y ła się u r o c ty sto ś ć ich p o św ię c e n ia . Ó w c z e sn a p ra s a d o n o siła : W św ięto Piotra i Pawła obchodziła pa

rafia tutejsza uroczystość n a d er rzadką i podniosłą. Oto była to uro czystość poświęcenia now ych trzech olcazałych dzwonów. A k tu poświę cenia d o ko n a ł g en era ln y w ik a riu sz ks. K a n o n ik K urow ski z Pelpli

n a w asyście naszego ks. prob. Drążkowskiego, ks. d zie ka n a Latosa i k ilk u okolicznych księży. Kościół był przepełniony parafianam i. Naj w iększy dzw on z w izeru n k ie m Chrystusa z N ajśw iętszym Sercem nosi napis: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny, zachow aj n a s Panie - Przez pożar w 7574 ro k u zniszczone, w zn o w io n e ro k u 1932 z ofiar p a ra fia n za sta ra n ie m ks. prob. W aleriana D rążkowskiego - W iel kie Czyste 1 9 3 2 ’’. D rugi m n ie jszy dzw o n z w ize ru n k ie m M a tk i Bo skiej nosi napis: „O M a ryjo bez grzechu poczęta, m ó d l się za n a m i - W ielkie Czyste 1932". Trzeci dzw o n z w ize ru n k ie m św. K atarzyny (2 5 listopada) nosi napis: „Św. K atarzyno patronko nasza opiekuj się tw y m lu d em - W ielkie Czyste 1932". D zw o n y m a ją d źw ię k m iły i bardzo h a rm o n ijn y . Z a niezm o rd o w a n e zabiegi i sta ra n ia Przewie lebnego ks. proboszcza Drążkowskiego, który wiele troszczy się o chwałę Bożą i pobożność pa ra fii i n ie m n ie j dba o m iły wygląd kościoła cała

p a ra fia je s t m u serdecznie w dzięczna60. W k r ó tc e d o k o n a n o p o

-56 Visitationes episcopatus Culmensis Andrea Olszowski Culmensi et

Pomesaniae episcopo a. 1667-1672 factae, curavit В. Czapla, Fontes TNT,

6 -1 0 , 1 9 0 2 -1 9 0 6 , s. 171.

57 R. Frydrychowicz, Dzwony kościelne..., ja k w prtyp. 9, s. 97.

58 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1735, p. 9, 23.

59 A rchiw um P aństw ow e w Bydgoszczy, Urząd W ojew ództw a Pomorskiego w Toruniu, sygn. 24120, p. 123.

60 Nadwiślanin, 1932, n r 149. W e d łu g notatki, sporządzonej po II w ojnie św iatow ej dla celów rewindykacji (Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta Konserw atora Diecezjalnego, sygn. 19, p. 46) napis na dzw onie większym brzmiał: Dzwon ufundowany ze składek parafian

(6)

d ź w ig n ię c ia d z w o n ó w n a w ie ż ę kościoła. D n ia 23 g r u d n ia 1 9 3 2 ro k u p o in f o rm o w a n o w ła d z e w o je w ó d z k ie , że n a w ie ż y kościel n ej zw isły trz y n o w e d z w o n y , o łączn ej w a d z e 5 9 3 kg. D z w o n y zo stały w y k o n a n e w lu d w isa rn i Felczyńskich w K ałuszu. Przyw ie z io n o j e koleją. K o n stru k cję n o ś n ą d z w o n n ic y w y k o n a ł w ty m s a m y m ro k u cieśla D ulski. Ó w c z e sn y m zw y c z a je m p rz e d z a w ie sz e n ie m d z w o n ó w przybył d o W ielk ieg o C zystego ks. W iśn ie w sk i z P elp lin a w celu z b a d a n ia ich to n a c ji. S tw ierd ził o n , że d z w o n y są w y k o n a n e z d o b r e g o s to p u , a to n a c ja (c2, es2 , P ) z g ad za się z ż ą d a n ą w z a m ó w ie n iu 61. N ajw iększy z z a m ó w io n y c h w ó w c z a s d z w o n ó w m ia ł 82 c m śred n icy , zaś ś re d n i - 7 2 c m . N a jm n ie j szy d z w o n n o sił im ię p a tro n k i kościoła. T en ró w n ie ż , w z o r e m s w e g o p o p rz e d n ik a , o z d o b io n y j e s t w iz e ru n k ie m św . K atarzyny o ra z inskrypcja b ę d ą c ą w o ła n ie m o w s ta w ie n n ic tw o te j św ię te j p a tro n k i: ŚW . KATARZYNO PATRONKO NASZA - OPIEKUJ SIĘ

T W O IM W IE RN YM L U D E M !/ WIELKIE CZYSTE 1932. T o je d y n y

d z w o n , k tó ry p r z e trw a ł rek w izy cje II w o jn y św ia to w e j. D o c z a su w y b u c h u II w o jn y ś w ia to w e j s ta n d z w o n ó w n ie z m ie n ił się. P o d czas w izytacji d ziek ań sk iej 23 listo p a d a 1 9 3 7 s tw ie r d z o n o , że tr z y d z w o n y w w ie ż y s ą w s t a n ie d o b r y m i o k r e ś lo n o j e ja k o n o w e 62. D w a n a jw ię k sz e d z w o n y z o s ta ły z a b r a n e p rz e z n ie m ie c kie w ła d z e o k u p a c y jn e n a jp r a w d o p o d o b n i e j w t y m s a m y m czasie, c o p o z o s ta łe d z w o n y d e k a n a tu , tj. w 1 9 4 2 ro k u . W t r a dycji p a ra fii z 17 p a ź d z ie rn ik a 1 9 4 5 ro k u n a rę c e d o ty c h c z a so w e g o a d m in is tr a to ra ks. K azim ierza Ja n isz e w sk ie g o , n a w ie ż y k o śc ie ln e j o d n o t o w a n o ty lk o d z w o n i z a g in ię c ie d w ó c h p o z o sta ły c h 63. D z w o n ó w ty c h n ie o d z y s k a n o p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h w r a m a c h akcji r e w in d y k a c y jn e j64.

By u z u p e łn ić b ra k i, w 1 9 5 8 ro k u z a m ó w io n o 3 d z w o n y s ta lo w e . Ich c zas p o w s ta n ia , f o r m a , a ta k ż e n a p is: A 1958 D w sk a z u ją , że z o s ta ły o n e z a m ó w io n e w te j s a m e j g ó rn o ślą s k ie j h u c ie , c o d z w o n y c h e łm iń sk ie j fary . W in w e n ta ry z a c ji k o śc io ła z 2 2 k w ie tn ia 1 9 5 9 ro k u o d n o t o w a n o z a te m n a w i e t y trz y d z w o n y i s y g n a tu rk ę 65. W tra k c ie a k tu p o ś w ię c e n ia n a d a n o im im io n a : K a zim ierz i A ve M a ria 66.

Wielkie Łunawy

K ościół w W ie lk ic h Ł u n a w a c h z o s ta ł w z n ie s io n y w 1 8 8 0 ro k u 67, d o 1 9 4 5 ro k u służył g m in ie ew an g e lick iej. D n ia 2 4 m a r ca 1 9 4 6 ro k u z o s ta ł k o śc io łe m filialn y m p arafii W a b c z 68. W d n iu

za staraniem się ks. prob. Waleriana Drążkowskiego, W. Czyste 1932 r. Najświętsze Serce Jezusa zm iłu j się nad nami. Ta wersja inskrypcji wy

daje się jed n ak mniej w iarygodna.

61 A rchiw um Państw ow e w Bydgoszczy, Urząd W ojew ództw a Pomorskiego w Toruniu, sygn. 24120, p. 186.

62 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1753, p. 48. 63 Tamże, sygn. 1754, p. 2v, 7.

64 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, Akta K onserwatora Diece zjalnego, Dzwony diecezji chełmińskiej, t. II, p. 46.

65 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1754, p. 57. 66 Tamże, p. 78.

67 Culmer Zeitung, 1880, nr 66; 1905, nr 117, 125; Katalog zabyt

ków sztuki w Polsce, jak w przyp. 6, s. 140 - błędna data budowy kościoła.

68 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1753, p. 3v.

ty m o b ją ł g o ta m te js z y a d m in is tr a to r ks. A u g u s ty n R olbiecki. W ra z z u tw o rz e n ie m p arafii w G ó rn y c h W y m ia ra c h s ta ł się k o śc io łe m filialn y m te jż e p a ra fii69. O ficjaln e p rz e k a z a n ie te j św ią ty n i K ościołow i rz y m sk o -k a to lic k ie m u , z p rz e z n a c z e n ie m n a k o ściół p o m o c n ic z y p arafii w G ó rn y c h W y m ia ra c h , n a s tą p iło 21 li s to p a d a 1 9 5 5 ro k u . W k ró tc e p o te m z a p e w n e o tr ty m a ł w e z w a nie M a tk i Bożej W n ie b o w z ię te j, gdyż je s z c z e w 1 9 5 4 ro k u , za r ó w n o w d o k u m e n ta c h p a ra fia ln y c h , ja k i w w izytacji b isk u p iej, nie u ż y w a n o w sto s u n k u d o n ie g o w e z w a n ia 70. Po raz p ie rw s ty p o ja w iło się o n o d o p ie ro w 1 9 5 7 ro k u , p rzy okazji p rzy d zielen ia d o te g o kościoła w ik a re g o ek sp o z y ta ks. K azim ierza N ad o lsk ie- g o 71. O d te g o czasu p ra c ę d u sz p a ste rsk ą przy kościele p ro w a d z ił in k a rd y n o w a n y n a sta łe w ik a riu sz ek sp o zy t. W p ro to k o le z d a w c z o -o d b io rc z y m z 1 9 5 5 ro k u o d n o to w a n o d z w o n o w a d z e o k o ło 3 0 0 kg, z 1 9 3 0 ro k u , o d la n y z b rą z u w G d a ń s k u 72. Z o stał o n tak że o d n o to w a n y p o d czas in w en tary zacji z 2 9 m a ja 1 9 6 9 ro k u 73. N a jp ra w d o p o d o b n ie j je s t t o d z w o n , k tó ty n ie p o d le g a ł rek w izy - cji w czasie w o jn y , p o d c z a s g d y d w a p o z o s ta łe z o sta ły z a b ra n e . Ich istn ie n ia m o ż n a się je d y n ie d o m y ślać ; n a co w s k a z u ją p u s te leża w k o n stru k c ji n o śn e j d z w o n n ic y .

K ościoły d e k a n a tu c h e łm iń s k ie g o w w ię k sz o śc i z o sta ły w z n ie s io n e w o k r e s ie g o ty k u . O b r o s łe h is to r ią , sz c z y c ą c się b o g a ty m w y p o s a ż e n ie m w n ę tr z , n ie m o g ły cieszyć się ró w n ie b o g a ty m s t a n e m z a c h o w a n ia s ta r y c h d z w o n ó w . O lb rz y m ie s p u s to s z e n ia s p o w o d o w a ły t u n ie d z ia ła n ia m ilita rn e , ale r e k w izycje o b y d w u w o je n ś w ia to w y c h . W n ie w ie lk im s to p n iu u d a ło się o d ty s k a ć d z w o n y w r a m a c h akcji re w in d y k a c y jn e j, p ro w a d z o n e j p o z a k o ń c z e n iu w o je n . S zczeg ó ln e szczęście m ia ły d z w o n y z p a ra fii w S a rn o w ie , k tó re , d w u k r o tn ie re lc w iro w a - n e , d w u k r o tn ie p o w r a c a ły d o w ła śc ic ie la .

Ż adna z parafii d e k a n a tu p o II w o jn ie ś w ia to w e j n ie zd o była się n a u f u n d o w a n ie n o w y c h d z w o n ó w o d la n y c h z b rą z u . Do 18 7 7 ro k u d z w o n y kościelne w d ek a n a c ie c h e łm iń sk im w y k o n y w a n e były z b rązu . Ż elazne d z w o n y p ie rw o tn ie z a m a w ia n o d o św iąty ń p ro te sta n c k ic h w Kokocku, Lisewie, C h e łm n ie. W iększość z nich p o c h o d z i z A poldy i B o c h u m . P ierw sze d z w o n y żela z n e w kościołach katolickich p o jaw iły się w 1 9 5 8 ro k u , sp ro w a d z o n e z h u t śląskich. W sty stk ie c e ch u je b a rd z o u b o g a o rn a m e n ty k a .

O b e c n ie n a jc e n n ie js z y z e s p ó ł d z w o n ó w z n a jd u je się w k o śc ie le w Lisew ie. W ś r ó d d z w o n ó w z b r ą z u z t e r e n u d e k a n a tu c h e łm iń s k ie g o n a sz c z e g ó ln a u w a g ę z a s łu g u ją t e o d la n e w lu d w is a rn ia c h g d a ń s k ic h , w o k re sie o d XVI d o XVIII w . D z w o n y t e z n a jd u ją się w L ise w ie , S a r n o w ie , S ta r o g r o d z ie i C h e łm n ie . C e n n y j e s t ta k ż e d z w o n g d a ń s k i z 1 9 3 0 r o k u w W ie lk ic h Ł u n a w a c h , z e w z g lę d u n a n ie w ie lk ą liczb ę z a c h o w a n y c h e g z e m p la rz y z te g o o ś r o d k a o d le w n ic z e g o c z y n n e g o w o k re sie d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o .

65 Por. Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej na rok

1949, Pelplin 1949, s. 44; Spis kościołów i duchowieństwa diecezji cheł mińskiej na rok 1953, Pelplin 1953, s. 47.

70 Archiwum Fary Chełmińskiej, sygn. 1755, p. 9, 18.

71 Tamże, p. 27; Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmiń

skiej na rok 1958, Pelplin 1958, s. 50.

72 M uzeum Ziemi Chełmińskiej, sygn. M ZCH/E/736. 73 Archiwum Faiy Chełmińskiej, sygn. 1755, p. 113.

(7)

4 0 — 'е л g g * o ° è £ i o c yd LU -2L oo ш 4 0

^

о £ CD | ï 3 3 Q r x j 4 0 - r 4 0 < О J=3 4D 4 P P - O z g g ^2 о СО СО CC S <C 2 a о а з CD i E U j ÇO CD 0 ~~1

1

U j CU

g§

à > § £ ' o CD • • c^CD 5 ^ O Q Ö y . . fvj Ç со Q -CO 03 03 СО О О ) аз с

Л

та _2 - 7= О О — C L - Î - аэ о чо ~ о ' о ^ о _ чсл > ^ 0 о > ^ ^ -з*а а _ ^ U J с о с о о CD U j CD

1 I

I

§

ез

CD

ï

I

+

s

PD

5 E

3

c c

£

§

Ç d bQ ° o

I

+ g i ^ s s o C C ^ ^ « g g g fc £

S о ^

§§§

g S O ^

i§&i

a s s

■sig 144 g

&§ ö S

. = & - g к CO Q _ Гч^ с о го т а ° o £ 3= > _J CL'CO та-Щ & аз . ,i±r & CD CQ •

S

CO CD ï :

1

5 . о CD ■; C L - J .! > s C D .! .32 . . 2 с о < _E :! о * " 2 ? $ $ CL'CO

Г

CD

Я

с о i ; О з r-— c o CD ^ F °

Sg§

CD U j CQ IC

gS

|£

S В § 3 :

§s

. . ^ U j CD . ~C o ' ÇD — Q - U j ^ 2^CD Ö

” 'ŚL

ш с S '-Е со Q -

CD

та та

CO Q > та а N > о > CD а з rvi § I Æ й ' S . й та 5р ^ Ж с а . > о 0 1 о О щ 1 1 '$> 1> О 5 == — I -32 C L 'C O

i

I

U j è§

S

_ОС

1 I

CD CD b y

ï

I

S

'CD

1

CD £ CD CD b y

I

1

T CD

1

b y -S o

I I

§1

СО 5 i n й S oс о

§ 5

? = , CD g 5 . U j С

S

аз JN со U j b y О з t o

™§§

| 3 g о S ~ Ö - . . о § > 1 5 « 5 | = " о S ra g - B 5 1 3

1 HÜ

73 аз K j ” f g ■N 2 £ ■ g r - o ^ — UD a = 3 à = r S a ä æ ' S " о -i o g й ' е t= JS ÇC —; c l o-^c с о т а т а ^ >ï c= ~c >> 43 £

I §

rr, °

1

-- --a en о о CD Ш ° - .° ? .41 5 i 5 I CL'CO » О 'TZ s S ' ! - О a : -'S стз ' S . E

(8)

g

Со ^

iS

Q j -J

il

-P

§ y

5?

| S

S Mj 5 Й

i*

lë

g f c p о bÜ C3

J s

^ < 3 M oo -CT X4 S . S ' ”_{t/5 о .} cd та га •Sr Я-I ■О_о Е

ll-g

§ » »

Ö

I

!§

р

^ ь у S Р Зг Ьу 1 £ 8 5 щ

И

со ~л-

§||

1 1 е

§^§

CQ Uj

_

- ^ U_j S § Ьы _{?^ ££} b y U j р с ^ ОД Lu 85 >ч ^ § ! g 5 ; и w р ’оГ 'Ш О t= сп 2 3 . Ü М ГОД - -J-LU =з =з мл м Nj Г L3 О о • . . м м — И И : ЙГ^ Æ со о . а > а з оз Æ & & »

§

э - Ł5

lö

§§

§ Q B i g a

öS''3

Ü! ï ^ . . f t У О CD L l. ^ -D 'ЕЗ' • • _{i-i из}

_{. .}

м > й □ и g ™ S S — "S. s s cd оз оз оз i— cr tr er "го - 2 -гз го го <э о . со оз Sä 3: О Ö 'СО 2 о Î СО J*: о . > ч ‘аэ • я Е М 'S 5 E ö 40 ; 5 о 5 > а . м ŚS 5: о ■ ü -й-vj о ^ ■S2 I 2 ^

03

с—i со •S 5 о 4/7 'СО >_{о >} 1 1— аз’ г а м

го

М m 03 О о . ^ ~ ^О «Ï — 'G 4/3 о чо > Р ^ 03 03 ^ ^"сБ го N m СП о 2 . ^ Л ^о 5 — 'ЕЗ 4/0 аз 'со ^ > о ^ > Jać Q. аз га ^ ^"сБ го м ^ го О 2 .^ ' S 5= Ö 4/3 'СО > о > >" .55 М4

? *сБ го

! 2 . 2 ! Ss з I о 4/5 ' S 3 . — ' О • d*c -— ■ — о ■ _{аэ -со}

(9)

II. 1. Lisewo, dzwon z 1560 roku, odlany w gdańskiej ludwisarni Ger harda Benningka. Fot. M arek G. Zieliński

II. 2. Lisewo, dzwon z 1560 roku, frag m en t inskrypcji i herb Dąbrowa rodziny Kostków - fu n d ato ró w dzw onu. F o t M arek G. Zieliński

(10)

II. 4. Lisewo, dzwon odlany w 1829 roku w Królewcu przez Ludwika Copinusa. FoL M arek G. Zieliński

II. 5. Starogród, dzw on z 1668 roku zdobiony o rn am en tem girlandow ym . Fot. M arek G. Zieliński

II. 6. Kokocko, dzw on żelazny o d lan y w 1877 roku w Bochum . Fot. M arek G. Zieliński