prace oryginalne
Kaja Wichrowska
1, Katarzyna Fabjańska
2, Halina pawlicka
3Częstość występowania urazów zębów przednich
u niepełnosprawnych intelektualnie sportowców
Olimpiad Specjalnych wybranych krajów Europy i Azji
Frontal Teeth Trauma Prevalence Among Special Olympics Athletes
with Intellectual Disabilities from Chosen Countries of Europe and Asia
1 Zakład Stomatologii ogólnej, Katedra Stomatologii odtwórczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Zakład endodoncji, Katedra Stomatologii Zachowawczej i endodoncji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 3 Kierownik Zakładu endodoncji, Katedra Stomatologii Zachowawczej i endodoncji Uniwersytetu Medycznego
w Łodzi
Streszczenie
Wprowadzenie. olimpiady Specjalne zapewniając osobom z niepełnosprawnością intelektualną możliwość
cyklicznego udziału w treningach i zawodach sportowych, wspomagają ich rozwój. Jedną z inicjatyw olimpiad Specjalnych jest program „Healthy athletes” („Zdrowi Sportowcy”), którego częścią jest projekt „Special Smiles” („Zdrowy Uśmiech”), zapewniający niepełnosprawnym zawodnikom opiekę stomatologiczną.
Cel pracy. ocena częstości występowania urazów w obrębie przyśrodkowych i bocznych zębów siecznych u
nie-pełnosprawnych intelektualnie zawodników, biorących udział w V europejskich igrzyskach olimpiad Specjalnych w Warszawie. Dodatkowo oceniano częstość podejmowania leczenia obserwowanych urazów.
Materiał i metody. przeprowadzono badania 708 zawodników, z podziałem na reprezentacje 17 państw europy
i azji. Badania były przeprowadzane ściśle wg algorytmu postępowania przedstawionego w „instrukcji do standa-ryzowanych badań zdrowia jamy ustnej”.
Wyniki. Stwierdzono, iż ponad 13% niepełnosprawnych sportowców doznało w przeszłości urazu. Jedynie 29%
ura-zów było poddane jakiemukolwiek leczeniu. największa częstość uraura-zów występowała wśród zawodników reprezen-tujących Turcję (33,3%). W przypadku reprezentacji Szwecji nie zaobserwowano ani jednego przypadku urazu.
Wnioski. Wśród zawodników olimpiad Specjalnych często dochodzi do urazów zębów. Szczególnie niepokojący
jest fakt stwierdzonej rzadkiej interwencji stomatologicznej w przypadku zaistnienia urazu (Dent. Med. Probl.
2011, 48, 4, 490–495).
Słowa kluczowe: młodzież niepełnosprawna, olimpiady Specjalne, uraz zęba.
Abstract
Background. Special olympics induce development of people with intellectual disabilities, by providing them
with an opportunity to participate in training sessions and sport competition. one of the initiatives of the Special olympics is the program Healthy athletes which includes project Special Smiles that provides intellectually disa-bled athletes with dental care.
Objectives. The goal of this study was to evaluate the frequency of mesial and lateral incisor trauma among
ath-letes with intellectual disabilities, participating in Special olympics V european Summer games Warsaw 2010. additional goal was to evaluate the frequency of undertaking treatment of observed injuries by dentists.
Material and Methods. The study includes data of 708 sportsmen, with distinction on representatives from 17
different countries of europe and asia. The examination was held strictly to the algorithm introduced in “Training Manual for Standardized oral Health Screening”.
Results. it was found that over 13% of mentally retarded athletes have experienced a trauma in the past. it was
observed that only 29% of trauma cases were treated. The highest frequency of trauma occurred among the athletes from Turkey (33.3%). in the team from Sweden not a single case of trauma had been noted.
Conclusions. Dental trauma is often observed among the Special olympics athletes. DeHowever a more disturbing
issue is a low percentage of carried out dental treatment in those cases (Dent. Med. Probl. 2011, 48, 4, 490–495).
Key words: disabled youth, Special olympics, dental trauma. Dent. Med. probl. 2011, 48, 4, 490–495
olimpiady Specjalne to organizacja, któ-ra działając w 170 kktó-rajach, w wymierny sposób wpływa na rozwój osób z niepełnosprawnością intelektualną. aktualnie zapewnia około 3 milio-nom sportowców cykliczne treningi, a jednocze-śnie zwiększa świadomość społeczną dotyczącą niepełnosprawności. Wraz z rozwojem olimpiad Specjalnych powstawały również nowe inicja-tywy, a wśród nich program zdrowotny „Heal-thy athletes” („Zdrowi Sportowcy”) skupiający uwagę na medycznych aspektach pracy z osoba-mi niepełnosprawnyosoba-mi intelektualnie. program ten daje możliwość okresowego badania stanu zdrowia zawodników biorących udział w wyda-rzeniach sportowych organizowanych na całym świecie przez olimpiady Specjalne. Zaangażo-wanie lekarzy pracujących w ramach wolonta-riatu umożliwia zwiększanie psychofizycznych możliwości sportowców specjalnych do profesjo-nalnego trenowania i pełnego wysiłku podczas startów w zawodach [1]. W ramach programu działa 7 specjalistycznych projektów: „Fit Feet”, „FUn Fitness”, „opening eyes”, „Healthy Hear-ing”, „Health promotion”, „Med Fest” oraz „Spe-cial Smiles”. ostatni to projekt stomatologiczny, w polsce działający również pod nazwą „Zdrowy Uśmiech”. Zapewnia niepełnosprawnym intelek-tualnie sportowcom pomoc w dostępie do opieki stomatologicznej. podczas zawodów przeszkoleni lekarze dentyści oraz studenci stomatologii prze-prowadzają standaryzowane badania jamy ustnej sportowców olimpiad Specjalnych. Dodatkowo są realizowane akcje profilaktyczne polegające na praktycznym przedstawianiu zasad i techni-ki prawidłowej higieny jamy ustnej [2]. Wyniki prowadzanych na całym świecie badań stanowią obecnie główną i największą bazę informacji do-tyczących stanu zdrowia jamy ustnej populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dzięki temu istnieje możliwość systematycznej oceny stanu zdrowia jamy ustnej sportowców z różnym stopniem niepełnosprawności. imprezy sporto-we organizowane przez olimpiady Specjalne na szczeblu narodowym, europejskim lub świato-wym stwarzają możliwość oceny stanu jamy ust-nej zawodników różnych krajów.
W badaniach stomatologicznych prowadzo-nych podczas europejskich letnich igrzysk olim-piad Specjalnych odbywających się w Warszawie od dnia 18 do 23 września 2010 r. wzięło udział 1109 zawodników z 54 krajów eurazji. Umożliwiło to porównanie zarówno stanu zdrowia jamy ustnej, jak i ocenę świadomości zawodników dotyczącej prawidłowej higieny jamy ustnej. podczas badań szczególną uwagę zwracano na częstość przepro-wadzania zabiegów higienizacyjnych, obecność próchnicy, zapalenia dziąseł, ewentualnych
ura-zów oraz braków zębowych, fluorozy, wypełnień i uszczelniaczy bruzd. Dodatkowo do ankiety zo-stał dołączony punkt dotyczący zmian akustycz-nych w stawie skroniowo-żuchwowym. na pod-stawie uzyskiwanych wyników były określane po-trzeby lecznicze i jeśli to konieczne, zawodnik był kierowany do lekarza dentysty. ponieważ badania są przeznaczone dla sportowców, ankieta obejmuje również punkt dotyczący konieczności stosowania ochraniacza na zęby – zależnie od uprawianej dys-cypliny sportowej. Wyniki badań prowadzonych w ramach projektu „Special Smiles” na całym świe-cie wskazują na liczne zaniedbania w leczeniu osób z niepełnosprawnością intelektualną, a stan ich uzębienia często wymaga pilnej interwencji stoma-tologicznej [3-5].prowadzono m.in. badania sku-piające uwagę na poszczególnych upośledzeniach, np. zespole Downa, w którym może występować odmienny skład bakteryjny śliny oraz inna odpo-wiedź komórkowa [6, 7].
W badaniach własnych skupiono uwagę na występowanie urazów w obrębie zębów siecznych oraz przeprowadzoną częstość interwencji stoma-tologicznych w postaci wypełnień odbudowywu-jących utracone tkanki zęba.
celem pracy była ocena częstości występowa-nia urazów w obrębie przyśrodkowych i bocznych zębów siecznych u niepełnosprawnych intelektu-alnie zawodników biorących udział w V europej-skich letnich igrzyskach olimpiad Specjalnych (elioS) 2010 w Warszawie. Dodatkowo oceniano częstość podejmowania leczenia tych urazów oraz zestawiono uzyskane wartości dla 17 wybranych reprezentacji krajów europy i azji.
Materiał i metody
przed przystąpieniem do zawodów rodzice lub prawni opiekunowie zawodnika otrzymywali broszurę informacyjną dotyczącą całego progra-mu „Healthy athletes” oraz podpisywali zgodę na przeprowadzenie badań stomatologicznych.
Dane uzyskiwane w projekcie „Special Smi-les” zawierają informacje z krótkiego wywia-du dotyczącego częstości szczotkowania zębów i występowania bólu w obrębie jamy ustnej oraz badania wewnątrzustnego. po przeprowadzeniu badania zawodnik otrzymywał instrukcje doty-czące właściwej higieny jamy ustnej w postaci in-dywidualnie przeprowadzanego instruktażu oraz upominek w postaci pasty i szczoteczki do zębów. Wszystkie badania w ramach realizacji projektu były przeprowadzone ściśle wg algorytmu postę-powania przedstawionego w „instrukcji do stan-daryzowanych badań zdrowia jamy ustnej”. Za-sady te opracowano przez amerykański oddział
Zdrowia Jamy Ustnej narodowego centrum Za-pobiegania chorobom przewlekłym i promocji Zdrowia oraz centrum Kontroli i Zapobiegania chorobom [8].
Starano się uzyskać informacje czy zawodnik doznał w przeszłości urazu w obrębie górnych lub dolnych zębów siecznych przyśrodkowych i bocz-nych. pod uwagę brano jedynie uzębienie stałe. odpowiedź „tak” na pytanie o wystąpienie urazu zaznaczano w przypadku, gdy:
a) w odcinku przednim występował brak zęba siecznego przyśrodkowego lub bocznego,
b) obserwowano przebarwienie zęba wskazu-jące na brak żywej miazgi,
c) zauważano przebarwienie zęba oraz wypeł-nienie w punkcie trepanacyjnym wskazujące na przeprowadzone leczenie endodontyczne,
d) występowało niezaopatrzone wypełnieniem złamanie zęba z lub bez obecności próchnicy,
e) występowało złamanie zęba odbudowane lub nie.
osobno oceniano, czy uraz był leczony czy nie, czyli czy miejsce złamania zostało zabezpie-czone, tkanki zęba odtworzone oraz czy ząb został poddany leczeniu endodontycznemu.
W badaniach projektu „Special Smiles” pod-czas elioS 2010 wzięło udział 1109 sportowców. W badaniach przedstawiono wyniki dotyczące wszystkich zawodników, ze względu jednak na bardzo zróżnicowaną liczbę niepełnosprawnych intelektualnie sportowców reprezentujących po-szczególne państwa europy i azji, do analizy wy-ników dla poszczególnych reprezentacji posłużono się informacjami uzyskanymi z ankiet 708 zawod-ników (367 kobiet i 341 mężczyzn) z wybranych 17 państw europy i azji. W badaniach uwzględnio-no reprezentacje liczące 20 i więcej zawodników. liczbę zawodników płci męskiej i żeńskiej przed-stawiono w tabeli 1. W dodatkowej kolumnie za-mieszczono wartości średniej wieku zawodników poszczególnych reprezentacji.
Wyniki
na podstawie analizy wyników badań prze-prowadzonych wśród wszystkich badanych za-wodników elioS 2010 stwierdzono, że ponad 12% niepełnosprawnych sportowców doznało w przeszłości urazu ocenianych zębów. Zestawie-nie liczbowe przedstawiono na ryciZestawie-nie 1.
Jedynie 29% urazów było poddane jakiemu-kolwiek leczeniu. pozostałe 71% w ogóle nie zosta-ło zaopatrzone, co przedstawia rycina 2.
W przypadku analizy danych dla poszcze-gólnych reprezentacji największa częstość urazów występowała wśród zawodników reprezentujących
Turcję (33,3%), z czego aż 25% nie było leczonych. podobna sytuacja dotyczyła zawodników z Hisz-panii. 27,27% reprezentantów doznało urazu i aż 25% nie było leczonych. Wśród zawodników wło-skich uraz zaobserwowano w przypadku 21,74%, był jednak poddany leczeniu tylko w 4,35%.
Spor-Tabela 1. liczba kobiet i mężczyzn reprezentujących
wybrane państwa podczas elioS 2010
Table 1. number of women and men representing
cho-sen countries during elioS 2010 państwo
(country) liczba zawodników (number of athletes) Średni wiek (Mean age) kobiety
(women) mężczyźni (men) rosja (russia) 35 28 20,3 polska (poland) 51 87 25,41 niemcy (germany) 27 26 27,39 azerbejdżan (azerbijan) 13 8 29,47 Turcja (Turkey) 8 16 20,29 irlandia (ireland) 16 12 29,6 Francja (France) 18 7 20,57 Finlandia (Finland) 13 8 24,76 Wielka Brytania (UK) 14 17 27,45 litwa (lithuania) 18 16 22,56 Kazachstan (Kazakhstan) 22 24 22,41 Włochy (italy) 17 6 33,21 Hiszpania (Spain) 23 21 30,84 Bułgaria (Bulgaria) 8 17 20,72 grecja (greece) 33 22 21,94 Węgry (Hungary) 27 20 27,72 Szwecja (Sweden) 24 6 24,13 razem (Total) 367 341 708
Ryc. 1.liczba zawodników, u których nie zaobser-wowano i zaobserzaobser-wowano uraz
Fig. 1. numbers of athletes that have had experienced
towcy reprezentujący azerbejdżan, niemcy, Wę-gry, Kazachstan, Bułgarię oraz Wielką Brytanię urazu doznawali odpowiednio w: 9,52, 9,43, 8,51, 4,35, 4 i 3,23, jednak w żadnym z tych państw nie podejmowano leczenia. Dla pozostałych re-prezentacji procent występowania urazów wy-glądał następująco: polska (14,49%), z czego 8,7% nie było leczonych, irlandia i Finlandia (14,29%) nieleczonych było odpowiednio: 10,71 i 9,52%, grecja (12,73%), gdzie nieleczonych było 9%, Francja (12%), w przypadku której nieleczonych było 8% przypadków, litwa (11,76%), gdzie bez leczenia pozostało niemal 9% zawodników oraz rosja (9,52%), gdzie nieco ponad 6% sportowców nie miało zaopatrzonego urazu. idealna sytuacja miała miejsce w przypadku reprezentacji Szwecji. Wśród tych zawodników nie zaobserwowano ani jednego urazu w obrębie badanych zębów.
Wyniki dla wszystkich 17 reprezentacji przed-stawia rycina 3.
Omówienie
Zawodnicy olimpiad Specjalnych uczestniczą w różnych dyscyplinach sportowych. całoroczny, wieloletni cykl treningów często naraża ich na kontuzje. W przypadku sportów kontaktowych, takich jak piłka nożna czy koszykówka, może również dochodzić do urazów w obrębie uzębie-nia zawodnika. Wyniki uzyskane podczas elioS 2010 są zbliżone do wyników uzyskiwanych na świecie [3, 5]. przykładem mogą być dane uzyska-ne w czasie pilotażowego projektu przeprowadzo-nego w 1996 r., podczas letnich igrzysk olimpiad Specjalnych w new Jersey, gdzie wśród zbadanych 713 zawodników u 11,9% stwierdzono obecność urazu [3]. oredugba i perlman [5] przedstawia-li badania 1286 zawodników biorących udział w olimpiadach Specjalnych od 2007 do 2008 r. w nigerii. Wśród tych sportowców zaobserwowa-no uraz u 6,6% badanych osób.
Trudno odnieść te wyniki do populacji ogólnej, gdyż dane z dostępnych publikacji znaczenie różnią się od siebie. oceniając częstość występowania ura-zów w obrębie uzębienia stałego autorzy wskazują na wartości od 2,6 do nawet 50% [9, 10]. Wyniki te zależały od rodzaju prowadzonych badań, róż-nic w metodologii, klasyfikacji urazów i w objętych badaniami grupach wiekowych, a także różnic geo-graficznych oraz narodowościowych [10].
W Szwajcarii przeprowadzono badania an-kietowe wśród użytkowników basenów. aż 36,9% ankietowanych odpowiedziało, że w ciągu 2007 r. było świadkiem przynajmniej jednego incydentu, w którym doszło do urazu w obrębie zębów, naj-częściej na skutek poślizgnięcia [11].
Ryc. 3. Zestawienie
pro-centowe występowania urazu dla poszczególnych reprezentacji
Fig. 3. The percentage of
occurrences of trauma for particular teams from cho-sen countries
Ryc. 2. liczba urazów w których podjęto i nie podjęto
leczenia
Fig. 2. number of athletes that have had an untreated
autorzy podejmujący temat urazów zębowych zwracają również uwagę na częstsze występowa-nie urazów u osób w wieku szkolnym oraz upra-wiających sport. Sugerują oni konieczność ochro-ny zębów ochraniaczami, zwłaszcza w przypadku uprawiania sportów kontaktowych [12].
podczas dużych imprez, takich jak Światowe igrzyska olimpiad Specjalnych, dzięki sponsorom, już od wielu lat istnieje możliwość wykonywania ochraniaczy na zęby dla zawodników szczególnie narażonych na urazy [3, 13]. niestety, zawodnicy ci zwykle nie pamiętają o ich używaniu w czasie zawodów i treningów.
Badania przeprowadzone w izraelu wśród zdrowych osób uprawiających sporty kontaktowe wskazują, iż tylko 27% z nich jest świadomych ist-nienia ochraniaczy na zęby, a jedynie 3% sportow-ców je stosuje[13]. autorzy tych badań wskazują na duże ryzyko urazów zębów podczas aktywno-ści sportowych oraz nikłą wiedzę zawodników na temat korzyści płynących z zastosowania ochra-niaczy na zęby [13].
niezależnie od przyczyny urazu, którego do-znał niepełnosprawny sportowiec, zastanawia to, że w niewielu przypadkach było podejmowane działanie lecznicze.
Zauważalna jest znacząca różnica w często-ści występowania urazów wśród zawodników poszczególnych państw, jednak niemal zawsze większość z doznanych urazów pozostawała bez zaopatrzenia. na ten stan rzeczy może mieć wpływ brak świadomości opiekunów, którzy nie zauważyli urazu lub zaniechali wizyty u lekarza.
innym powodem może być brak odpowiedniej komunikacji z osobą niepełnosprawną intelektu-alnie, która mogła nie poinformować trenera bądź opiekuna o zaistniałym urazie, w sytuacji gdy np. doszło do złamania zęba lub jedynie nadłamania korony, bez naruszenia ciągłości tkanek miękkich. często niepełnosprawny sportowiec nie zdaje so-bie sprawy z zaistniałego urazu. analizując tego typu przypadki, należy podkreślić, jak duże zna-czenie mają systematyczne kontrole stanu jamy ustnej zawodników. W wielu przypadkach kon-takt z lekarzem dentystą uczestniczącym w pro-jekcie „Special Smiles” jest jedyną możliwością konsultacji. Zawodnik, u którego zostaje dostrze-żona konieczność wizyty u stomatologa otrzymuje skierowanie, a szczegółowe informacje są udziela-ne również opiekunowi lub treudziela-nerowi. Zwłaszcza w przypadku urazu jest nieodzowna prawidłowa diagnoza oraz szybkie podjęcie właściwego lecze-nia [12].
niepokojący jest jednak stan uzębienia zawod-ników olimpiad Specjalnych. należy uwrażliwić lekarzy dentystów na problem opieki stomatolo-gicznej dla osób niepełnosprawnych intelektual-nie, tak by zwiększyć jej dostępność, a tym samym świadomość społeczną dotyczącą tej grupy osób.
podsumowując, można stwierdzić, że wśród zawodników olimpiad Specjalnych często do-chodzi do urazów w obrębie zębów siecznych. niepokojący jest fakt rzadkiej interwencji stoma-tologicznej w przypadku wszystkich badanych zawodników, którzy w przeszłości doznali urazu zębów przednich.
Piśmiennictwo
[1] cotugna n., Vickery c.e.: community health and nutrition screening for Special olympics athletes. J. commun. Health 2003, 28, 451–457.
[2] perlman S.: Helping special olympics athletes sport good smiles. an effort to reach out to people with special needs. Dent. clin. north am. 2000, 44, 221–229.
[3] Feldman c.a., giniger M., Sanders M., Saporito r., Zohn H.K., perlman S.p.: Special olympics, special smiles: assessing the feasibility of epidemiologic data collection. J. am. Dent. assoc. 1997, 128, 1687–1696. [4] Kendall n.p.: Differences in dental healthobserved within a group of non-institutionalised mentally handicapped
adults attending day centres. commun. Dent. Health 1992, 9, 31–38.
[5] oredugba F.a., perlman S.p.: oral health condition and treatment needs of Special olympics athletes in nigeria. Spec. care Dentist. 2010, 30, 211–217.
[6] Barr-agholme M., Dahllof g., linder l., Modeer T.: Actinobacillus actinomycetemcomitans, Capnocytophaga and Porphyromonas gingivalis in subgingival plaque of adolescents with Down’s syndrome. oral Microbiol. immunol. 1992, 7, 244–248.
[7] yavuzyilmaz e., ersoy F., Sanal o., Tezcan i., ercal D.: neutrophil chemotaxis and periodontal status in Down’s syndrome patients. J. nihon Univ. Sch. Dent. 1993, 35, 91–95.
[8] White J. a., Beltrán e.D.: Training manual for standardized oral heath screening. centres for Disease control and prevention, national center for chronic Disease prevention and Health promotion, atlanta 2000.
[9] Skaare a.B., Jacobsen i.: Dental injuries in norwegians aged 7-18. Dent. Traumatol. 2003, 19, 67–71.
[10] canakci V., akgül H.M., akgül n., canakci c.F.: prevalence and handedness correlates of traumatic inju-ries to the permanent incisors in 13–17-year-old adolescents in erzurum, Turkey. Dent. Traumatol. 2003, 19, 248–254.
[11] Merz M., Krastl g., Kühl S., Filippi a.: a survey of swiss swimming pool attendants’ knowledge of first-aid treatment after lip and dental injuries. Schweiz Monatsschr. Zahnmed. 2011, 121, 528–544.
[12] gong y., Xue l., Wang n., Wu c.: emergency dental injuries presented at the Beijing Stomatological Hospital in china. Dent. Traumatol. 2011, 27, 203–207.
[13] levin l., Friedlander l.D., geiger S.B.: Dental and oral trauma and mouthguard use during sport activities in israel. Dent. Traumatol. 2003, 19, 237–242.
Adres do korespondencji:
Kaja WichrowskaZakład Stomatologii ogólnej Katedry Stomatologii odtwórczej UM ul. pomorska 251
92-213 Łódź tel. 42 675 74 61
e-mail: kaja.wichrowska@umed.lodz.pl praca wpłynęła do redakcji: 15.09.2011 r. po recenzji: 19.10.2011 r.
Zaakceptowano do druku: 9.11.2011 r. received: 15.09.2011
revised: 19.10.2011 accepted: 9.11.2011
