Kobieta żydowska, kobieta czytająca

Magdalena Rzadkowolska

Kobieta żydowska, kobieta czytająca

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 11, 267-276

'K/47*)S

Magdalena Rzadkowolska

Kobieta żydowska, kobieta czytająca

ażdego dnia pobożni Żydzi w m odlitw ie porannej w ypowiadają słowa:

Pochw alony Ty, W iekuisty B oże nasz. Królu W szechśw iata, który nie uczy­ niłeś m nie kobietą1.

Kobiety zaś odczytują ze swoich m odlitew ników :

Bądź błogosław iony, B oże nasz, królu świata, za to, żeś m nie stworzył wedle swojej w oli2.

W edług rabinicznych interpretacji m ężczyźni nie czynią tego, by okazać swoją pogar­ dę, ale dlatego, że kobieta ma m niej miewot (religijnych obow iązków ) do przestrzegania. N ajgodniejsze zachow yw anie przepisów religijnych: 248 nakazów i 365 zakazów, je s t dą­ żeniem każdego bogobojnego Żyda. N atom iast kobiety obow iązują tylko trzy reguły: zapa­ lania i błogosław ienia świec w szabasowy w ieczór, oczyszczenia w mykw ie po m enstruacji i dzielenia chały.

W rodzinie żydowskiej w ychow anie dziewcząt różniło się od w ychow ania chłopców. C h ociaż

w w ieku dziecięcym nie można zauważyć w ielkiej różnicy m iędzy w od n o ­ szeniu się do chłopców i dziewcząt, jed n ak że rodzice całe swe nadzieje

po-1 D. Lifs ch itz , Z mądrości chasydów . Kielce po-1998, s. 30.

: R. R en z, W ychow anie w rodzinie ży d o w sk iej w Polsce m iędzyw ojen n ej, w; R ola nuuejszości narodow ych w ku ltu rze i ośw iacie p o lsk ie j w latach 1 7 0 0 -1 9 3 9 . red. A. Bilew iez . S. Walasek, W ro c ła w 1998, s. 25 0.

268 Magdalena Rzadkowolska

kladnją w synach. W uroczystościach rodzinnych i św iętach biorą dziewczęta udział tylko pośredni, gdyż na pierw szym planie w ystępują tylko ch łop cy3.

Kobieta żydowska jaw i się ja k o osoba skrom na, cicha, m ilcząca, pracow ita, posłuszna m ężow i, dbająca o rodzinę. N iew iasta realizująca zalecania religijne, z których wiele doty­ czy prowadzenia domu.

Żyd miał nie tylko prawo, ale również obowiązek studiować święte księgi. Uczony byl otacza­ ny szczególnym szacunkiem. Dlatego też żydowski ojciec, zwłaszcza zamożny, starał się wydać swoje córki za mąż. nawet za człowieka ubogiego, ale takiego który poświęca się studiowaniu Tory i Talmudu. Zwyczajowo opiekował się młodym małżeństwem, a zwłaszcza wspierał je finansowo, nawet przez długi okres czasu, by zięć mógł przygotować się do objęcia funkcji rabina.

Ciężar prowadzenia i utrzymania domu spadał na kobietę. Musiała być dobrym administra­ torem, potrafiącym stworzyć mężczyźnie warunki, by mógł poświęcić się zgłębianiu wiedzy religijnej. W tym celu bardzo często podejmowała różne prace zarobkowe. Zdobywała środki na utrzymanie domu, gdy mąz zajęty od świtu do nocy studiowaniem świętych i uczonych ksiąg, dysputami religijnymi, przesiadywał wjeszybocie lub bet-lianidraszu. Talmudyści opuszczali swoje rodziny, by wędrować całymi miesiącami z miasta do miasta i poznawać sławnych rabinów.

Ż o n y pobożnych Żydów często portretow ała literatura pozytyw izm u. Bohaterka op o­ wiadania Elizy O rzeszkow ej Silny Samson Cipa prowadziła m ały sklepik korzenny. S k ro m ­ ny dochód, ja k i uzyskiwała, m usiał w ystarczyć na potrzeby siedm ioosobow ej rodziny.

Ażeby zasłużyć się publiczności i zdobyć od czasu do czasu jakiś grosz naddatko- wy, staje się ona wszystkim na przemian: posłańcem publicznym, pośredniczką między pożyczającymi a chcącymi pożyczać, sprzedającymi a chcącymi nabywać. W sklepie siaduje dorywczo tylko, od czasu do czasu; w yręczają tam matka, z sióstr która, sąsiadka jaka; ona zaś sama biega całymi dniami ze wschodów na wschody, dźwiga pod ramieniem ciężkie zawinięcia, nosi na plecach stosy starej odzieży, staje pokornie u progów różnych z dwoma koszami w rękach, z których jed en za­ wiera bakalie, a drugi herbatę i butelki z winem, kłóci się z kucharkami i stróżami domów, którzy ją do dobrodziejów puszczać nie chcą, przekupuje surowość ich parą fig albo garsteczką orzechów; niekiedy wpada w niecierpliwość z osobami płci swojej, które wytwarzają dla niej uciążliwą konkurencję, zawodzi na ulicy ta­ kie kłótnie, iz zbliżają się ku niej stróżowie porządku publicznego (...)4.

W Torze nie ma jasn o sform ułow anego zakazu studiow ania je j przez kobiety. N atom iast w Talm udzie znajduje się podstawa tego pow szechnie obow iązującego prawa.

3 lly ih o w d n ie ir środow isku m dlom idsteczkow ym . red. Z . M y sla k o w sk i. W a r s z a w a - L w ó w 1934; cyt. za: R. R en z. lly c h o w d iiie w rodzinie ż y d o ir s k iij op. cit.

Kobieta żydowska, kobieta czytająca 269

Pewien nauczyciel oświadczył: „Człowiek ma obow iązek w yuczyć córkę T o ry ”. Ale zaraz po tym padło stwierdzenie wręcz przeciwne: „Kto uczy swą córkę Tory, to jak b y uczył ją tiflut". Inny rabin twierdził: „N iech słowa Tory rzucone zostaną raczej na pastwę ognia, niżby m iały być przekazane niew iastom ”3.

U w ażano, że kobiecie nie je s t potrzebna wiedza, bo je j przeznaczeniem jest w yjść za m ąż, musi podobać się m ężow i, a B ogu i tak się spodoba. Ju lian Stryjkow ski w powieści

G łosy w ciemności przedstawił postać Pesi, córki rabina z G łogow a, która czytała religijne

księgi, jak Mojre N ew ichim . Je j młodsza siostra Surałe, która uważa, że żydowski mąż nie potrzebuje uczonej żony, powie o niej:

Ram abam na pewno nie ma spokoju tam w grobie, odkąd ty się wzięłaś do

M ojre N ew ichim . Ty m oja uczona gł( iw o! Rabinacki mózg! N ie lubię ja kobiet,

które pchają się, gdzie nie potrzeba!6.

Talm ud ja k o kobiety w ielkiej m ądrości i wiedzy w ym ienia Rachelę, zonę Rabbiego A ki- wy, i B eru rię, żonę Rabbiego M eira. W tradycji chasydzkiej im iona kobiet czasami są w y­ m ieniane obok im ion ich m ężów czy synów, znanych talmudystów, kabalistów, cadyków. Ja k im ię M alke, żony Szalom a Rokeacha, założyciela dynastii B ełz, która tysiąc dni i nocy trzym ała św iecę nad Torą, by mąż m ógł studiować. Je j ojciec, który utrzym yw ał m łode m ałżeństw o, nie pozwalał rebe jeździć do chasydzkiego m istrza. Jasnow idzącego z Lublina. O ddana żona wiązała prześcieradła i pomagała m ężow i w ykradać się przez okno.

Kobiety żydowskie odbierały w ykształcenie w w ęższym zakresie niż m ężczyźni. C h o ć teoretycznie nic nie stało na przeszkodzie, by dorów nyw ały m ężczyznom lub ich przew yż­ szały: „kobieta je s t inteligentniejsza od m ężczyzny”7. N ie uczyły się w szkołach religijnych i nie znały ję zy k a hebrajskiego, używ anego w liturgii i piśm iennictw ie religijnym , w któ­ rym powstały najstarsze teksty ju d aizm u : D ekalog, Tora, B iblia, M iszna. Z am ożne rodziny zatrudniały nauczyciela z chederu, by uczył ich córki, i wówczas m ogły poznać nie tylko ję z y k żydowski, ale również hebrajski. Żydowski um iejące czytać sięgały po książki napisane w języ k u jidysz. U w ażano, że powstały w X I I w ieku na bazie dialektu dolnoniem ieckiego, w chłaniający zapożyczenia m iędzy innym i z języ k a hebrajskiego, ję z y k żydowski był w ła­ ściwy, by tw orzyć w nim książki dla kobiet. W odróżnieniu od hebrajskiego był uważany za m owę gm inu. W całej historii Żydów hebrajski uznawano za język święty, uważano, że m istyki liter i słów hebrajskich nie m ożna odtw orzyć w żadnym innym języ k u :

^ A. G r u p iń sk a , N ajtru dn iej je st sp otka ć L ilit. O p o w ieści chasydek. Warszawa 2 0 0 0 . s. 25 0 . J. St ry jk o w sk i, Głc>sy w ciem ności. W arszaw a 1963, s. 132, 1 3 4 - 1 3 5 .

” N id a 45 , cyt. za: K. G e b e rt, R od z in a, w: Ż y d z i w Polsce. D z ie je i kultura. L e k sy k o n , red. J. T o m a sz e w sk i, A. Ż b ik o w s k i, Warszaw a 2 0 0 1 , s. 39 5.

270 Magdalena Rzadkowolska

C o napisano po hebrajsku, wiele traci, w yrażone w ob cym języ k u . N aw et prawo i proroctw a, ja k o też inne księgi zgoła inaczej brzm ią czytane we wła­ snym ję z y k u 8.

W średniow ieczu nie było oryginalnej literatury w języ k u jid ysz, dla czyteln iczek przy­ gotow yw ano zapożyczenia z literatury niem ieckiej lub w łoskiej. Żydzi zam ieszkujący tere­ ny niem ieckojęzyczne rozum ieli ję z y k niem iecki, ale nie potrafili odczytać łacińskich liter. W śród nich rozpow szechniło się przepisywanie, lub pisanie pod dyktando, przez kopistów literam i hebrajskim i tekstów niem ieckich. Je d n y m z takich u tw o ró w jest D u ku s Horaut, h e ­ brajska transkrypcja poetyckiej opow ieści, zaliczanej do nurtu literatury dw orskiej, o księ­ ciu im ieniem H orant, zawarty w rękopiśm iennym Kodeksie z Cam bridge z 1382 roku.

W okresie od X I V do X V I I I w ieku powstawały liczne w ersje literackich tekstów n ie­ m ieckich, przepisywane ręcznie lub drukow ane alfabetem hebrajskim , przeznaczone dla czyteln ików władających jidysz. Istnieje wiele w zm ianek o utw orach, które nie dotrw ały do czasów w spółczesnych, zaginęły lub krążyły w śród Żydów w przekazach ustnych, ja k na przykład pieśń na cześć soboty autorstwa rabina Z elm ełe z E rfu rtu , oparta na niem ieckiej pieśni H erzog E r n s f. W tekstacli tych unikano w szelkich pojęć czy im ion zw iązanych z K o ­ ściołem katolickim , wiarą i religią chrześcijańską, zastępując je term inam i neutralnym i.

Adaptowano też w łoskie opow ieści rycerskie. W przeciw ieństw ie do transkrypcji z j ę ­ zyka niem ieckiego, różniły się one od pierw ow zoru i w znacznym stopniu były utw oram i oryginalnym i. Je d n o z zachow anych dzieł to pochodząca z 1507 roku pow ieść w łoska Boua

dA n ton a, w przeróbce na jidysz, dokonanej przez E liego Lew itę, B o re D u ch 1".

Inspiracji literackich szukano rów nież w Starym Testam encie. N a źródłach biblijnych został oparty poem at o Jó z efie synu Jaku ba, Prawy J a k u b , zawarty w Kodeksie z Cam bridge. Pochodzące z tego same źródła opowiadanie o A braham ie, Aureliom ow inu, zawiera anegdotę o je g o ojcu Terachu, która w yw odzi się z Bcszit R ab a, kom entarza do K sięgi G enezis. Tw ór­ czość literacka w języku jidysz powstała w X V I - X V I I w. wykorzystywała w iększość fabu­ larnych wątków zawartych w Starym Testamencie. Pierw szym dziełem były dwie części K sięgi

s R. Stiller. K to je st m ądry? P rz y sło w ia i sentencjo ż y d o w sk ie z trzech tysięcy lat. G d y n ia 1999, s. 113. '' Por. C li. S l n n e r u k . H istoria literatury jid y s z . W r o c ł a w 1992, s. 2 5, 26.

111 Por. C li. S l n n e r u k , op. cit., s. 31, 3 2 . — D łu g a o p o w ie ść o losach króle w icza Bov y. k t ó r y uc iekł przed zap lan o w an y m przez m atk ę z a b ó js t w e m , p rz eżyw ał liczn e pr zy gody w Eu ro pie i na B l i s k i m W sc h od zie, aby w k o ń c u sz częś liw ie w r ó c ić do s w oje g o króle st w a i zasiąść na tronie, w wersji ji d ysz została sk rócon a. E. Le w ita u su n ął lub skrócił opisy n ie p ra w d o p o d o bn y c h pery pe tii bohater a, stonow ał ru bas zn ą erotykę, zaś zw r o ty i poję cia związan e z wiar ą ch r ześc ija ń sk a zastąpił r e li g ij n y m s f o r m u ło w a n ia m i żyd ow sk im i. Judaizacja u t w o r u nie j e s t pełn a, a kr z y ż o w a n ie się e l e m e n t ó w k u l tu r y dw orsk iej i żyd owsk ie j daje k o ­ m i c z n e efekty. P ow ie ść ta. j a k podaje C li. S ln n e r u k . była p o pu la rna j e s z c z e na p oc zątk u X I X w., została też p rz e tł u m a c z o n a na w spółc zesny ji d y sz przez M o jż e s z a Kn aph eisa i m iała dwa w y dan ia: w 1962 i 1970 r o ­ ku. Ist n ieje ró w n ie ż j e j rosyjska wersja pod t y t u ł e m B o r a koro lew icz . jej rękopis został spisany na Białoru si w dr ug ie j p ołow ie X V I w. P o r ó w n a n ie wersji żyd owskie j z ro sy jską w skazuje , iz dotarła on a do E u r o p y W sc h o d n ie j za p o ś r e d n i c t w e m ję z y k a jid ys z.

Kobieta żydowska, kobieta czytająca 271

Sam uela przetw orzone na jidysz przez kwestarza z Jerozo lim y M osze Dwadzieścia Cztery,

który swój przydom ek zawdzięczał doskonałej znajom ości 24 ksiąg biblijnych. Literaturze jidysz przysw ojono Księgi K rólew skie, K sięgę Jozuego, S ędziów , D aniela, H ioba i in n e 11.

W X V w ieku zaczęły w jidysz powstawać pieśni religijne śpiewane podczas szabasu i świąt; były to zarów no przekłady tekstów hebrajskich, jak i utw ory oryginalne. Z 1534 ro­ ku pochodzi pierwsza drukowana w języ k u jidysz książka zawierająca zbiór przepisów pra­ wa dla kobiet zestawiony przez rabina Szera ben Anszela, która wyszła spod pras krakow ­ skiej oficyn y braci Haliczów. W raz z rozpow szechnieniem się w X V I w ieku m istyki kaba­ listycznej do liturgii dołączono m od litw y -p rośby techines, przeznaczone do odm aw iania poza synagogą, mające charakter próśb o pom yślność, pow odzenie dla męża w interesach, urodzenie dziecka etc. Ich teksty w jid ysz były drukow ane na kartkach lub w większych zbiorach.

K obiety m iały w pływ na rozw ój piśm iennictw a żydowskiego, je d n ą z nich była Sara córka Tuw im a, autorka techin. N a uwagę zasługuje tw órczość literacka żyjącej w X V I wieku Riw ki (R ebeki) T ik tin e r córki M ajera, rabina z Tykocina. Ta w ykształcona, znająca ję z y k hebrajski i studiująca Torę autorka nie tylko pisała pieśni śpiewane przez Żydówki podczas święta Sim chat Tora — uroczystego dnia, w którym obchodzi się zakończenie rocznego cy­ klu czytania Tory — ale rów nież przygotowała dla nich traktat o w ychow aniu dzieci i o b o ­ w iązkach kobiet M eneket R iii’ka.

Jed n a z najpopularniejszych książek w ję z y k u żydow skim C ene ureene została napisana przez pochodzącego z Janow a Lubelskiego Jaakow a ben Icchaka Aszkenazego i wydana po raz pierwszy w 1622 roku. Zaw iera, w ybrane specjalnie dla kobiet, fragm enty pochodzące z B iblii i Talm udu, w zbogacone poradam i i w skazów kam i. D o dziś je s t znana w środow i­ skach żydow skich na całym św iecie dzięki przekładom na hebrajski i angielski. W ten spo­ sób zostały w yparte nie tylko literackie zapożyczenia, ale rów nież epika biblijna.

Z w olennicy H askali, żydow skiego ośw iecenia, które rozpoczęło się w końcu X V III w ie­ ku, propagowali odrodzenie społeczności żydowskiej przez rozw ój ośw iaty i nauki św iec­ kiej, dostosow anie je j obyczajów i kultury do nieżydow skiego otoczenia. Podnoszono ko­ nieczność znajom ości języ k ów europejskich, a przede w szystkim polskiego. Pojaw iały się żądania tw orzenia dla dzieci żydow skich szkół z w ykład ow ym językiem polskim , usunięcia jidysz i hebrajskiego z życia publicznego, az do uzależnienia prawa do obywatelstwa od zna­ jo m o ści polskiego. Badacze dziejów Żydów polskich Rafał Ż ebrow ski i Z o fia B orzym ińska

zwracają uwagę, iż do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku wielu Żydów było poliglotam i z racji otrzym anego w ykształcenia, zakorzenionych w zorców kul­ turow ych i z konieczności kontaktow ania się z władzami i m iejscow ą ludnością. Także lek­ tury m iały istotny w pływ na proces asym ilacji. Ja k pisze Jo an n a O lcz a k -R o n ik ie r w tom ie w spom nień W ogrodzie pamięci, w bawialni je j prababki w 1888 roku pojawiła się bibliotecz­

272 M a gd a 1 e n a R z a d kowo I s ka

ka — szatka z dziełam i zebranym i M ickiew icza, Słow ackiego, K rasińskiego, w ydanym i przez Brockhansa w Lipsku, w serii B iblioteka K lasyków Polskich. O trzym ał ją „trzynasto­ letni Ludw ik H orow itz z okazji bar m icw y od w uja, który sam nie najlepiej jeszcze m ów ił po polsku’-12. Zas' ze zbiorów korzystały je g o siostry.

W X I X w ieku, w ortodoksyjnych rodzinach żydow skich, broniących się przed w pływ a­ m i H askali, dziew czętom nie było w olno uczestniczyć w zorganizow anej edukacji. Z am ożni chasydzcy ojcow ie przyjm ow ali dla swych córek guw ernantki lub nauczycielki. N ajczęściej uczono je m uzyki, języka polskiego i języ k ó w obcych. Postępow i Żydzi pozwalali swoim córkom „chodzić do «gojowskiej» szkoły, czytać książki, tańczyć i baw ić się”13.

W przeciw ieństw ie do chłopców , którym zabraniano studiow ania literatury n iereligij- nej, dziewczęta m iały dużą sw obodę doboru lek tu r14— ja k D in ełe, córka reb C h aim a A lte­ ra, bohaterka powieści Israela J. Singera Bracia A szkcnazy, która

m ając niespełna trzynaście lat, naczytała się ju ż dużo n iem ieckich i fran cu ­ skich pow ieści o hrabiach, książętach i baronach, o pojedynkach i ro m an ­ tycznych m iło ściach 11.

K obiety pobożne, ja k Batszew a, m atka pisarza Isaaca Bashevisa Singera, sięgały po książki m oralizatorskie, ja k B icz B o ż y czy K sięga przym ierza — antologię uzupełnioną na­ ukow ym i taktam i. C zy n iły tak, bo ortod oksyjni rabini uważali, że w szyscy pisarze to b ez­ bożnicy, kłam cy i szydercy, a ich pisma są obrazą boską. U tożsam iali literata z incszniticd, człow iekiem , który w yrzekł się swojej wiary. Św ieckie książki nazyw ali słodką trucizną, która w iedzie ludzi do herezji i ufali jed y n ie św iętym k sięg om 16.

N a początku X X w ieku w w iększych m iastach zaczęto zakładać pierwsze żydowskie szkoły żeńskie. W 1917 roku Sara Szenirer, córka chasydzkiego kupca z Bełza, założyła w Krakow ie szkołę Beit Jaków . W przedw ojennej Polsce uczono w niej przede w szystkim przedm iotów judaistycznych: prawa żydow skiego, liturgii, psalmów. P rogram uzupeł­ niały podstaw y przedm iotów św ieckich. W 1924 roku w kraju uczyło się 2 tys. uczennic w 19 szkołach. Z biegiem czasu ich liczba wzrastała, w 1938 w ynosiła 3 8 tys. uczennic w 2 5 0 szkołach rozsianych na terenie całej R zeczypospolitej. W 1925 roku założono sem ina­ rium nauczycielskie Beit Jaków . W 1922 powstała syjonistyczna Tarbut, syjonistyczne szkoły C iS z O z w ykładow ym ję zy k iem żydow skim czy relig ijn o-syjon isty czn a Jaw ne.

I: J . O l c z a k - R o n i k i e r . IV og ro d zie p am ięci. K r a k ó w 2 0 0 1 . s. 39. " I . J . Singer. Bracia A sz k cn a z y . t. 1. Warszaw a l l)9 2, s. 70.

14 Por. A. G r u p i ń s k a , N ajtru dn iej je s t s p otka ć L il it .. op. cit., s. 8 3 ; R. Ż e b r o w s k i, Z . B o r z y m i ń s k a , P o -iin . K ultura Ż y d ó w p olskich w X X iriek u (zarys), War sz aw a 1993. s. 9 4 ; B. U m i ń s k a . P ostać z cieniem . Portrety Ż y ­ d ó w ek w p o lsk iej literaturze od k oń ca X I X w ieku do 1939 rok u , W arszaw a 2 0 0 1 , s. 1 4 9 - 1 5 0 .

I . J . Singer. B racia A s z k e u a z y .... op. cit., s. 6 0 - 6 1 .

Kobieta żydowska, kobieta czytająca 27 3

W dw udziestoleciu m iędzyw ojennym nastąpi! w zrost znaczenia języka polskiego dla kultury żydow skiej. Rosnące znaczenie kultury polskiej w yn ikało przede w szystkim z k o­ rzystania, w coraz w iększym stopniu, przez żydowskie dzieci, nie tylko w yw odzące się z rodzin zasym ilow anych, z polskich instytucji edukacyjnych. Z godnie z w prow adzonym i wówczas reform am i, w szystkie dzieci w w ieku od 7 do 13 lat podlegały obow iązkow i szkol­ nem u, zaś władze państwa były zobow iązane do finansow ania szkół publicznych dla m n ie j­ szości narodow ych. Z godnie z przepisami M inisterstw a W yznań Religijnych i O św iecenia Publicznego z 1923 roku, w szkołach i oddziałach przeznaczonych dla dzieci żydowskich obow iązyw ał ten sam program nauczania co w szkołach dla dzieci polskich. Językiem w y­ kładow ym był polski, a prócz przedm iotów św ieckich dzieci żydowskie były zobow iązane do nauki religii m ojżeszow ej. Anka G rupińska w swojej reporterskiej opow ieści Najtrudniej

jest spotkać Lilit, opisującej świat religijnych Żydówek, podaje, że w II Rzeczypospolitej o k o ­

ło 80 procent żydowskich dzieci uczyło się w bezpłatnych szkołach państw ow ych, głów nie podstaw owych, bow iem szkolnictw o średnie było nieobow iązkow e. Jedna z jej bohaterek w spom ina, że m im o iż pochodziła z rodziny chasydzkiej, to przed II w ojną światową uczyła się w polskiej szkole przyklasztornej w B ie lsk u -B ia łe j.

Regina Renz zwraca uwagę, iż uczęszczające do państw ow ych szkół powszechnych m łode Żydówki zwykle dobrze się uczyły. W iększość z nich kończyła edukację na tym p o­ ziom ie: dziewczęta zostawały w dom u, pom agały m atce i oczekiw ały na zam ążpójście. Te, które pochodziły z ubogich rodzin, najczęściej pracowały ja k o służące, kucharki, pokojów ­ ki. W tych m iejscow ościach, gdzie były szkoły średnie, uczęszczały do nich także żydowskie uczennice. Podejm ow ały także studia na wyższych uczelniach. Z badań Jadw igi Suclnniel w ynika, że do roku 1917/1918 na U niw ersytecie Jagiellońskim studentki żydowskie sta­ now iły 56,1 procent w szystkich kobiet studiujących na W ydziale Lekarskim i 2 2 ,3 procent wśród studentek W ydziału Filozoficznego. W iększość absolw entek pochodziła z ośrodków m iejskich, były w śród nich córki kupców, nauczycieli, urzędników , fabrykantów 17.

A bsolw entka szkoły polskiej, żydow skiej, jak i m łoda kobieta, która odebrała edukację dom ow ą, była przygotowana do kontaktu z lekturą. W książce G rupińskiej jed n a z roz­ m ów czyń, w spom inając dzieciństw o spędzone w Polsce, opowiada o swojej m atce, córce rabina z O tw o cka, która chętnie czytała literaturę polską: „O na bardzo lubiła ję z y k polski i dużo czytała. Pam iętam ją z książką w ręku albo na kolanach”18. Nasuwa się pytanie: po ja k ą lekturę m ogły sięgać w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego polskie Żydówki?

W e w spom nieniach ocalałych z I Iolocaustu, we fragm entach opisujących ich życie przed w ybuchem II w ojny światow ej, pojawiają się w zm ianki o książkach. Łodzianka Em anuela C u nge wiele czasu pośw ięcała na czytanie książek:

'' Por. R. Ren z, W ythoiran ie ir rodzin ie ż y d o w s k ie j.. ., s. 2 5 2 ; J. S u ch m ie l, K ariery n au k o w e Ż y d ó w ek na U n i­ wersytecie Ja g ie llo n skini do czasów D ru giej R zeczypospolitej. K om u n ik a t z badań , w: R ola m niejszości narodow ych. .., op. cit.. s.155, 1 5 7 - 1 5 8 .

274 Magdalena Rzadkowolska

Te lata trzydzieste były niezw ykle ob fite we w spółczesną literaturę piękną, a trzy w ielkie księgarnie łódzkie: G ebethnera i W olffa, Fiszera i Seipelta spro­ wadzały bez trudu książki autorów obcych, m iały przy tym na m iejscu w ielki w ybór dzieł polskich. Lubiłam od dawna te w izyty w księgarniach, z których w ychodziłam objuczona książkam i19.

Z e w spom nieli Alexa, dziś ponad siedem dziesięcioletniego inform atyka m ieszkającego w B oston ie, spisanych przez Jo a n n ę W iszn iew icz20, m ożem y się dow iedzieć, ż e je g o m atka, w yw odząca się z tradycyjnej rodziny żydow skiej, ukończyła szkołę żydowską, je d n a k m ó ­ wiła i czytała tylko po polsku. D ob rze znała polską literaturę, a je j ulubionym pisarzami byli B olesław Prus i Stefan Ż erom ski.

Pierwsze żydowskie biblioteki świeckie zaczęły powstawać w końcu X I X wieku na terenie G alicji, we Lwowie i Krakowie. W Królestwie Kongresow ym sieć książnic organizowano po rewolucji 1905 roku, gdy władze carskie złagodziły swoją politykę. Dopiero w II R zeczypo­ spolitej warunki sprzyjały rozwojowi żydowskiego bibliotekarstwa. W iększość placówek była utrzymywana ze środków stowarzyszeń i organizacji. Rozw ijały się dynam icznie; w 1929 roku w miastach i miasteczkach działało 600 zarejestrowanych bibliotek, które oferowały czytelni­ kom zarówno klasykę ja k i nowości. M inęły ju ż czasy, w których czytanie świeckich książek uchodziło wśród Żydów za grzech. Dwudziestolecie m iędzyw ojenne to czas rozkwitu litera­ tury żydowskiej, która tw orzono po hebrajsku, w jidysz i po polsku. Autorzy starali się

dostarczać kolejne tomy zagorzałym czytelnikom, którzy szukali w literaturze od­ bicia swego zmieniającego się świata i refleksji poświęconych jeg o przemianom21. W w iększości bibliotek znajdujących się w m iastach o czyteln ictw ie i frekw encji d ecy­ dow ały kobiety, które chciały czytać m odne pow ieści. C h ętn ie zapisywały się do bibliotek publicznych, w których w ydaw nictw a w ję z y k u p olskim , przede w szystkim literatura p o­ pularna, stanow iły około 70 procent księgozbioru. Takie ukształtow anie księgozbiorów sprawiało, że w ykraczały poza obszar tem atów żydow skich. D la tych czyteln iczek, które nie znały języ k a polskiego albo znały go słabo, pozostaw ały przekłady. Z języ k a n iem iec­ kiego tłum aczył m iędzy innym i Isaak Bashevis Singer, „praw dopodobnie posługując się rów nież polskim i w ersjam i, N a zachodzie bez zm ian R em arq u e’a, C zarodziejską górę M ann a, prozę D ’A n nunzia, H am suna, Zw eiga. Z hebrajskiego przełożył zbiór opow iadań M o jż e ­ sza Sm ilan skiego”22. N a jid ysz przetłum aczono prawie cała klasykę, w ięc chętne m ogły

‘l> E. C u n g e . Uciec p rz ed H olocau stem , L ód ź 1997. s. 37.

211 Z o b . J . W i s z n ie w i c z . . 4 je d n a k czasem m iew am sny. Warszawa 1999.

21 E. H o t t i u a n , Sztetl. Ś w ia t ż y d ów p olskich . Warszawa 2 0 0 1 , s. 164; H . K r u k , Ż y d ow sk ie bibliotekarstw o w P o l­ sce. „Przegląd B i b l io te c z n y " 8 (1 9 3 4 ) nr 1.

Kobieta żydowska, kobieta czytająca 275

czytać Lwa Tołstoja, Fiodora D ostojew skiego, Iwana Turgieniew a, M arka Tw aina czy J u ­ liusza V ern e’a.

N ależy zw rócić uwagę, iż we w szystkich typach bibliotek w m niejszości pozostawa­ ła literatura żydowska. Znajdow ały się w nich popularne prace o tw órczości narodow ych pisarzy żydow skich, szkice krytyczne o w ybranych dziełach, biografie, opracow ania h isto­ ryczne. W ybór literatury pięknej był niew ielki, dzieła M . M . Sforim a, A. M apu, S. A lej- chem a. N atom iast współczesna literatura żydowska była znana jed y n ie w ąskiem u kręgow i odbiorców . Za to czytelniczki odkryw ały autorów pochodzenia żydow skiego, którzy pisali po polsku, na przykład B runona Schulza, i podziw iały je g o opowiadania ukazujące m eta­ fizyczną w izję sztetl.

Ź ród łem bardziej szczegółow ych inform acji o preferencjach czytelniczych będą wryniki badań, ja k ie w lutym 1932 roku przeprowadził w środow isku bibliotek publicznych i w y­ pożyczalni płatnych Krakowa M aksym ilian Jó z e f Z iom ek. Placówki te skupiały głów nie inteligencję pracującą, studentów i uczniów szkól średnich.

W ówczas przebadano 2 tysiące wybranych losowo kart czytelników pięciu krakow skich w ypożyczalni: „C zytelni N aukow ej i B eletrystycznej’' (C N B ) — 1 tysiąc, oraz po 2 5 0 z K a­ tolickiego Zw iązku Polek (K Z P ) — skupiającej głow nie inteligencję zawodową, B ib lio te­ ki Literackiej (B L ) — kola handlowe, Tow arzystw a Szkoły Ludowej (T S L ) — m łodzież, i Tow arzystw a U n iw ersytetu R obotniczego (T U R ) — robotników 23. Popularność pisarza m ierzono liczbą osób czytających je g o dzieła oraz ilością tom ów przeczytanych pow ieści bez względu na to, ilu czytelników je w ypożyczało.

Na uwagę zasługują upodobania czytelnicze abonentów biblioteki B L . Pozwolą one zasygnalizow ać, jak ich w yborów dokonyw ały osoby w yznania m ojżeszow ego. W badanej grupie czytelników było 175 kobiet i 75 m ężczyzn. C zytelniczki to przede w szystkim osoby bierne zawodowo: m ężatki i panny pozostające na utrzym aniu rodziców, które zazwyczaj w ypożyczały 5 książek m iesięcznie. A bonentki B L najchętniej sięgały po książki pisarzy o b ­ cych: Jaco ba W asserm ana, Etliel M . D ell, T h eod ore D reisera,Jo h n a G alsw orthy ego, U p to - na Sinclaira, Szalom a Asza. N a zestawionej przez M .J . Z iom ka liście 25 najpoczytniejszych w tej w ypożyczalni pisarzy je s t pięciu Polaków. To: Tadeusz B o y -Ż e le ń sk i, który znalazł

23 Por. M . f. Z i o m e k , C zyteln ictw o p ow ieści ir śirictlc cyfr, K r a k ó w 1933, s. 1 - 2 . 7 - 9 . — Z w y p o ż y c z a ln i K Z P ko rzyst ały g łó w n ie kobiety, T U R — m ęż c z y ź n i; w inn ych prop orc je pici uk ła dały się n ie jed nolic ie. C o do w y znan ia, to K Z P skupiał w y ł ą cz n i e kat olików, w T S L rów nie ż byli on i licznie repre zent owan i, p o ­ d obn ie j a k w C N B i m n i e js z y m stopniu w T U R , n ato m iast B L — c zy te ln ik ó w w y zn an ia m ojż es zow ego. K o b iety częściej niż m ęż c z y ź n i zapisyw ały się do w y p o ż y c z a ln i i dlat ego st an ow iły 2/ 3 badanej populacji. U w z g lę d n ia ją c k r y te r iu m zawodowe, 1/3 bada nyc h stanow iła inteligencja zawo dowa i młodzież , p r z e ­ w ażn ie u c z n io w ie szkól średn ich i studenci. Najs łabiej byli re pre ze ntow an i ro b o t n i c y i rz e m ieś ln ic y, zaś 1/5 st a n o w ił y o so b y bier n e zawodowo, na przykład m ężatk i i pan ny na w yda niu. J a k obliczy! Z i o m e k , ba­ dani prz ecz ytali łącznie pon ad 15 tysięcy t o m ó w powieści. W yp oży czy li książki aut orstwa około 1 tysiąca p ow ieściopisar zy, wraz z ró w nie c h ę tn i e c z y t y w a n y m i pra cam i, pióra m ięd z y i n n y m i Ta deusza Ż e l e ń ­ skie go i Sta nisława W asylewskiego.

276 Magdalena Rzadkowolska

się w pierwszej dziesiątce ulubionych autorów (pozycja 5. w edług ilości w ypożyczonych tom ów ; 7. w edług liczby czytelników ), Irena Zarzycka (odpow iednio poz. 15. i 9.), L eo B e l­ m ont (poz. 21 według ilości w ypożyczonych tom ów ), W anda Łuczyńska (poz. 23. w edług liczby czytelników ), A ntoni M arczyński (poz. 14. i 24). N ależy podkreślić, iż byli to pisarze czytyw ani dobrow olnie, ich książki nie należały do kanonu lektur szkolnych.

Autor Czytelnictwa powieści w śirictlc cyfr przeanalizował również 3 0 0 kart czytelników w y­ pożyczających książki w lutym 1932 roku z „Żydowskiej Biblioteki Ludow ej” w Sam borze. W badanej grupie były 182 kobiety i 118 m ężczyzn. O soby w yznania mojżeszowego stanow i­ ły trzy czwarte wypożyczających. Dane dostarczone przez tę placówkę inform ują o czytelnic­ tw ie wśród Żydówek. N ajliczniejszą grupę czytelniczek stanow iły kobiety m iędzy 21. a 30. rokiem życia: żony przy mężach, bierne zawodowo lub pomagające w pracy m ężom , wdowy, panny przy rodzicach. Zazwyczaj wypożyczały 6 do 10 książek miesięcznie.

Podobnie ja k w BL w K rakow ie, abonentki „Żydowskiej B iblioteki Ludow ej” najchęt­ niej w ypożyczały powieści autorów obcych: Jacoba W asserm ana, M ichela Z evaco, U p tona Sinclaira. Z polskich pisarzy poczytnością cieszyli się Leo B elm o n t, M aria R odziew iczów ­ na, A ntoni M arczyński i Stefan Ż erom ski.

Przeprowadzone przez M . J . Ziom ka badania pokazują, ze wśród wywodzących się z m n iej­ szości żydowskiej czytelniczek, które korzystały z wypożyczalni zarobkowych, dużym zain­ teresowaniem cieszyła się obcojęzyczna literatura współczesna. Sięgały najchętniej po powie­ ści obyczajowe, nie zawsze autorstwa wybitnych pisarzy, za to o zajmującej fabule. W oparciu 0 przeprowadzane wówczas badania poczytności można sform ułow ać opinię, że popularność poszczególnych autorów była krótkotrw ała, ale pozostawało zainteresowanie poszczególnymi rodzajami literackimi. W ypożyczano powieści przygodowe, sensacyjne i sentymentalne.

C zytelniczki w yznania m ojżeszow ego w dw udziestoleciu m ięd zyw ojennym chętnie w ypożyczały książki „m odnych autorów ”. Je śli pow ieść im nie odpowiadała, lub gdy poja­ w iła się inna now ość, nie w racały już do je g o tw órczości. W ybierały pow ieść w spółczesną, traktując literaturę nie tylko ja k o źródło wiedzy, ale rów nież ja k o form ę rozryw ki. P o ­ nieważ pragnęły nadążać za trendam i obow iązującym i w literaturze europejskiej, chętnie sięgały po przekłady z języków ’ obcych.

Kobieta żydowska trwała przy sw oim m ężu i dbała o rodzinę. Posiadała także własne zainteresow ania. Im lepiej była w ykształcona, tym w iększy wkład w nosiła w rozwój religii 1 kultu ry sw ojego narodu, nie tylko ja k o żona i m atka pobożnych m ężczyzn. Także poprzez własną tw órczość i aktyw ność, ja k Sara córka Tu w im a, R iw ka T ik tin e r czy Sara Szenirer.

Poniew aż musiała zapew nić swojej rodzinie środki do życia, miała w ięcej kontaktów ze światem w artości nieżydow skich i niereligijnych niż m ężczyzna. D zięki tem u była bar­ dziej otw arta na nowe idee. Kobieta w yw odząca się z kultury, w której zawsze była obecna książka, szukała stosow nych dla siebie lektur. W raz z postępującą asym ilacją i coraz lepszą znajom ością języ k a polskiego zaczęła sięgać po książki polskie. W w yszukiw aniu lektur sta­ rała się kierow ać sm akiem i un ikać przypadkow ych w yborów .