Od Redakcji.
Ochrona Zabytków 6/1 (20), 1-51953
O C H R O N A Z A B Y T K Ó W
ROK Ul HR 1 1 2 0 )
OD R E D A K C J I
Z ycie M ikołaja K o p ern ika przypada na okres w ie lk ich p rzem ia n go spodarczych, społecznych i ku ltu ra ln ych : Odrodzenie, h u m a n izm , re fo r macja głęboko w strzą sn ę ły podstaw am i średniow iecznego świata. „B y ł to n a jw ię k s z y p o stępo w y p rzew ró t — pisze E ngels — ja k i lu d zkość k ie d y k o lw ie k do o w ych czasów przeżyła, epoka, któ ra w ym agała o lb rzy m ó w i o lb rzy m ó w zrodziła, o lb rzy m ó w m yśli, uczucia i charakteru, w sze c h stronności i w ie d z y .“ 1
J e d n y m z ta kic h „o lb rzy m ó w “, „o lb rzy m ó w “ m yśli i w ie d zy b ył M i kołaj K o p ern ik. M yln e i krzyw d zą ce jest bow iem pow szechne m n ie m a nie, że był on t y l k o g en ia ln ym astronom em . K o p ern ik był par e x c e l lence c zło w ie k ie m O drodzenia o w szechstronnej w ied zy i za in tereso w a niach. O bok u m iło w a n e j astronom ii prow adzi on badania z za kresu m a te m a ty k i i m e d y c y n y , praw a i teologii, ekonom ii po lityczn ej i geografii. Nie je s t p rzy ty m za skle p io n y m w nauce teo re tyk iem . W prost p rze c iw nie, ogrom na jego w iedza słu ży m u do celów pra ktyczn ych : działa jako
1 Fryderyk E n g e l s , Dialektyka przyrody. Warszawa 1952, Książka i W ie dza, s. 8.
zn a n y lekarz, jako ś w ie tn y adm i n istrator m a ją tkó w k a p itu ły w ar m iń sk ie j, jako p o lityk , ekono m ista i praw nik; sam b ud uje in s tr u m e n ty do sw ych obserw acji astronom icznych, w y k re śla zegary słoneczne, pisze tra k ta ty o popra w ie m o n ety. Jako hum aniście nie obca m u je st sztu ka rym ow an ia i praca pędzlem ; zn a n y je st jego k u lt dla s ztu k i an tyczn ej.
W szechstronność w ykszta łcen ia zd obyw a M ikołaj K o p ern ik d zięki g ru n to w n y m d w u n a sto le tn im s tu diom w A k a d e m ii K ra k o w sk iej i u n iw e rsy te ta c h w łoskich. Na sta łe w raca on do k ra ju w r. 1503 i osiada początkow o w L id zb a rk u W arm ińskim . W r. 1512 przenosi się do From borka, gdzie w w ie ży zachodniej urządza pracow nię i gdzie w nader p r y m ity w n y c h w aru nka ch prow adzi swe badania.
K o p ern ik nie za n ied b u je je d nak działalności po lityczn o -sp o łecznej. W n a stępn ych latach w i d z im y go w O lsztyn ie ja ko ad m i nistratora dóbr k a p itu ln y c h , jako obrońcę m iasta przed K rzy ża k a m i czy ja ko kom isarza kró lew skieg o do spraw zagospodarow ania z n i szczonej w o jn ą W arm ii. Z d u m ie w a w prost, ja k p rzy ta k ru chli w y m try b ie życia zn a jd u je on czas na badania naukow e, w ty m
bo-Ryc. 3. Lidzbark Warmiński — dziedzi niec zamkowy.
Rye. 2. Zamek w Olsztynie.
Rye. 4. L id zb ark W arm iński — w idok m iasta, L ito g rafia Bolsa w g H ö p fn era z r. 1832/33.
w ie m o k re sie p o w sta ją g łó w n e z r ę b y d zieła ,,D e r e v o lu tio n ib u s o rb iu m c o e le s tiu m
P raca ta je s t d z ie łe m całego ży c ia K o p e rn ik a . K o n c e p c ja oba len ia p to le m e u s z o w s k ie g o s y s te m u u k ła d u w s z e c h św ia ta n u r tu je go ju ż w cza sach s tu d ió w w e W ło szec h . W y k s z ta łc a ją i p r e c y z u je j u ż ja k o c z ło w ie k d o jr z a ły w o kre sie sw eg o p o b y tu n a W a rm ii. D e c y z ję o dd a n ia d zieła do d r u k u p o d e jm u je w o sta tn ic h lata ch ż y c ia ta k , iż praca ta u k a z u je się d o p iero w r. 1543, to je s t w ro k u śm ie rc i M iko ła ja K o p e rn ik a .
T eo rie k o p e r n ik o w s k ie , w p ro w a d za ją c e n o w e , r e w o lu c y jn e za sa d y u k ła d u w s z e c h św ia ta s p o tk a ły się z o strą k r y t y k ą ta k ze s tr o n y p r z y w ó d ców re fo rm a c ji, j a k i ko ścio ła k a to lic k ie g o , k tó r y d zieło ,,D e r e v o lu tio n ib u s ...“ w cią ga na in d e k s ksią g za k a za n y c h , b y sk re ślić je z teg o in d e k s u d opiero w p ie r w s z e j p o ło w ie X I X w .
W ie lk o ść d zieła M ik o ła ja K o p e r n ik a polega p rz e d e w s z y s tk im na jeg o re w o lu c y jn o śc i, na p r z e c iw s ta w ie n iu s k a m ie n ia łe j n a u ce s c h o la sty c z n e j —
n o w e j, p o s tę p o w e j n a u k i.
,,N a u k a — p isze S ta lin — dlatego w ła śn ie n a z y w a się n a u ką , ż e n ie
u z n a je fe ty s z ó w , n ie boi się p o d n ieść r ę k i n a to, co się p r ze ż y ło , co je s t sta re, i że c z u jn ie p r z y s łu c h u je się g ło so w i d o św ia d czen ia , p r a k ty k i. G d y b y b y ło in a czej, n ie m ie lib y ś m y w ogóle n a u k i, n ie b y ło b y , p o w ie d z m y ,
astronom ii i w ciąż je szcze m u sie lib y śm y po przestaw ać na z m u r sza ły m sy ste m ie P to lem eusza, n ie m ie li b y śm y biologii i w ciąż jeszcze pocieszalibyś m y się legendą o stw o rzeniu człow ieka, nie m ie lib y śm y chem ii i w ciąż jeszcze poprze sta w a lib yśm y na za klęciach a lch e m ik ó w “ .*
* *
Uchwała Ś w ia to w e j R ady P okoju o u c z czeniu roku 1953, jako ro ku k o p e rn ik o w sk ie go w 410 rocznicę jego śm ierci, zobow iązuje cały polski św iat k u l tu r y i n auki do jak najbardziej w y tę żo n e j pracy, by przez n a u k o w e opracowania, ob-Ryc. 5. Orneta, pow. braniewski — kościół farny z 1. poł. chody i w y s ta w y uczcić
XV w. • - • n ■
pam ięć w ielkiego uczo nego.
Słu żb a konserw atorska rów nież podjęła na sw o im odcinku w y tę żo n ą pracę i roztoczyła opiekę nad zabezpieczeniem i częściową reko n stru kcją z a b y tk ó w zw iązan ych z ży cie m i działalnością M ikołaja K opernika.
Przeprow adzono analizę historyczną, w w y n ik u k tó re j ustalono dom w T oruniu, w k tó r y m urodził się i spędził dziecięce lata M ikołaj K o p er n ik. W sta ry m gm achu aka d em ii k ra ko w skie j — C ollegium Maius, gdzie p rzeb y w a ł i studiow ał K opernik, zlikw id ow an o X lX -w ie c z n e p rzerób ki pseudogotyckie, przyw racając budow li w yg lą d z p rzeło m u X V / X V I w ie ku. P rzystąpiono do re ko n stru kc ji, p rzeb u d o w y w a n e j kilk a kro tn ie , w ie ży
1 Józef S t a l i n , Zagadnienia leninizmu. Warszawa 1950, Książka i Wiedza, s. 504.
k o p e r n i k o w s k i e j w e F r o m b o r k u , c e l e m d o p r o w a d z e n i a j e j do p i e r w o t n e g o s ta n u . W t o k u j e s t r ó w n i e ż p o r z ą d k o w a n i e n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n ia w i e ż y . R ó w n o l e g l e d o p r a c z a b e z p i e c z a j ą c y c h w b u d y n k a c h , z w i ą z a n y c h z ż y c i e m K o p e r n i k a , p r z e p r o w a d z o n o z a b i e g i k o n s e r w a t o r s k i e n a d p r z y r z ą d a m i a s t r o n o m i c z n y m i , k t ó r y c h u ż y w a ł w i e l k i a s t r o n o m w s w y c h p r a c a c h b a d a w c z y c h , b ą d ź t e ż d o k o n a n o r e k o n s t r u k c j i ta k ic h p r z y r z ą d ó w . K o n s e r w a c j ą o b j ę t e są r ó w n i e ż o b i e k t y ta k ie , ja k e p i t a f i u m K o p e r n ik a w k a t e d r z e f r o m b o r ś k i e j o r a z z a c h o w a n e p o r t r e t y w i e l k i e g o a s t r o n o m a . W i e l e p r o b l e m ó w i p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h , z w i ą z a n y c h z p a m i ą t k a m i p o M i k o ł a j u K o p e r n i k u , z n a j d u j e s ię w tr a k c ie o p r a c o w y w a n i a n a u k o w e g o . P r o b l e m k o n s e r w a c j i z e g a r a s ł o n e c z n e g o n a z a m k u w O l s z t y n i e , w y k r e ś l o n e g o w ł a s n o r ę c z n i e p r z e z w i e l k i e g o a s tr o n o m a , w y m a g a s u m i e n n y c h b a d a ń m a t e m a t y c z n y c h . N ie r o z s t r z y g n i ę t a j e s t r ó w n i e ż s p r a w a r e k o n s t r u k c j i p o m o s t u p r z y w i e ż y z a c h o d n i e j w e F r o m b o r k u , z k t ó r e g o K o p e r n i k p r o w a d z i ł o b s e r w a c j e n ie b a o r a z b a d a ł r u c h y p l a n e t i g w i a z d . D o r o z w i ą z a n i a t y c h i w i e l u i n n y c h z a g a d n i e ń n i e w ą t p l i w i e p r z y c z y n i się c e n n y z b i ó r a r c h i w a l i ó w k a p i t u ł y f r o m b o r ś k i e j , z a w a r t y w p i ę t n a s t u s k r z y n i a c h , p r z e k a z a n y c h n a m w b i e ż ą c y m r o k u p r z e z Z w i ą z e k R a d z i e cki. M a t e r i a ł y t e r z u c ą n o w e ś w i a t ł o n a w i e l e n i e j a s n y c h d o t y c h c z a s z a g a d n i e ń z ż y c i a M ik o ła ja K o p e r n i k a , d a d z ą t e ż h i s t o r y k o m s z t u k i i a r c h i t e k t o m w y t y c z n e p r z y p r a c a c h r e k o n s t r u k c y j n y c h i k o n s e r w a t o r s k i c h . B l i ż s z e s z c z e g ó ł y p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h p r z e p r o w a d z a n y c h w r o k u k o p e r n i k o w s k i m d la u c z c z e n i a p a m i ę c i w i e l k i e g o a s t r o n o m a są o m ó w i o n e w a r t y k u ł a c h t e g o n u m e r u . N i n i e j s z y z e s z y t „ O c h r o n y Z a b y t k ó w “, p o ś w i ę c o n y z a g a d n i e n i o m k o n s e r w a t o r s k i m , z w i ą z a n y m z K o p e r n i k i e m , o d d a j e m y z m y ś l ą w ł ą c z e n i a się do m a n i f e s t a c y j n e j a k c j i u c z c z e n ia p a m i ę c i w i e l k i e g o P o l a k a — c z ł o w i e k a i u c zo n e g o .
