Michał Patryk Sadłowski (Warszawa) ORCID 0000-0003-2799-2911
Analiza wybranych aspektów prawno-organizacyjnego
funkcjonowania armii rosyjskiej w 1917 roku
1DOI 10.25951/3297
Summary
Analysis of selected legal and organizational aspects of the functioning of the Russian Army in 1917
The purpose of this article is to analyze the famous “Order No. 1” and normative acts that were issued for the purpose of its clarification and implementation in the first days of the 1917 revo-lution in Russia. This document was one of the first and most important legal acts of the Febru-ary Revolution, which legalized the politicization of the army. The publication mainly uses the historical and legal method. In the context of the description of the “Order No. 1” the state of the Russian army was presented in the conditions of the revolution process and the impact of the socio-political situation in connection with its “acceleration”.
Keywords: February Revolution, Russian army, order number one, provisional government.
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest analiza słynnego „Rozkazu Numer 1” oraz aktów normatyw-nych, które wydane zostały w celu jego rozjaśnienia oraz wykonania w pierwszych dniach re-wolucji 1917 r. w Rosji. Dokument ten był jednym z pierwszych i najważniejszych aktów praw-nych doby rewolucji lutowej, który zalegalizował rozpolitykowanie armii. W publikacji została 1 Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2014–2019 jako
wykorzystana głównie metoda historyczno-prawna. W kontekście opisu przyjęcia „Rozkazu Numer 1” zaprezentowany został stan armii rosyjskiej w warunkach procesu rewolucji oraz wpływ sytuacji społeczno-politycznej w związku z jego „przyśpieszeniem”.
Słowa kluczowe: rewolucja lutowa, armia rosyjska, rozkaz numer 1, rząd tymczasowy.
„Rozkaz numer 1” i jego akty uzupełniające
Aktem prawnym, który miał stworzyć podstawy nowej organizacji armii rosyj-skiej w dobie rewolucji w 1917 r.2 był „Rozkaz numer 1 Piotrogrodzkiej Rady
De-legatów Robotniczych i Żołnierskich o demokratyzacji armii” z 1 marca 1917 r.3
Rozkaz składał się ze wstępu i 7 punktów. Zgodnie z jego wstępem akt ten miał być rozpowszechniony dla bezzwłocznego i ścisłego wykonania przez wszelkie formacje wojskowe Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego4. Jak głosił punkt 1.
Rozkazu, w każdej kompanii, batalionie, pułku, baterii, eskadronie oraz w innych wydzielonych rodzajach formacji wojskowych, a także na okrętach wojennych, w trybie bezzwłocznym powołać miano komitety, złożone z wybranych przedsta-wicieli wojskowych niższych rangą. Z kolei punkt 2. wskazywał, że we wszystkich wojskowych oddziałach, które nie wybrały jeszcze swoich przedstawicieli do Rady Delegatów Robotniczych, wskazać miano po jednym przedstawicielu od kompa-nii, który powinien dotrzeć z pisemnie poświadczonym pełnomocnictwem do budynku Dumy Państwowej do godziny 10.00 2 marca 1917 r.
W dalszej części Rozkazu wskazywano, że we wszystkich politycznych wy-stąpieniach oddziały wojskowe miały zostać podporządkowane wyłącznie Ra-dzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (RDRiŻ), a także swoim komitetom. Punkt 4. Rozkazu zawierał normę określającą, że rozkazy Komisji Wojsko-wej Dumy PaństwoWojsko-wej5 należy wypełniać jedynie w sytuacjach, gdy nie są one 2 Daty w niniejszym artykule określane są według funkcjonującego wówczas w Rosji tzw. starego stylu, czyli kalendarza juliańskiego. Tłumaczenia z języka rosyjskiego wykonane zostały przez autora artykułu samodzielnie.
3 Prikaz № 1 petrogradskogo coveta rabochih i soldatskih deputatov o demokratizacii armii, w: Hrestomatija po istorii SSSR 1861–1917, red. S.S. Dmitriev, R.G. Jejmontova, Moskva 1970, s. 528–529.
4 Tamże. Wstęp brzmiał: „Wszystkim żołnierzom gwardii, armii, artylerii i floty garnizonu Piotrogrodzkiego Okręgu dla bezzwłocznego i dokładnego wykonania, a robotnikom Pio-trogradu do wiadomości”.
5 Mowa o Komisji Wojskowej, która utworzona została przez powołany 27 lutego 1917 r. przez członków Dumy Państwowej tzw. Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej. Tym
sprzeczne z rozkazami i postanowieniami Rady. Takie jednostronne uregulowa-nie kompetencji wojskowych przez RDRiŻ odzwierciedlało pierwsze znamiona powstającego układu dwuwładzy w początkach rewolucji rosyjskiej 1917 r. Jed-nocześnie Rada uderzała w drugi kształtujący się wówczas ośrodek władzy, czyli Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej, z którego powstał Rząd Tymczasowy. Jednak najważniejszy w tym kontekście jest fakt, że za pomocą tej regulacji Rada zalegalizowała rozpolitykowanie armii, a także zyskała instrument o charakterze prawnoustrojowym w zakresie politycznego oddziaływania na nią.
Zgodnie z punktem 5. Rozkazu wszelkiego rodzaju uzbrojenie miało znajdo-wać się w wyłącznym władaniu i pod kontrolą komitetów kompanii oraz batalio-nów i „w żadnym wypadku nie powinno być wydawane oficerom nawet na ich żądanie”6. Norma ta służyła całkowitemu pozbawieniu oficerów możliwości
kon-troli nad uzbrojeniem w celu podjęcia działań kontrrewolucyjnych, a także prze-ciwko oddziałom i komitetom ściśle związanym z RDRiŻ. W czasie służby oraz przy wykonywaniu wszelkich czynności służbowych żołnierze podlegać mieli przestrzeganiu dyscypliny wojskowej, ale w sferze życia politycznego, obywatel-skiego i prywatnego cieszyć się prawami, jakie przysługiwały reszcie obywateli kraju. W szczególności stawanie na baczność czy też oddawanie honoru oficerom poza służbą zostało zniesione. Zgodnie z punktem 7. Rozkazu tytułowanie ofice-rów miało brzmieć „panie generale”, „panie pułkowniku” itd.7 Jednocześnie
wpro-wadzono zakaz zwracania się do żołnierzy per „ty”, a o wszelkich naruszeniach tego zakazu, jak i o wszelkich nieporozumieniach między oficerami i żołnierza-mi informować i żołnierza-miano dowódców kompanii. Tekst Rozkazu kończył się zdaniem wskazującym na konieczność rozpowszechnienia jego treści. Nie zawarto jednak wprost ograniczenia terytorialnego tej czynności, co w praktyce powodowało ko-lejne wątpliwości odnośnie do kwestii jego zastosowania nie tylko wśród oddzia-łów piotrogrodzkich.
Historyk Grigorij I. Zlokazow, powołując się na pamiętniki J.A. Kudrjancewa, wskazał na hipotezę, że w pierwotnej wersji Rozkazu znajdować się miała norma gwarantująca żołnierzom prawo wyboru niższych rangą oficerów, lecz pod naci-skiem Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej lub Komisji Wojskowej Dumy
samym Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich rozpoczęła wprowadzanie mecha-nizmów blokowania nowych władz rewolucyjnej Rosji, które wywodziły się z polityków i działaczy frakcji działających w Dumie.
6 Prikaz № 1, s. 528. 7 Tamże.
miała zostać usunięta przed samym drukiem8. Historyk ten upatrywał genezy
Rozkazu w chęci utrzymania zrewoltowanych żołnierzy na ulicach Piotrogrodu, co wychodziło przeciw działaniom przewodniczącego Dumy Michaiła Włady-mirowicza Rodzianki9 z 27 lutego 1917 r., który wzywał żołnierzy do pozostania
w koszarach10. W odpowiedzi na wydanie „Rozkazu numer 1” 2 marca 1917 r.
Komisja Wojskowa przy Tymczasowym Komitecie Dumy Państwowej wydała własny Rozkaz. Zgodnie z nim zobowiązano dowódców m.in. do: monitorowania liczby i stanu swoich oddziałów, zrobienia list oficerów, a także przeciwdziała-nia ich rozbrajaprzeciwdziała-nia11. Samego „Rozkazu numer 1” nie dało się już jednak cofnąć.
Można było wyłącznie próbować ograniczać jego skutki poprzez oddziaływanie Rządu Tymczasowego na RDRiŻ.
W wyniku tych działań 5 marca 1917 r. Komitet Wykonawczy RDRiŻ wy-dał „Rozkaz numer 2”12. Adresowany był on „do wszystkich wojskowych
Piotro-grodzkiego Okręgu”, „dla ścisłego wykonania, a dla robotników Piotrogradu do wiadomości”13. Normy „Rozkazu numer 2” służyć miały rozjaśnieniu i uściśleniu
„Rozkazu numer 1”. W punkcie 1. „Rozkazu numer 2” wskazano, że możliwość tworzenia i wybierania komitetów w poszczególnych formacjach wojskowych za-gwarantować miała żołnierzom Piotrogrodzkiego garnizonu organizację i wybór przedstawicieli, przez których uczestniczyliby w życiu politycznym kraju. Zwró-cono również uwagę, że przez przedstawicieli mogą oni w szczególności informo-wać Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich o swoim stanowisku w zakresie konieczności podjęcia określonych przedsięwzięć. Jednakże komitety nie zostały uprawnione do tego, żeby wybierały oficerów dla danej jednostki.
8 G.I. Zlokazov, Novye dannye o Prikaze № 1 Petrogradskogo Soveta rabochih i soldatskih deputatov, w: Istochnikovedenie otechestvennoj istorii: sbornik statej. 1981. Akademija nauk SSSR, Institut istorii SSSR, otv. red. V.I. Buganov, otv. sekr. V.F.Kut’ev, Moskva 1982, s. 69–71.
9 Michaił Władymirowicz Rodzianko (1869–1924) – rosyjski działacz państwowy, lider par-tii Związek 17 października (tzw. październikowcy), deputowany do III i IV Dumy Pań-stwowej, a w latach 1911–1917 także jej przewodniczący. Z chwilą wybuchu rewolucji luto-wej objął przewodnictwo Tymczasowego Komitetu Dumy Państwoluto-wej, który dał początek formowania się Rządu Tymczasowego.
10 G.I. Zlokazov, Novye dannye o Prikaze № 1, s. 62–64.
11 Zob. Dokumenty Komisji Wojskowej Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej ze zbio-rów P.A. Palczińskiego. Ros. Dokumenty Voennoj komissii Vremennogo komiteta Gosudar-stvennoj Dumy (iz fonda P.A. Pal’chinskogo). Zob. http://statearchive.ru/871 (dostęp: 20.06. 2019).
12 D.O. Zaslavskij, Hronika fevral’skoj revoljucii. Tom 1. 1917 g. fevral’ – maj, Petrograd 1924, s. 295.
Dokument ten zawierał informację, że kwestia tego, w jaki sposób zakres wojskowej organizacji może łączyć się i godzić z prawem żołnierzy do wyboru przełożonych, została przekazana specjalnej komisji wojskowej do rozpatrzenia. Uzupełnienie tego zagadnienia regulował punkt 2. Rozkazu. Zgodnie z nim do czasu, kiedy rozstrzygnięta zostanie kwestia wybieralności przełożonych, Rada przyznawała komitetom prawo do wyrażania sprzeciwu wobec wyboru tego lub innego oficera. Sprzeciw taki powinien być złożony do Komitetu Wykonawczego RDRiŻ, skąd będzie on kierowany do Komisji Wojskowej, gdzie na równi z przed-stawicielami Rady uczestniczyć będą przedstawiciele „innych organizacji społecz-nych”14. W punkcie 3. „Rozkazu numer 2” potwierdzono kierowniczą rolę RDRiŻ
w stosunku do politycznych wystąpień „piotrogrodzkich wojskowych”.
Punkt 4. zawierał z kolei swoistą deklarację, która głosiła, że w celu „zapo-biegnięcia niebezpieczeństwa zbrojnej kontrrewolucji”15 RDRiŻ wystąpiła
z żą-daniem nierozbrojenia wojsk Piotrogrodzkiego Okręgu, gdyż wywalczyły one dla Rosji polityczną wolność. W punkcie 4. zawarto również informację o tym, że Rząd Tymczasowy wziął na siebie odpowiedzialność za nierozbrojenie i poświad-czył o tym fakcie w swoim oświadczeniu. W końcu tego punktu potwierdzono obowiązek niewydawania uzbrojenia przez komitety w kompaniach i batalionach. W punkcie 5. wskazano potwierdzenie mówiące, że Rząd Tymczasowy wprowa-dza już w życie postanowienia „Rozkazu numer 1” dotyczące praw i wolności obywatelskich żołnierzy.
7 marca 1917 r. Komitet Wykonawczy RDRiŻ w odezwie telegraficznej, ad-resowanej do armii na frontach, wskazał, że postanowienia „Rozkazu numer 1” i „Rozkazu numer 2” odnoszą się wyłącznie do żołnierzy Piotrogradzkiego Okręgu16. Regulacje zaś, odnoszące się do relacji żołnierzy z ich dowództwem
w armiach frontowych, opracowane zostaną przez ministra wojny w porozu-mieniu z Komitetem Wykonawczym RDRiŻ. Niemniej wezwano oficerów do szanowania godności żołnierzy-obywateli w służbowych i pozasłużbowych re-lacjach z nimi. Do żołnierzy zaś zaapelowano o ścisłe wypełnianie obowiązków służbowych. Telegram podpisany został przez Komitet Wykonawczy RDRiŻ, prezesa Komisji Wojskowej Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej gen.
14 Tamże. 15 Tamże.
Nikołaja Michajłowicza Potapowa17 oraz ministra wojny Aleksandra
Iwanowi-cza Guczkowa18.
Warto jeszcze wspomnieć, że w odezwie do żołnierzy z 3 marca 1917 r. Komi-tet Wykonawczy RDRiŻ, oprócz potwierdzenia mocy „Rozkazu numer 1”, wska-zywał również, że żołnierze powinni w ramach jednostek zakładać „samorządne spółdzielnie” w celu zarządzania sprawami gospodarczymi i zaopatrzeniowymi19.
Kierować nimi mieli jednak oficerowie.
„Rozkaz numer 1” stał się „jednym z najbardziej radykalnych aktów prawnych”20
doby rewolucji rosyjskiej. Z perspektywy czasu najczęściej ocenianym negatywnie. W swoich wspomnieniach książę Feliks Jusupow21 napisał, że wydanie tego
do-kumentu oznaczało koniec armii rosyjskiej22. I raczej nie ulega wątpliwości, że ta
jednoznaczna ocena odpowiada prawdzie, z tą jednak małą uwagą, iż był to koniec armii carskiej, a więc armii stworzonej w Imperium Rosyjskim. „Rozkaz” stworzyć miał zaś fundament nowej, rewolucyjnej armii rosyjskiej. Tomasz Parczewski23
pi-sał o nim, że był on symbolem rewolucyjnych zmian w rosyjskiej rzeczywistości w 1917 r. oraz w armii, który dokonany został „najwcześniej i samorzutnie”24. 17 Nikołaj Michajłowicz Potapow (1871–1946) – rosyjski i radziecki wojskowy, dyplomata,
a także od 1901 do 1916 r. oficer carskiego wywiadu wojskowego w Wiedniu i Czarnogórze. Od 1916 r. sprawował funkcję naczelnika zarządu ewakuacyjnego Głównego Zarządu Szta-bu Generalnego (GZ SG). Z chwilą wySzta-buchu rewolucji został generałem-kwatermistrzem GZ SG. Jednak już w czasie rewolucji lutowej, najprawdopodobniej od lipca 1917 r., rozpo-czął współpracę z bolszewikami (za pośrednictwem bolszewika M.S. Kedrowa). W Armii Czerwonej dosłużył się stopnia kombriga.
18 Aleksandr Iwanowicz Guczkow (1862–1936) – rosyjski polityk i działacz państwowy. W swojej karierze m.in. lider partii „Związek 17 października” (tzw. październikowcy), przewodniczący III Dumy Państwowej w latach 1910–1911, przewodniczący Centralnego Komitetu Wojenno-Przemysłowego (1915–1917), a od marca do maja 1917 r. na czele Mi-nisterstwa Wojny i Morskiego Rządu Tymczasowego.
19 Spravka o „prikaze № 1”, s. 6.
20 B.A. Starkov, Fevral’skij izlom 1917 goda, „Obshhestvo. Sreda. Razvitie (Terra Humana)” 2007, № 4, s. 44.
21 Feliks Jusupow (1887–1967) – rosyjski arystokrata, działacz społeczny i polityczny, oficer. Brał udział w zabójstwie Rasputina. Autor publikacji Koniec Rasputina (wyd. 1927) oraz Pamiętniki (wyd. 1953).
22 F. Jusupov, Knjaz’ Feliks Jusupov. Memuary. V 2 knigah. Do izgnanija. 1887–1919. V izgna-nii, Moskva 2002, s. 228.
23 Tomasz Parczewski (1880–1932) – polski filozof, pracownik akademicki, nauczyciel. W czasie rewolucji 1917 r. w Rosji, od maja do sierpnia, pełnił funkcję cywilnego guber-natora Kronsztadu. Autor wspomnień Pamiętniki guberguber-natora Kronsztadu, które po raz pierwszy wydane zostały w 1935 r.
To idealistyczne założenie nie zostało jednak zrealizowane w praktyce. Przy-gotowanie i przyjęcie „Rozkazu numer 1” oraz innych aktów go uzupełniających usankcjonowało i przyśpieszyło zjawisko rozpadu dyscypliny i hierarchii. W tym kontekście przypomnieć należy, że choć omawiany akt dotyczył wyłącznie wojsk i formacji Piotrogradzkiego Okręgu Wojskowego, to zaczął być jednak stosowa-ny w skali całego państwa. „Rozkaz numer 1”, od pierwszych momentów dotar-cia jego treści do oddziałów armii i floty rosyjskiej, paraliżował ich działalność. Jednym z najbardziej znanych zjawisk w tym zakresie były wydarzenia we Flocie Czarnomorskiej w pierwszych dniach rewolucji25. I mimo dość powszechnego
entuzjazmu wśród jego adresatów, czyli szeregowych żołnierzy, „Rozkaz numer 1” spotkał się również z wątpliwościami części rewolucyjnych działaczy. Polski komunista i rewolucjonista Wacław Solski26, opisując funkcjonowanie systemu
rad Frontu Zachodniego, wskazywał na przypadki krytyki postanowień „Rozka-zu” przez młodych żołnierzy i rewolucjonistów27. Krytykowały je również
oddzia-ły kozackie, w których w większości udało się utrzymać dyscyplinę28. Na Donie
zresztą, gdzie ludność kozacka stanowiła większość (wraz ich autonomiczną orga-nizacją), odcinano się od radykalnych rewolucyjnych haseł w obawie przed utratą stanowych przywilejów. 26 maja 1917 r. rozpoczął obrady 1. Wielki Wojskowy Krąg Wojska Dońskiego, w czasie którego wyrażono poparcie dla Rządu Tymcza-sowego w procesie przeprowadzania zmian i zachowania dyscypliny29. Tym
sa-mym zdystansowano się od ścisłego stosowania „Rozkazu numer 1”. W czasie ob-rad lokalne kozackie elity opowiadały się za ustrojem Rosji jako demokratycznej republiki federacyjnej z szerokim samorządem30. Miał on gwarantować wyłączne
25 V.G. Kiknadze, Social’nyj resurs armii v velikoj rossijskoj revoljucii 1917 goda, „Gumanitar-nye nauki. Vestnik Finansovogo universiteta” 2017, no. 6(30), s. 32.
26 Wacław Solski, a właściwie Wacław Pański (1897–1990) – syn znanego lekarza z Łodzi Aleksandra Pańskiego. W 1915 r. wraz z rodziną ewakuowany do centralnej części Im-perium Rosyjskiego. Tam związał się z bolszewikami. Był m.in. korespondentem polsko-języcznej komunistycznej gazety „Polska Prawda”, a także gazety „Izwiestia” w Berlinie i Paryżu. Pod koniec lat dwudziestych XX w., podczas pobytu w Niemczech, zerwał z ko-munizmem. Następnie mieszkał w Paryżu i Londynie, a w 1945 r. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych.
27 V. Solskij, 1917 god v Zapadnoj oblasti i na Zapadnom fronte, Minsk 2004, s. 53. 28 Tamże.
29 S.A. Kislicyn, V.P. Trut, Donskoe kazachestvo i velikaja rossijskaja revoljucija 1917 goda (ot fevralja k oktjabrju), „Istoricheskaja i social’no-obrazovatel’naja mysl’” 2017, № 1–1, s. 16. 30 Ju.K. Kirienko, Revoljucija i donskoe kazachestvo (fevr. – okt. 1917 g.), Rostov na Donu 1988,
uprawnienia ustawodawcze dla władz kozackich w zakresie rozporządzania zie-mią i surowcami31.
Mając na uwadze negatywne konsekwencje „Rozkazu” płynące dla armii ro-syjskiej, pamiętać należy o czynniku humanitarnym, a zwłaszcza o problemie godnego traktowania żołnierzy. Dokument ten, mimo różnych motywacji jego twórców, stanowił odzwierciedlenie dążeń do poszanowania godności obywateli służących w armii. Pracujący na froncie rosyjsko-niemieckim od wiosny 1915 r. brytyjski korespondent i fotograf Robert Scotland Liddell, komentując „Rozkaz numer 1”, zwrócił uwagę, że do 1917 r. rosyjscy żołnierze traktowani byli na ogół źle32. Niemniej jednak, wydanie rozkazu służyć miało w pierwszej kolejności
zy-skaniu wpływu na armię oraz podkopaniu pozycji Rządu Tymczasowego33. Ri-
chard Pipes napisał w tym kontekście:
Choć rozkaz dawał wyraz niektórym autentycznym potrzebom żołnierzy, był przede wszystkim manifestem politycznym. Jego autorzy okazali się biegli w historii rewolucji i świadomi tego, że tradycyjnie główne zagrożenie kontrrewolucyjne powstawało zawsze w siłach zbrojnych. Zdecydowani nie dopuścić do tego, aby się to powtórzyło w Rosji, starali się ograniczyć władzę oficerów nad żołnierzami i zawczasu ich rozbroić34.
Co do samych prac legislacyjnych związanych z powstaniem „Rozkazu nu-mer 1” do dziś trwają spory. W opracowaniu jego treści aktywny udział wziąć mieli mienszewik Siemion Kliwanskij oraz adwokat Nikołaj Sokołow35.
Rewolucja w armii rosyjskiej w 1917 roku
POCZĄTKI ROZKŁADU ARMII ROSYJSKIEJ W 1917 ROKU
W swojej popularnonaukowej pozycji Andrzej S. Kowalczyk wskazał, że nie można się zgodzić z tezą, iż „chaos, który w połowie roku 1917 obejmuje całą ar-mię, był prostym następstwem rewolucji”, gdyż w jej początkowej fazie w żołnie-rzy „wstąpił nowy duch”36. Według niego, mimo postulatów pokoju, zrewolucjo-31 Tamże.
32 R.S. Liddell, Actions and Reactions in Russia, London 1917, s. 178. 33 R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 2012, s. 320.
34 Tamże, s. 320–321.
35 Kostjaev Je.V., Rossijskie social-demokraty i prikaz № 1 Petrogradskogo Soveta ot 1 marta 1917 g., „Vlast’” 2014, № 4, s. 148.
nizowana armia oczekiwała wielkiej ofensywy, która obali niemieckiego cesarza37.
Jednak „zamiast rozkazów przybywały na front z Piotrogrodu coraz liczniejsze zastępy mówców, działaczy i polityków”, co doprowadziło do rozproszenia bojo-wego zapału38. Jak w swoich pamiętnikach zauważył Karol Wędziagolski39: „Każda
partia polityczna, nawet poszczególne organizacje społeczne usiłowały nawiązać i ustalić bezpośrednią łączność z armią, po części z rewolucyjnego obowiązku, bardziej może ze strachu, jak się armia zachowa”40. Aleksandr Trusznowicz41
o swojej służbie w armii rosyjskiej w połowie 1917 r. pisał: „Rosyjska armia roz-walała się z każdym dniem. Kawaleria i artyleria jeszcze się trzymały, ale piechota już praktycznie nie istniała”42. W związku z tym Andrzej S. Kowalczyk ma
w pew-nym sensie rację, ale nie ulega wątpliwości, że rosyjska armia w 1917 r., a zwłasz-cza rosyjscy żołnierze, oczekiwali raczej końca wojny, a nie kolejnych krwawych ofensyw. Wojny nawet przegranej, ale zakończonej43. Już przecież w chwili
wy-buchu rewolucji w Piotrogrodzie hasła antywojenne były jednymi z najpopular-niejszych44. Jednocześnie generałowie i ludzie u władzy wierzyli, że żołnierz jest
w stanie dalej walczyć45. Karol Wędziagolski pisał w odniesieniu do tego zjawiska
i postaw niektórych rewolucyjnych zwolenników kontynuowania wojny, że „tyło-wi patrioci” szerzyli hasła o nadejściu wolności oraz konieczności „prowadzenia wojny do zwycięskiego końca”46. To zupełne rozejście się dążeń między liberalną, 37 Tamże.
38 Tamże.
39 Karol Wędziagolski (1885–1974) – polski rewolucjonista, przedsiębiorca, pamiętnikarz. W czasie I wojny światowej służył w armii rosyjskiej, a podczas rewolucji 1917 r. pełnił m.in. funkcję komisarza 8. Armii. Bliski współpracownik rosyjskiego rewolucjonisty Borysa Sawinkowa.
40 K. Wędziagolski, Pamiętniki. Wojna i rewolucja. Kontrrewolucja. Bolszewicki prze-wrót. Warszawski epilog, Warszawa 2007, s. 93.
41 Aleksandr Trusznowicz (1893–prawdopodobnie 1954) – lekarz słoweńskiego pochodzenia, wojskowy podczas wojny domowej w Rosji, emigracyjny działacz polityczny i pisarz. W cza-sie I wojny światowej zdezerterował z armii Austro-Węgier i przeszedł na stronę rosyjską. W czasie rewolucji 1917 r. służył m.in. u gen. Ławra Korniłowa. Po II wojnie światowej an-gażował się w pomoc rosyjskim uchodźcom. Stał się odtąd niebezpiecznym wrogiem władz ZSRR. W 1951 r. w Berlinie współtworzył Stowarzyszenie Przyjaźni Niemiecko-Rosyjskiej. 13 kwietnia 1954 r. został porwany przez radzieckich agentów i prawdopodobnie zabity. 42 A.R. Trushnovich, Vospominanija kornilovca (1914–1934), Moskva–Frankfurt 2004, s. 57. 43 Tamże.
44 V.A. Rachkovskij, Vojna i Petrogradskij Sovet rabochih i soldatskih deputatov v fevrale-mar-te 1917 g., „Novejshaja istorija Rossii” 2015, no. 1(12), s. 41.
45 N. Cornish, Images of War. The Russian Army in The First World War: Rare Photographs from Wartime Archives (Images of War), South Yorkshire 2014, s. 117.
a także rewolucyjną władzą, elitą a armią, stopniowo doprowadzały tę ostatnią do anarchizacji i bolszewizacji. Te sprzeczne procesy, postawy i oczekiwania sprawi-ły również, że sojusznicy Rosji zaczęli się obawiać, czy rewolucyjna władza w Pio-trogrodzie jest w stanie prowadzić wojnę47.
Mając na uwadze powyższe, warto przywołać również diagnozę rosyjskiego historyka wojskowości S.N. Bazanowa, który wskazał, że rozpad armii rosyjskiej zaczął się już dawno przed wybuchem rewolucji lutowej w 1917 r.48 Jak pisał
S.V. Jamszczikow: „Rosyjska armia przedstawiała sobą specyficzne socjalne urzą-dzenie, składające się z rozlicznych socjalno-demograficznych grup i przedsta-wiające sobą zlepek i barometr funkcjonujących w kraju procesów”49. Nastroje
panujące w niej oddawały więc w pełni sytuację społeczno-gospodarczą oraz po-lityczną, w jakiej znalazła się ówczesna Rosja. Jej armia, zmęczona długoletnią, dość krwawą, pozycyjną i przemysłową wojną50, oczekiwała pokoju, więc tylko
żelazna dyscyplina, ofensywa i przeświadczenie o zdecydowaniu rewolucyjnych władz mogły zyskać jej zaufanie oraz poskromić niesubordynację. Jednak w wa-runkach rewolucji 1917 r. tego zdecydowania brakowało, a garnizony tyłowe sta-ły się wylęgarnią anarchii oraz upadku dyscypliny51. Rozprężenie rozpoczęło się
więc najsilniej na tyłach armii52.
PRÓBY RATOWANIA DYSCYPLINY I WPROWADZENIE KARY ŚMIERCI
Sektor bankowy, zagraniczne misje polityczno-wojskowe, a także Cerkiew prawosławna poprzez działalność agitacyjną i pomoc finansową aktywnie
włą-47 A.P. Zhilin, The Summer Offensive of the Russian Army in 1917 in the Russian High Com-mand’s Plans, w: The First World War. The Prologue of the XX Century, Moscow 1998, s. 588–591.
48 S.N. Bazanov, K istorii razvala russkoj armii v 1917 godu, w: Armija i obshhestvo. 1900–1941 gody. Stat’i, dokumenty, Moskva 1999, s. 51. Historyk zwracał szczególną uwagę na zjawiska pojawiające się i rozwijające w czasie I wojny światowej, takie jak bratanie się z wrogiem, powstanie masowej liczby dezerterów, niesubordynację itp.
49 S.V. Jamshhikov, Social’naja psihologija soldat tylovyh garnizonov russkoj armii nakanune 1917 goda i v pervye mesjacy posle sverzhenija samoderzhavija (na materialah Tverskoj gubernii), w: Akademik P. V. Volobuev. Neopublikovannye raboty. Vospominanija. Stat’i, Moskva 2000, s. 336.
50 A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914–1918, Kraków 2014, s. 246; J. Pa-jewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 2004, s. 166–169.
51 J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa, s. 337 i n.
52 Zob. A.I. Denikin, Ocherki russkoj smuty. T.1. Krushenie vlasti i armii (Fevral’–sentjabr’ 1917 g.), Vyp. 1., Parizh 1921, online: http://militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/in-dex.html (dostęp: 16.04.2018).
czyły się w kampanię rozładowywania nastrojów niezadowolenia w armii53. Jedną
z prób zachowania kontroli nad wojskiem było powołanie z inicjatywy kadetów Związku Oficerów Armii i Floty w czasie zjazdu w Mohylewie 7–22 maja 1917 r.54
Zgodnie z jego statutem formą prawną Związku był związek zawodowy o cha-rakterze apolitycznym55, lecz de facto stanowił on organ partii kadeckiej, która
opowiadała się za utrzymaniem dyscypliny w armii i rozdziałem między armią a strukturami rządowymi, administracyjnymi i politycznymi. Na jego czele stanął Leonid Nikołajewicz Nowosilcew, absolwent Aleksandrowskiej Akademii Wo-jenno-Prawniczej, sędzia moskiewskiego wojskowego sądu okręgowego, członek partii kadeckiej, deputowany I i IV Dumy Państwowej56. Zagadnienie
przeciw-działania rozpadowi armii stanowiło przedmiot tzw. Narady Państwowej z sierp-nia 1917 r.57 Dla wielu (np. dla Piotra Struwego) utrzymanie dyscypliny w armii
stanowiło bowiem warunek ratunku państwa rosyjskiego58. Dlatego też coraz
większą popularność zyskiwały idee dyktatury wojskowej59, które jednak z racji
słabej organizacji jej zwolenników w armii okazały się niemożliwe do zrealizowa-nia w warunkach 1917 r. Przykładem tego był tzw. pucz gen. Ławra Korniłowa.
Powstawanie różnych komitetów powodowało, że utrzymanie porządku w wojskowych strukturach było z każdym miesiącem trwającej wojny i rewolucji coraz trudniejsze. Zgodnie ze spiskiem organizacji wojskowych Frontu Zachod-niego z 1 września 1917 r. funkcjonowało 7289 wojskowych komitetów, co spra-wiało, że poziom dyscypliny był niski, a separacja żołnierzy od burzliwego życia politycznego stawała się niemożliwa60. Jednym z wielu przykładów rozprężenia
w armii była sytuacja z 16 maja 1917 r., kiedy to grupa kilkudziesięciu dezerterów terroryzowała mieszkańców w centrum Kijowa, rozbrajając napotykane patrole milicji i wojska61. W tym samym dniu minister armii i floty A. Kiereński w czasie 53 A.S. Senin, Voennoe ministerstvo Vremennogo pravitel’stva, Moskva 1995, s. 162–168. 54 D.S. Lavrinovich, Liberaly, Stavka Verhovnogo Glavnokomandujushhego i Zapadnyj front v
1916–1917 gg., w: Velikaja vojna 1914–1918: al’manah Rossijskoj associacii istorikov Pervoj mirovoj vojny, red. E.Ju. Sergeev, Moskva 2013, s. 129.
55 Tamże. 56 Tamże, s. 130.
57 A. Bosiacki, H. Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski. Historia i współczesność, Kraków 2013, s. 106.
58 R. Pipes, Piotr Struwe. Liberał na prawicy 1905–1944, Warszawa 2016, s. 207–208. 59 D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel. Działalność polityczna i wojskowa w latach rewolucji
i wojny domowej w Rosji, Kraków 2008, s. 24.
60 A.V. Zhuravlev, V.M. Boer, Rossijskaja gosudarstvennost’ i armija v 1917 godu: (Po materia-lam pechati), Sankt-Peterburg 1999, s. 45.
wizyty w Odessie nawoływał do walki z anarchią, wskazując, że „jeśli nie zostanie przywrócona dyscyplina, my zginiemy i cały świat będzie przeklinać nie tylko nas, ale i ideę socjalizmu, w imię którego dokonaliśmy rewolucji”62. Rosyjska armia,
składająca się w zdecydowanej mierze z chłopstwa, poddana została w procesie rewolucji zjawisku „dewaluacji wartości starych ideologicznych konstrukcji (pra-wosławie, samodzierżawie i ludowość) oraz religijnego tabu”, co przyczyniło się do niewyobrażalnego stopnia rozwoju anarchii, a także przemocy63.
12 lipca 1917 r. Rząd Tymczasowy zdecydował się na wprowadzenie kary śmierci na froncie64, co w opinii W.N. Rjabczuka stanowiło wyraz chęci
utrzy-mania dyscypliny i tym samym możliwości dalszego prowadzenia wojny65.
Jedy-nym z najzagorzalszych zwolenników wprowadzenia kary śmierci za przewinie-nia w armii stał się gen. Ławr Korniłow66, który już 9 lipca 1917 r. wydał rozkazy
rozstrzelania 14 żołnierzy za dokonywanie grabieży i gwałtów w Tarnopolu67.
Ta-kie nielegalne wymierzenie kary przez dowódców i jej wykonanie nie było jednak odosobnionym przypadkiem i wiązało się z działaniami zapobiegającymi silnemu upadkowi dyscypliny po klęsce rosyjskiej ofensywy letniej w 1917 r.68 W związku
z tym wydanie postanowienia Rządu Tymczasowego o wprowadzeniu kary śmier-ci na fronśmier-cie z 12 lipca stanowiło niejako „legalizację rozpoczętej w lipcu 1917 r. praktyki samosądowych rozstrzelań w armii”69. Na mocy tego aktu wprowadzono
karę śmierci na czas wojny dla żołnierzy „służących na teatrze działań zbrojnych za dokonanie cięższych przestępstw” (wyliczonych w postanowieniu)70. Karę
wy-mierzać miały specjalne rewolucyjno-wojenne sądy, składające się z 3 oficerów i 3 żołnierzy, którzy ze swojego grona wybierali przewodniczącego składu
orze-62 Tamże.
63 O.S. Porshneva, Krest’jane, rabochie i soldaty Rossii nakanune i v gody Pervoj mirovoj vojny, Moskva 2004, s. 231.
64 Zob. A.I. Denikin, Ocherki russkoj smuty.
65 V.N. Rjabchuk, Gosudarstvennaja izmena i shpionazh: ugolovno-pravovoe i kriminologi-cheskoe issledovanie, Sankt-Peterburg 2007, Wersja online: https://books.google.pl/books/ about/%D0%93%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D 0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B5. html?id=qIS2PgAACAAJ&redir_esc=y (dostęp: 5.05.2017).
66 Ławr Korniłow (1870–1918) – rosyjski wojskowy, w czasie rewolucji lutowej pełnił m.in. funkcję głównodowodzącego, zmieniając na tym stanowisku gen. A.A. Brusiłowa.
67 I.S. Rat’kovskij, Vosstanovlenii smertnoj kazni na fronte letom 1917 g., „Novejshaja istorija Rossii” 2015, № 1(12), s. 50.
68 Tamże. 69 Tamże, s. 51. 70 Tamże, s. 52.
kającego71. Zgodnie z nowymi regulacjami rewolucyjno-wojenne sądy mogły być
powoływane na poziomie dywizji przez ich naczelników lub osoby wyższe stop-niem72. Rozpoczynały one proces, jeśli popełnienie przestępstwa zagrożonego
karą śmierci „było na tyle oczywiste, że zbędne było przeprowadzenie
wcześniej-szego śledztwa”73. Osobnym postanowieniem Rządu Tymczasowego regulacje
z 12 lipca rozciągnięto na flotę74.
Mimo demokratyzacji i zmiany stosunków, struktury i hierarchii wartości w armii zachowały się w niej oficerskie sądy honorowe. Przedmiotem ich roz-strzygnięć były sprawy dotyczące zachowań oficerów, które nie były zgodne z za-sadami moralności, czci czy szlachetności75. W przypadku wyroku o naruszeniu
tych wartości osądzony zobowiązany był w ciągu 3 dni złożyć rezygnację76.
Dla radykalnych sił, w tym dla bolszewików, sprawa armii była kwestią bieżącą. Stanowiła jedną z dróg objęcia władzy. Jak zauważył Aleksander G. Szlapnikow, „Kwestia żołnierska w Radzie Deputowanych Robotniczych i w Komitecie Wyko-nawczym stanowiła sprawę polityki, i przede wszystkim sprawę dot. stosunków robotników i żołnierzy w rewolucji”77. Żołnierze stanowili dla bolszewików
ele-ment przy „tworzeniu bazy jednolitego robotniczo-wojskowego frontu”78. Mimo
że rewolucja i związany z nią chaos w armii paraliżowały działania na froncie79,
dla bolszewików liczyło się maksymalne osłabienie Rządu Tymczasowego, zdoby-cie poparcia mas, przewrót i przejęzdoby-cie władzy. Stąd w pełni świadomie w warun-kach 1917 r. uczestniczyli w procesie dezorganizacji armii rosyjskiej.
Ważną ilustrację sytuacji na frontach jesienią 1917 r. stanowią zapisy z po-siedzenia Komisji ds. Obrony Czasowej Rady Republiki Rosyjskiej (Przedparla-mentu) z 10 października 1917 r.80 Sprawozdawcy ze Sztabu Głównodowodzące-71 Vosstanovlenie smertnoj kazni, „Vlast’ naroda” 1917, 13.07, № 65, s. 1–2. W przypadku
rów-nej liczby głosów w procesie orzekania decydował głos „łagodniejszy dla podsądnego”. 72 Tamże.
73 Tamże.
74 Iz zhurnala zasedanija Vremennogo pravitel’stva № 144 1) o sozyve Gosudarstvennogo sove-shhanija v Moskve 12–14 avgusta, vosstanovlenii smertnoj kazni na flote, sozdanii voenno--revoljucionnyh morskih sudov, GARF, f. 1779, op. 2, d. 1, ch. III, l. 207 ob.–210 ob. 75 „Rodina” 2017, t. 2, s. 125.
76 Tamże.
77 A. Shljapnikov, Kanun semnadcatogo goda. Semnadcatyj god, Moskva 1992, s. 336. 78 M.S. Kedrov, Vserossijskaja konferenci voennyh organizacii RSDRP (bol’shevikov), w:
Oktja-brju navstrechu, Leningrad 1987, s. 158.
79 M. Gilbert, Pierwsza wojna światowa, Poznań 2003, s. 383.
80 GARF, f. 1779, op. 1, nomer hranilishha 26 (mikrofilm). Z racji powagi sytuacji obrady ko-misji zostały utajnione.
go zwracali wówczas uwagę na powszechną chęć zawarcia pokoju81, negatywny
wpływ propagandy bolszewickiej na żołnierzy, krytyczny stan zaopatrzenia armii oraz rozkład tyłów82.
Wnioski
Rewolucja 1917 r. w sposób całkowity zmieniła stosunki panujące w armii ro-syjskiej. Obalenie caratu oraz powstanie układu dwuwładzy, czyli specyficznych relacji polityczno-organizacyjno-administracyjnych pomiędzy liberałami, kon-stytucjonalistami a różnej maści socjalistami sprawiło, że w armii zapanowała atmosfera wszechstronnej demokratyzacji. W tych warunkach nie było jednak miejsca na dyscyplinę i odseparowanie sił zbrojnych od bieżącego życia politycz-nego. Rosyjska armia, jak i państwo rosyjskie w 1917 r. pogrążyły się w chaosie. Rosja, zadłużona83 i pogrążona w coraz silniejszym konflikcie wewnętrznym,
ewoluującym w stronę wojny domowej, nie była w stanie prowadzić wojny z wro-giem zewnętrznym. Stąd jej wycofanie się z I wojny światowej po tzw. traktacie brzeskim. Po zdobyciu władzy w wyniku zamachu stanu bolszewicy zrozumieli, że nie są w stanie realizować swoich regionalnych i globalnych planów bez dobrze zorganizowanej armii. Dlatego już w latach dwudziestych nastąpi pewien powrót do wzorców i carskiej dyscypliny organizacyjnej.
Bibliografia (Bibliography)
Materiały archiwalne
Dokumenty Komisji Wojskowej Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej ze zbiorów P.A. Palczińskiego. Ros. Dokumenty Voennoj komissii Vremennogo komiteta Gosudar-stvennoj Dumy (iz fonda P.A. Pal’chinskogo). Zob. http://statearchive.ru/871 (dostęp: 20.06.2019).
Protokół z posiedzenia Komisji ds. Obrony Czasowej Rady Republiki Rosyjskiej (Przed-parlamentu) z dnia 10 października 1917 r.: Państwowe Archiwum Rosyjskiej Federacji w Moskwie, f. 1779. op. 1., nomer hranilishha 26 (mikrofilm).
81 Tamże, s. 1–2. 82 Tamże, s. 4–5.
83 Zob. o stanie gospodarki i wydatkach Rosji w związku z działaniami wojennymi I wojny światowej: M.P. Sadłowski, Obraz stanu gospodarki i finansów Rosji w wybranych pracach z okresu rewolucji lutowej 1917 r., „Studia Iuridica Lublinensia” 2019 (w druku).
Literatura
Bazanov S.N., K istorii razvala russkoj armii v 1917 godu, w: Armija i obshhestvo. 1900– 1941 gody. Stat’i, dokumenty, Moskva 1999.
Bosiacki A., Izdebski H., Konstytucjonalizm rosyjski. Historia i współczesność, Kraków 2013.
Chwalba A., Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 191–1918, Kraków 2014.
Cornish N., Images of War. The Russian Army in The First World War: Rare Photographs from Wartime Archives (Images of War), South Yorkshire 2014.
Denikin A.I., Ocherki russkoj smuty. T.1. Krushenie vlasti i armii (Fevral’–sentjabr’ 1917 g.), Vyp. 1., Parizh 1921, online: http://militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/index. html (dostęp: 16.04.2018)
Gilbert M., Pierwsza wojna światowa, Poznań 2003.
Iz zhurnala zasedanija Vremennogo pravitel’stva № 144 1) o sozyve Gosudarstvennogo soveshhanija v Moskve 12–14 avgusta, vosstanovlenii smertnoj kazni na flote, sozda-nii voenno-revoljucionnyh morskih sudov, Państwowe Archiwum Rosyjskiej Federacji w Moskwie, f. 1779, op. 2, d. 1, ch. III.
Jamshhikov S.V., Social’naja psihologija soldat tylovyh garnizonov russkoj armii nakanune 1917 goda i v pervye mesjacy posle sverzhenija samoderzhavija (na materialah Tver-skoj gubernii), w: Akademik P. V. Volobuev, Neopublikovannye raboty. Vospominanija. Stat’i, Moskva 2000.
Jusupov F., Knjaz’ Feliks Jusupov. Memuary. V 2 knigah. Do izgnanija. 1887–1919. V izgna-nii, Moskva 2002.
Kedrov M.S., Vserossijskaja konferenci voennyh organizacii RSDRP(bol’shevikov), w: Oktja-brju navstrechu, Leningrad 1987.
Kiknadze V.G., Social’nyj resurs armii v velikoj rossijskoj revoljucii 1917 goda, „Gumanitar-nye nauki. Vestnik Finansovogo universiteta” 2017, no. 6(30), s. 32.
Kirienko Ju.K., Revoljucija i donskoe kazachestvo (fevr. – okt. 1917 g.), Rostov na Donu 1988.
Kislicyn S.A., Trut V.P., Donskoe kazachestvo i velikaja rossijskaja revoljucija 1917 goda (ot fevralja k oktjabrju), „Istoricheskaja i social’no-obrazovatel’naja mysl’” 2017, №1–1. Kostjaev Je.V., Rossijskie social-demokraty i prikaz № 1 Petrogradskogo Soveta ot 1 marta
1917 g., „Vlast’” 2014, № 4.
Kowalczyk A.S., Sawinkow, Warszawa 1992.
Lavrinovich D.S., Liberaly, Stavka Verhovnogo Glavnokomandujushhego i Zapadnyj front v 1916–1917 gg., w: Velikaja vojna 1914–1918: al’manah Rossijskoj associacii istorikov Pervoj mirovoj vojny, red. E.Ju. Sergeev, Moskva 2013.
Liddell R.S., Actions and Reactions in Russia, London 1917. Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 2004. Parczewski T., Pamiętniki gubernatora Kronsztadu, Warszawa 2006. Pipes R., Piotr Struwe. Liberał na prawicy 1905–1944, Warszawa 2016. Pipes R., Rewolucja rosyjska, Warszawa 2012.
Porshneva O.S., Krest’jane, rabochie i soldaty Rossii nakanune i v gody Pervoj mirovoj voj-ny, Moskva 2004.
Prikaz № 1 petrogradskogo cobeta rabochih i soldatskih deputatov o demokratizacii armii, w: Hrestomatija po istorii SSSR 1861–1917, red. S.S. Dmitriev, R.G. Jejmontova, Mo-skva 1970.
Rachkovskij V.A., Vojna i Petrogradskij Sovet rabochih i soldatskih deputatov v fevrale--marte 1917 g., „Novejshaja istorija Rossii” 2015, no. 1(12).
Rat’kovskij I.S., Vosstanovlenii smertnoj kazni na fronte letom 1917 g., „Novejshaja istorija Rossii” 2015, № 1(12).
Rjabchuk V.N., Gosudarstvennaja izmena i shpionazh: ugolovno-pravovoe i kriminologiche-skoe issledovanie, Sankt-Peterburg 2007, Wersja online: https://books.google.pl/books/ about/%D0%93%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%8 2%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%B7%D0%B-C%D0%B5.html?id=qIS2PgAACAAJ&redir_esc=y (dostęp: 5.05.2017).
Sadłowski M.P., Obraz stanu gospodarki i finansów Rosji w wybranych pracach z okresu rewolucji lutowej 1917 r., „Studia Iuridica Lublinensia” 2019 (w druku).
Senin A.S., Voennoe ministerstvo Vremennogo pravitel’stva, Moskva 1995. Shljapnikov A., Kanun semnadcatogo goda. Semnadcatyj god, Moskva 1992. Solskij V., 1917 god v Zapadnoj oblasti i na Zapadnom fronte, Minsk 2004. Spravka o „prikaze №1”, „Izvestija Petrogradskogo Soveta R. i S. D.” 1917, №125
Starkov B.A., Fevral’skij izlom 1917 goda, „Obshhestvo. Sreda. Razvitie (Terra Humana)” 2007, № 4.
Trushnovich A.R., Vospominanija kornilovca (1914–1934), Moskva–Frankfurt 2004. Vosstanovlenie smertnoj kazni, „Vlast’ naroda” 1917, 13.07, № 65.
Wędziagolski K., Pamiętniki. Wojna i rewolucja. Kontrrewolucja. Bolszewicki prze-wrót. Warszawski epilog, Warszawa 2007.
Wierzchoś D., Generał Piotr Wrangel. Działalność polityczna i wojskowa w latach rewolu-cji i wojny domowej w Rosji, Kraków 2008.
Zaslavskij D.O., Hronika fevral’skoj revoljucii. Tom 1. 1917 g. fevral’ – maj, Petrograd 1924. Zhilin A.P., The Summer Offensive of the Russian Army in 1917 in the Russian High Com-mand’s Plans, w: The First World War. The Prologue of the XX Century, Moscow 1998. Zhuravlev A.V., Boer V.M., Rossijskaja gosudarstvennost’ i armija v 1917 godu: (Po
mate-rialam pechati), Sankt-Peterburg 1999.
Zlokazov G.I., Novye dannye o Prikaze № 1 Petrogradskogo Soveta rabochih i soldatskih deputatov, w: Istochnikovedenie otechestvennoj istorii: sbornik statej. 1981. Akademija nauk SSSR, Institut istorii SSSR, otv. red. V.I. Buganov, otv. sekr. V.F. Kut’ev. Moskva 1982.
