View of Wojciech Materski, Gruzja

p o lsk o -a rm e ń sk ie c e c h o w a ła za w sze sz c z e g ó ln a nić sy m p a tii p o o b y d w u stro n ac h .

A że k o n ta k ty te m a ją d łu g ą h isto rię , w p isa n ą z a ró w n o w „ z ło te ” o k re sy d ziejó w

oby d w u p ań stw , ja k i w czas n a ro d o w y c h k lę sk , p rz e k o n a ć się m o ż n a ła tw o z a p o z n a ­

ją c się z k siążk ą, k tó ra sam a w so b ie sta n o w i m a te ria ln y ślad k o le jn e g o sp o tk a n ia

zb liż a ją c e g o do sieb ie o b y d w ie n ac je .

M a c ie j B. S tę p ie ń

W o jciech

M a t e r s к i, G r u z ja , W y d a w n ictw o „T rio ”, W arszaw a 2 0 0 0 ,

ss. 3 5 5 , ilustracje.

T e n d e n c ją c h a ra k te ry sty c z n ą w sp ó łc z e sn y c h b a d a ń p o lo n ijn y c h j e s t „ o d k ry w a n ie ”

śladów p o lsk ich w n a jb a rd z ie j n ie sp o d z ie w a n y c h za k ą tk a c h św ia ta, n a w e t je ś li ch o d z i

o p o p u la rn y o sta tn io W sch ó d . D la p rz y k ła d u c h o c ia ż b y re g u la rn ie o rg a n iz o w a n e

w In sty tu c ie B adań nad P o lo n ią i D u sz p a ste rstw e m P o lo n ijn y m K a to lic k ie g o U n iw e r­

sytetu L u b e lsk ie g o sy m p o z ja n a u k o w e , k a ż d o ra z o w o u w ie ń c z o n e w y d an ie m o so b n y c h

k sią że k , p rz y p o m in a ją n ie zn a n e n a o g ó ł „ P o lo n ie ” w E sto n ii, M o łd a w ii, Ł o tw ie ,

A rm enii.

W tym k o n te k śc ie m o ż n a p o p a trz e ć n a n o w ą p o z y c ję z serii w y d a w n ic z e j H is to ria

P ań stw Ś w iata w X X w iek u , p rz e d s ta w ia ją c ą n a jn o w s z ą h isto rię G ru z ji, g d zie o so b n y

ro zd z iał p o św ię co n y je s t „ sp ra w o m p o ls k im ” . L e k tu ra k sią ż k i je s t b a rd z o in te re s u ją ­

cym w p ro w a d ze n iem c z y te ln ik a w d z ie je i k u ltu rę tak m a ło z n a n e g o w P o lsc e k raju .

N iez w y k le p o ży tec zn e za te m je s t to , iż A u to r m im o su g e stii ty tu łu serii w y d a w n ic z e j,

w y k ra c z a p o za ram y c h ro n o lo g ic z n e X X w iek u i robi p o p u la rn ą w y c ie c z k ę do p o ­

cz ątk ó w g ru z iń sk ie j h isto rii, p rz e d sta w ia ją c je j c ią g ło ść n a p rz e strz e n i w iek ó w . Z n a ­

m ienne je s t, że ju ż od X V w. G ru z ja , ja k o n aró d c h rz e śc ija ń sk i (A u to r u ż y w a o k re ś ­

le n ia „ k a to lic k i” - s. 15) z n a jd u ją c y się w c ią g ły m z a g ro ż e n iu od są sie d n ic h k rajó w

islam u , p o sz u k iw a ła so ju szu z E u ro p ą Ś ro d k o w o w sc h o d n ią . O d tąd w ię c w k ręg u

z a in te re so w a ń w ład có w g ru z iń sk ic h z n a la z ły się K o ro n a P o ls k a - m y ln ie n a z w a n a

R z e c z p o sp o litą - i W ielk ie K się stw o L ite w sk ie (s. 18). D alsze d z ie je b y tu n ie z a w i­

słego, a potem p ro w in c ji k o lo n ia ln e j w im p e riu m caró w k o ń c z ą w p ro w a d z e n ie z a p o ­

z n aw cze z h is to rią i k u ltu rą te g o z a k a u k a sk ie g o kraju .

W łaśn ie n a jn o w sza h is to ria G ru z ji ro z p o c z y n a się po 1917 r., gdy u p a d e k ca ratu

o zn a jm ił m o ż liw o ść o d ro d z e n ia n a ro d o w e g o . A u to r d o ść d o k ła d n ie a n a liz u je tzw .

p ie rw sz ą n ie p o d le g ło ść , u tw ie rd z e n ie się w ład z y b o lsz e w ic k ie j i p o w sta n ie s z tu c z n e ­

go tw oru p o lity c z n e g o Z a k a u k a sk ie j S o c ja listy c z n e j F e d e ra c y jn e j R e p u b lik i R ad

istn iejące j w latach 1921-1936. K o le jn y m w y o d rę b n io n y m etap e m ro z w o ju h is to ry c z ­

n ego b y ło istn ien ie G ru z iń sk ie j R e p u b lik i R ad (1 9 3 6 -1 9 9 0 ). S p o re z a in te re so w a n ie

cz y te ln ik a w y w o ła h is to ria p is a n a na g o rą c o o tzw . d ru g ie j n ie p o d le g ło ś c i G ru z ji,

k tó ra je d n a k , p o d o b n ie ja k i p o p rz e d n ie d z ie je , je s t b a rd z o d ra m a ty c z n a i d a le k a od

e u fo ry cz n y ch u n ie sie ń . W . M a te rsk i b e z stro n n ie a n a liz u je i p rz e d sta w ia , ile p ró b

ie-m ów ie-m usi p o k o n ać ie-m ło d e p a ń s tw o n a d ro d ze do rz e c z y w is te j n ie p o d le g ło ś c i. „P ro ce s

bud o w y p a ń stw a i d em o k ra cji b y ł k o m p lik o w a n y p rz e z w trą c a n ie się R o sji, z a in te re ­

sow anej o d b u d o w ą sw ych p o z y c ji im p e ria ln y c h , p o d sy c a ją c e j ro z ry w a ją c e G ru z ję

sep araty zm y - p ó łn o c n o o se ty jsk i i ab c h a s k i. N a tym tle re fo rm a to rsk ie , u m ia rk o w a n e

siły w cią ż m u siały u stę p o w ać p rze d e k s tre m is ta m i, p o d b ija ją c y m i n a ro d o w e b ęb e n k i

n a stro jó w ” (s. 307).

P o la k - G ruzin d w a b ra ta n k i - tak b rzm i o sta tn i ro z d z ia ł k sią ż k i, tra k tu ją c y

o ró żn o rak ic h k o n ta k tac h p o lsk o -g ru z iń sk ic h w ciąg u d z ie jó w . A u to r p rz y p o m in a , że

h isto ria obu n aro d ó w , tak n a p o z ó r ró ż n y c h od sie b ie , m a w iele w sp ó ln e g o . S tra c iły

one w p o ró w n y w a ln y m o k resie n ie p o d le g ło ść i z o stały p rz y łą c z o n e d o R o sji (w s y ­

tu a cji P o lak ó w ch o d zi ty lk o o je d n ą d z ie ln ic ę - W . O .), za sw ój o p ó r w o b ec c a r­

sk ieg o d esp o ty zm u p o d le g a ły p o d o b n y m p rz e śla d o w a n io m . D ale j z a z n a c z a się, że

„obie n ac je sz cz eg ó ln ie w la tac h n ie w o li c ią ż y ły ku so b ie . P rz e ja w ia ły w z a je m n ą

sy m p atię, choć ani P o lac y w G ru z ji, ani G ru z in i w P o lsc e n ig d y nie sta n o w ili lic z n e j

g rupy. Z az n ac zy li je d n a k tę s w o ją o b e c n o ść . Z a p isa li w ła s n ą k a rtę w d z ie ja c h obu

p ań stw , k artę , k tó rą w arto ch o c ia ż b y p o b ie ż n ie p rz y b liż y ć ” (s. 282).

P ierw szy m i P o la k a m i, w e d łu g p o sz c z e g ó ln y c h w zm ia n e k , n a te re n ie G ru z ji byli

k się ża , k tó rzy od X V II w. d o c ie ra li ja k o d u sz p a ste rz e do n a ro d ó w Z a k a u k a z ia .

Z p rzeło m u X V III i X IX w. ro z p o c z y n a się lic z n ie jsz y n ap ły w P o la k ó w do tego

k raju , zw ią za n y z zsy łk am i na K a u k a z u c z e stn ik ó w p o lsk ie g o ru ch u n ie p o d le g ło ś c io ­

w ego p rze ciw k o ca rsk ie j R osji. Ja k w sz ę d z ie n a W s c h o d z ie , n a jle p ie j o p o lsk iej

o b ec n o śc i św iad czy „ p o lsk i k o ś c ió ł” . W z n a c z n e j m ie rze su m p te m P o lo n ii g ru z iń sk ie j

sto licy p o w stał w T b ilisi k o śc ió ł św . A p o sto łó w P io tra i P aw ła. O d 1907 r. lic z y sw ą

h isto rię p ie rw sz a św ie ck a o rg a n iz a c ja p o lo n ijn a „D o m P o ls k i” . P o lo n ię g ru z iń s k ą

sta n o w ili p rz e w a ż n ie m ę ż c z y ź n i, w o jsk o w i c z a so w o lub n a z a w sze p rz e b y w a ją c y

w G ru z ji. W w ielu w y p a d k a c h d o c h o d z iło do m a łż e ń stw z G ru z in k a m i, p rz y czym

p o to m stw o z takich z w ią zk ó w u w aż an e b y ło za P o lak ó w . P o la c y w c z a sie w alk

0 n ie za w isło ść G ru z ji stan ęli po stro n ie n a ro d u g ru z iń sk ie g o , w sp ie ra ją c go za ró w n o

czynem z b ro jn y m , ja k i d z ia ła ln o ś c ią p o lity c z n ą . P od A k tem N ie p o d le g ło ś c i u c h w a lo ­

nym p rzez R adę N a ro d o w ą G ru z ji 26 m a ja 1918 r. b y ły trzy n a z w isk a P o la k ó w .

29 sty c zn ia 1921 r. R z e c z p o sp o lita o fic ja ln ie u z n a ła su w e re n n o ść G ru z ji. P o d p is u ­

ją c tra k ta t p o k o jo w y w R y d z e , stro n a p o lsk a nie z g o d z iła się u zn a ć so w ie c k ie j

an ek sji Z ak a u k az ia. C zasy so w ie c k ie o z n a jm iły d e s tru k c ję ż y c ia in sty tu c ja ln e g o

P o lo n ii g ru z iń sk ie j. Je d y n y m m ie jsc e m , g d zie P o la c y m o g li lic zy ć n a k u lty w o w a n ie

sw ych trad y c ji, b y ła p a ra fia k a to lic k a , n o ta b e n e n ie p rz e rw a n ie is tn ie ją c a p rz e z cały

o k res k o m u n isty c z n y . D o w zro stu lic z e b n o śc i P o lak ó w w G ru z ji d o p ro w a d z iły r e ­

p resje z lat trz y d z ie sty c h , k iedy n a sk u te k lik w id a c ji p o lsk ic h o k rę g ó w n a U k ra in ie

1 B iało ru si P o lo n ię g ru z iń sk ą z a siliły rz e sz e ze sła ń có w z te re n ó w z a c h o d n ic h . W c z a ­

sie w ojny m o ż liw o ść p o w ro tu d o k ra ju sta n o w iło z a c ią g n ię c ie się d o p o lsk ic h fo rm a ­

cji w o jsk o w y ch tw o rzo n y c h p rz e z Z w ią z e k P a trio tó w P o lsk ic h . S p o w o d o w a ło to

z m n iejsze n ie lic zb y o b y w a te li p o lsk ic h n a z ie m ia c h G ru z ji z 4 ,2 tys. w 1944 r. do

1 tys. w 1945 r. Z in n y c h źró d e ł d o w ia d u je m y się, że w la ta c h 194 6 -1 9 4 8 do P o lsk i

rep a trio w a n o je sz c z e 3 tys. osób.

K w e stia lic z e b n o śc i P o la k ó w w c z a s a c h p o w o je n n y c h je s t d o ść sk o m p lik o w a n a .

N a p o d sta w ie o fic ja ln e g o sp isu lu d n o śc i z 1970 r. do p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia p rz y z n a ­

w ało się 2,6 tys. o b y w a te li G ru z ji. C h a ra k te ry s ty c z n a je s t te n d e n c ja d o sp a d k u tej

lic ze b n o ści. W 1989 r. p o ls k ą n a ro d o w o ść z a d e k la ro w a ło 2 0 1 4 o só b . S am A u to r

o b y w ate li g ru z iń sk ic h p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia o b lic z a na ok. 5 tys. (s. 291).

P ro c esy d e m o g ra fic z n e p o w o jen n y c h lat d o p ro w a d z iły do p o z o s ta w ie n ia G ru z ji

p rzez w ięk szo ść n a jb a rd z ie j a k ty w n y c h P o lak ó w . W o b e c te g o ży c ie p o lsk ie w re p u ­

b lic e nie w y k a z y w a ło w ięk sze j d y n a m ik i, z a n ik a ł ję z y k p o lsk i. R ó w n ie ż p a ra fia

k a to lic k a sto p n io w o z a tra c a ła c h a ra k te r p o lsk i, p rz e k sz ta łc a ją c się w „ w ie ż ę B a b e l” ,

k tó ra łą c z y ła p rz e d sta w ic ie li ró ż n y c h n a ro d o w o śc i: A sy ry jc z y k ó w , O rm ia n , G ru z in ó w ,

O sety ń có w , N iem có w , P o la k ó w o raz R o sjan .

O d 1992 r. d z ia ła w T b ilisi k lu b sk u p ia ją c y G ru z in ó w p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia .

B ard z ie j p rę ż n ą p la c ó w k ą k u ltu ra ln o -o ś w ia to w ą je s t S to w a rz y sz e n ie P o la k ó w w

G ru z ji „ P o lo n ia ” , za ło ż o n e w 1995 r. i k ie ro w a n e p rz e z p ro fe s o ra U n iw e rsy te tu

T b ilisk ie g o p a n ią M a rię F ilin ę .

O b ec n o ść G ru z in ó w w P o lsc e się g a X V w ., k ie d y w y sła n n ic y w ła d c ó w z a k a u k a ­

skich p rz y b y w a li tu ta j w p o sz u k iw a n iu p o m o c y p rz e c iw k o tu re c k ie m u z a g ro ż e n iu .

Je d n a k d o p ie ro w X IX w . m o ż n a m ó w ić o w ię k s z y m z a in te re so w a n iu G ru z in ó w

P o lsk ą. C h o d z i p rze d e w sz y stk im o o fic e ró w arm ii ro sy jsk ie j p rz e b y w a ją c y c h na

ziem iach K ró le stw a P o lsk ie g o . W ielu z n ich s y m p a ty z o w a ło z P o la k a m i i sp rz y ja ło

zn iew o lo n e m u n aro d o w i. T ak w k o ń cu X IX w. g e n e ra ł-g u b e rn a to re m w a rsz a w sk im

był G ru z in - gen. A le k sa n d e r Im e re ty ń sk i. Z a je g o w sta w ie n n ic tw e m u c a ra u z y s k a ­

no p o zw o le n ie n a o d sło n ię c ie p o m n ik a A. M ic k ie w ic z a w W a rsz a w ie (1 8 9 8 ). Z ie m ie

p o lsk ie b u d ziły z a in te re so w a n ie ró w n ie ż k u p có w i p rz e m y sło w c ó w g ru z iń sk ic h .

Po o d z y sk a n iu n ie p o d le g ło śc i p rz e z P o lsk ę p o w sta ł w W a rsz a w ie w 1920 r. K lu b

G ru z iń sk o -P o lsk i. W la tac h 1922-1923 u k a z y w a ły się p ism a „ A m ira n i” , „P ro G e o r­

g ia ” , „P ro P a tr ia ” . O so b n y d z ia ł w k o n ta k ta c h p o lsk o -g ru z iń sk ic h sta n o w i d z ia ła ln o ść

g ru ziń sk ich w o jsk o w y c h , k tó rzy po u p ad k u n ie p o d le g ło śc i w ła s n e g o k ra ju z n a le ź li

się n a te re n ie R z e c z y p o sp o lite j. S ześciu g ru z iń sk ic h g e n e ra łó w m ie sz k a ło w P o lsc e ,

z k tó ry ch d w aj p e łn ili c z y n n ą słu żb ę w W o jsk u P o lsk im . W ielu p rz y b y sz y z Z a k a u ­

k az ia w cz asie II w o jn y św ia to w ej o k ry ło się sła w ą p o lsk ic h b o h a te ró w . Z a m o rd o w a ­

ny w O św ię c im iu d u sz p a ste rz w ie rn y c h K o śc io ła g ru z iń s k ie g o w P o lsc e , p o c z y ta n y

je s t ja k o św ięty m ę c z e n n ik w śró d w iern y c h G ru z in ó w .

S o w ieck ie re p re sje , k tó re n a stą p iły po w k ro c z e n iu A rm ii C z e rw o n e j n a teren y

p o lsk ie, b o le śn ie d o tk n ę ły e m ig ra c ję g ru z iń sk ą . D la te g o m a ło k to o śm ie la ł się p rz y ­

znaw ać do k o rze n i k a u k a sk ic h . O ży w ie n ie w ży ciu p o lsk ic h G ru z in ó w n a s tą p iło d o ­

p ie ro pod k o n ie c la t o sie m d z ie sią ty c h . W 1991 r. p o w sta ło T o w a rz y stw o G ru z iń sk o -

P o lsk ie , n a w ią z u ją c e d o d z ia ła ją c e j w o k re sie m ię d z y w o je n n y m o rg a n iz a c ji. D o tych

trad y c ji te ż się g a ro c z n ik „P ro G e o rg ia ” . W 1995 r. p o w sta ł w W a rsz a w ie „K lu b

G ru z iń sk i 1920” .

W y s e le k c jo n o w a n e tu ta j fak ty h isto ry c z n e d o ty c z ą c e w sp ó ln y c h w ątk ó w w d z ie ­

ja ch P o lak ó w i G ru z in ó w sta n o w ią n ie z n a c z n ą c z ę ść p rac y p. M a te rsk ie g o . S ąd zę,

że le k tu ra tej k sią ż k i p o m o ż e n ad ro b ić w iele lu k w n a s z e j w ied z y o ta k d a le k im

są sied z ie , z k tó ry m nas łą cz y - ja k się o k a z u je - w iele p o b ra ty m c z y c h w ięzi.