R O C Z N I K I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X I V , z e s z y t 4 — 1966
JU L IA N K A N IA
SZYK ZAIMKA DZIERŻAWCZEGO
W POZNAŃSKICH ROTACH PRZYSIĄG SĄDOWYCH
T. B rajerski w artykule O szyku zaimka dzierżawczego w fu n kcji
p r zy d a w k i1 stwierdził, że w mazowieckich zapiskach sądowych zaimki
dzierżawcze mój, twój, swój, nasz i w asz w funkcji przydaw ki w latach 1421— 1449 w ystępują praw ie wyłącznie przed określanym rzeczowni kiem, w latach 1450— 1460 liczba zapisów z szykiem przedrzeczowniko- wym gwałtownie maleje, a po roku 1460 panuje w zapiskach przew ażnie szyk porzeczownikowy. Tę zmianę szyku m ój ociec na ociec m ój przypi suje autor wpływowi szyku łacińskiego (pater meus) na tw orzący się około r. 1450 polski styl urzędowy. Dopełniacze jego, jej, ich u pisarzy warszawskich do roku 1450 przechodzą bardziej opornie na szyk porze czownikowy (typ jego ociec na ociec jego) niż zaimki sensu stricto dzier żawcze, z czego autor wyciąga wniosek, że te dopełniacze, dziś całko wicie zrównane w funkcji z zaimkami m ój, tw ój, swój itd., m usiały w najstarszej polszczyźnie być traktow ane inaczej niż dziś, tzn. m usiały być odczuwane jako pełniące w zdaniu funkcje przydaw ki dopełniaczo wej. Po r. 1450 dopełniacze jego, jej, ich w zapiskach mazowieckich są traktow ane tak samo jak zaimki dzierżawcze: razem z nim i przechodzą do pozycji porzeczownikowej.
Podobne badania przeprowadziłem na poznańskich rotach przysiąg sądow ych2. Ich w yniki przedstaw iam w niniejszym artykule.
W latach 1386— 1419 (zapiski 1—982 i 1011— 1048) w ystępuje w ro tach poznańskich praw ie zawsze p r e p o z y c j a : Bogućhna otkazała
Piotrkowi dać s w e g o posagu 368 (r. 1399), Jako m ó j ociec nie winowat
5 (1386), Sędziw ój kazał s w e m u ludu wziąć 10 (1387), Stanisława wnio
sła s w ó j posag 124 (1391), jakom pana wojewodę upominał, izby m i m e- g o kmiecia wrócił 448 (1400), Jako m ó j m ąż nie dał harnaszu sw em u synowcewi 681 (1412), Maciek kupił półtora ślada u s w e g o oćca [...] a u s w e g o brata za pięć grzyw ien 941 (1418) itp. Szyk p o s t p o z y
-1 T. B r a j e r s k i , O s z y k u z a i m k a d z i e r ż a w c z e g o w f u n k c j i p r z y d a w k i , [W:]
S t u d i a lingüistica in h o n o rem T h a d d a e i L e h r - S p ł a w i ń s k i , W arszaw a 1963, s. 347— 352.
4 H. K o w a l e w i c z i W. K u r a s z k i e w i c z , W i e lk o p o l s k ie r o t y s ą d o w e X I V i X V w i e k u , tom I, R o t y p o zn a ń s k ie, P ozn ań —W rocław 1959.
124 J U L I A N K A N IA
C y j n y w ystępuje w tych latach bardzo rzadko: Jako brat m ó j M i
rosław w ziął [...] 313 (r. 1396), Hanka nie wzięła trzydzieści grzywien s Chomięcic dla wiana s w e g o 846 (1413), kiedy m łynarz m ó j w yszedł
575 (1404), iże miał wianować i wzdąć zenie s w e j sześć dziesiąt grzy
w ien 853 (1414), jako brat m ó j nie przedał 855 (1414). Wszystkich za
pisów typu m ój ociec jest w tym czasie 200, przykładów zaś typu ociec
m ój tylko 5, co stanow i zaledwie 2,5% zapisów z zaimkiem dzierżawczym.
W latach 1420— 1447 (zapiski 983— 1010 i 1049— 1653) przeważa także szyk prepozycyjny, ale z w yraźnym w ahaniem w kierunku postpozycji. Dla ilu stracji kilka przykładów typu m ój ociec: Chełmski pobrał jednę
albo dwie siekirze na Gralewie, n a s z e g o pana dziedzinie 10 (r. 1421), iżem ja nie ręczył za sto grzyw ien za s w ą żonę, Jadwigę 1364 (r. 1430), iżem nie ręczył za s w e g o stryja rodzonego 1461 (r. 1436) itp. Przykłady
zapisów typu ociec mój: ty konie, cośm wziął u Zielonki, ty m wziął
w boru pana m e g o 1127 (r. 1423), iże Więcieńc Nieniński jest brat n a s z krew n y, szczyta naszego 1592 (r. 1438) itp. Zapisów z prepozycją
jest 135, z postpozycją zaś 44, czyli 32,5% wszystkich zapisów z zaimkiem dzierżaw czym 3. Postpozycją wzrosła więc w latach 1420—1447 o 30% w stosunku do okresu poprzedniego.
Z tych zestawień widać, że około r. 1420 pojawia się w Wielkopoisce (Poznań) tendencja do staw iania zaimka dzierżawczego po rzeczowniku przez ten zaimek określanym , w dalszym jednak ciągu panuje przeważ nie szyk prepozycyjny. Na Mazowszu ta skłonność do postpozycji, w zra stająca w łatach 1450— 1460, doprowadza do znacznej przewagi postpo zycji w latach następnych. Zapiski wielkopolskie pochodzą sprzed r. 1450 (kończą się na r. 1447) i dlatego nie można stwierdzić, czy i w Wielko- polsce po r. 1450 zapanowała norm a dyktująca inw ersję w grupie z za im kiem dzierżawczym. Być może, że od r. 1420 w Wielkopoisce zaczął się dopiero ów proces zdążający do przestaw ienia zaimka na miejsce po rzeczowniku.
Skąd się wzięła ta tendencja do postponowania zaimka?
B rajerski uważa, że inw ersja typu ociec m ój jest na pewno łaciń skiego pochodzenia, a argum entuje to tym, że w zabytkach tłumaczonych z łaciny dom inuje szyk postpozycyjny. Za przykład podaje Psałterz flo
riański. Przebadałem Psałterz dokładniej: zapisów zaimka dzierżawczego
z rzeczownikiem jest w nim 2980, w tym tylko 70 zapisów ma szyk p re pozycyjny (niecałe 2,4%). Postpozycją jest więc praw ie bezwyjątkowa. Dla przykładu uryw ek psalm u 144: W ie m y gospodzin we wszech sło-
wiech s w o i c h i św ięty we wszech dzielech s w o i c h . Utwarzasz ty 5 L iczb a 135 o b ejm u je w sz y stk ie zap isy ty p u m ó j ociec, m ożna by jednak w y łą c z y ć stąd g ru p y n a jp raw d op od ob n iej sfra zeo lo g izo w a n e ty p u B ie r z ę to k u s w e j
d u s z y i k u s w e m u sąm (p)n ien iu , i ż e m j e ź d z i ł [...] 1271 (r. 1427), B ierzę to na s w ą d u
s z ę i na s w ą cześ ć, iż e m b y ł [...] 1272 (r. 1427), B ie r z e m to k n a sz ej stare p r z y s ię d z e
S Z Y K Z A I M K A D Z I E R Ż A W C Z E G O . 125
rękę t w o j ę [...]. Prawy gospodzin w e wszech drogach s w o i c h i św ięty w e wszech dzielećh s w o i c h , (w. 14, 17 i 18). Ta niewspółm iernie duża
liczba postpozycji w zabytku tłumaczonym z łaciny jest argum entem poważnym. Przemawia on za tym , że tendencja do inw ersji jest rezul tatem wpływu łacińskiego na styl reprezentow any przez ro ty sądowe. I nie tylko na ten styl. B rajerski stw ierdza poważne w ahania w szyku zaimka dzierżawczego w Kazaniach św iętokrzyskich, które są przecież oryginalnym polskim tekstem. Szyk łaciński wkroczył więc również do stylu artystycznego. Trudno odpowiedzieć na pytanie, dlaczego wpływ ten uwidocznił się w zapiskach sądowych wielkopolskich po r. 1420, a w mazowieckich po r. 1450.
Form jego, jej, ich w rotach poznańskich do r. 1420 jest 208, np. Jako
Piotrek trzym ał ten jaz nie prośbą, ale jest j e g o oćczyzna 159 (r. 1393), Cso wzięto M aciejewi koń i odzienie, to nie z j e g o u żytkiem ani j e g o
kaźnią 287 (1391), Jasiek miał um owę i s Jakuszem , iż j e g o wolą sie
dział na j e g o wolwarce 327 (1397) itp. Zapisów typu ociec jego jest
tylko 2: dano m u rok do wielikich roków na m ie pro re Szym ana, stryja
j e g o 403 (1399), Adlart i Sw ieszek, syn j e g o , dzirżeli 883 (1412).
Różnica między stosunkami panującym i w śród zaimków dzierżaw czych i stosunkami wśród dopełniaczy jego, jej, ich wygląda w zesta wieniu następująco:
m ój ociec : ociec m ój = 200 : 5 = $1,5 : 2,5% jego ociec : ociec jego = 208 : 2 = 99,5 : 0,5%
Po roku 1420 zapisów typu jego ociec jest w zapiskach wielkopolskich 80 4, zapisów typu ociec jego — 20. W zestawieniu liczbowym:
m ój ociec : ociec m ój = 135 : 44 = 67,5% : 32,5% jego ociec : ociec jego = 80 : 20 = 75,0% : 25,0%
Więc i przed rokiem 1420 i po nim dopełniacze jego, jej, ich są b ar dziej oporne na inw ersję niż zaimki dzierżawcze. Tę oporność trzeba tłu maczyć tym, że form y jego, jej, ich były traktow ane nie jak zaimki dzier żawcze, lecz jak dopełniacze, czyli inaczej niż dziś. Jest to tw ierdzenie tym bardziej prawdopodobne, że w rotach poznańskich genetiuus posses-
sivus w ystępuje najczęściej przed określanym przez siebie rzeczowni
kiem: Zawory dziedzina, Jadwigi ociec itp.
Powyższe spostrzeżenia dotyczące szyku zaimka dzierżawczego i do pełniaczy jego, jej, ich są tylko przyczynkiem do spraw y szyku zaimków w języku polskim. Badany przeze mnie m ateriał jest ograniczony czaso wo i przestrzennie. Słuszny jest więc postulat Brajerskiego, by przeba dać cały staropolski m ateriał językowy zaw arty w istniejących zabyt kach i by zbadać nie tylko szyk zaimków, lecz wszystkich przydawek.
4 Iyiczba 80 ob ejm u je w sz y stk ie zap isy typ u je g o ociec łą czn ie z u tartym i w y rażeniam i z a je g o (ich) p o c z ą t k ie m , np. A to, co się stało, to się[...] za je g o p o
126 J U L I A N K A N IA
Tylko pełne przebadanie najstarszego m ateriału językowego może dać jakieś w yraźniejsze wyniki.
Dodam tu jeszcze, że przy badaniu spraw y szyku konieczne jest zwra canie uw agi na konteksty, w jakich badane formacje w ystępują, szyk bowiem zależy często od takich czynników, jak akcent logiczny, intonacja zdaniowa itp. Dlatego egzemplifikacja mojego m ateriału w tym artykule w ystąpiła na tle szerokich kontekstów.
L A P L A C E D E L ’A D J E C T I F P O S S E S S I F D A N S L E S F O R M U L E S D E S E R M E N T D E P O Z N A N
L es a d jectifs p o sse ssifs m ó j , t w ó j , nasz, w a s z sont dans le s form u les de ser m e n t de P o zn a ń (1386— 1419) p resq u e rég u lièrem en t an tép osés (m ój ociec). D ans le s a n n é e s 1420— 1447 ce ty p e a n tép o sitio n n el e s t toujours en core dom inant, m ais
l’i n v e r s i o n (ociec m ó j ) apparaît p lu s souvent. On constate que vers 1420 se fa it jou r à P ozn ań , la ten d a n ce à p ostp oser l ’a d je c tif p o ssessif. U n e ten d an ce an alogu e a é té rem a rq u ée par T. B ra jersk i dans le s fo rm u les de serm en t de M azovie v ers 1450.
L es g é n itifs jego, je j, ich son t dans le s form u les de serm en t de P oznań presque to u jo u rs a n tép o sés ju sq u ’à 1420 (jego ociec). A près 1420 la ten d an ce à postposer
ces fo rm es (ociec m ó j ) se fa it ég a lem en t sentir, m ais avec un peu m oins de n e tte té q u e dans le cas d es fo rm es m ó j , t w ó j , s w ó j , etc.
Il s ’e n su it que: 1° le ty p e p o stp o sitio n n el (o jciec m ó j et ojciec jego) est dû à l ’in flu e n c e la tin e; 2° le s g é n itifs jegro, je j , ich éta ien t dans la p lu s ancien n e la n g u e p o lo n a ise p rob ab lem en t a u trem en t tra ités q u e les a d jectifs p o sse ssifs (com m e des co m p lém en ts d éterm in a tifs), ta n d is q u ’au jou rd ’h u i on le s traite, en sem b le a vec le s a d je c tifs p o sse ssifs, com m e d es é p ith è te s p o ssessiv es.
