ARTYKUŁY–STUDIA
M i c h a ł N o w o s i e l s k iInstytut Zachodni w Poznaniu
RUCHY SPOŁECZNE JAKO CZYNNIK I WYNIK ZMIAN
SPOŁECZNYCH
1. Wprowadzenie
Piotr Sztompka sugeruje, iż socjologiczną teorię ruchów społecznych należy umie-ścić w szerszej perspektywie analizy zmiany społecznej1. Teoria ruchów społecz-nych jest dla niego elementem logicznego kontinuum – częścią teorii zachowania zbiorowego, a szerzej, teorii zmiany społecznej.
Rysunek 1. Miejsce teorii ruchów społecznych w teorii zmian społecznych według Sztompki
Pojawienie się nowego porządku społecznego jest równoznaczne z pojawie-niem się nowych form zachowania zbiorowego. Tam zaś, gdzie są tworzone i utrwalane nowe formy życia zbiorowego, zwykło dopatrywać się działania ru-chów społecznych. Związki te dostrzeżone zostały przez licznych badaczy ruru-chów
1 P. Sztompka, Dynamika ruchu odnowy w świetle teorii zachowania zbiorowego, „Studia
społecznych. Jednak większość z nich akcentuje zwykle jeden kierunek wpływu – albo analizują, jak ruchy społeczne wpływają na zmianę, albo szukają w ruchach skutków przemian zachodzących w społeczeństwie. Oba te podejścia, choć dużo wnoszą do koncepcji ruchów społecznych, są jednostronne i nie pozwalają do-strzec wielu istotnych uwarunkowań. Są więc dla teorii ruchów społecznych istot-nym ograniczeniem. Problem ten jest pochodną szerszego zjawiska – dominacji modelu theory-bashing badania ruchów społecznych, który polega na przedstawia-niu coraz to nowych koncepcji i teorii, konkurencyjnych względem siebie, często sprzecznych w swych podstawach i założeniach2. Negatywnie wpływa to na peł-nienie przez teorie ruchów społecznych funkcji eksplanacyjnej3.
Z problemów tych wynika postulat zmiany tradycyjnego sposobu opisywania i analizowania ruchów społecznych, co pozwoliłoby wyjaśnić naturę skompliko-wanych związków ruchów społecznych z ogólnymi zmianami w obrębie społe-czeństw. Umożliwiłoby to rozszerzenie perspektywy – przejście od analizowania jedynie wybranych aspektów ruchów społecznych czy wybranych związków mię-dzy ruchem a społeczeństwem, w którym ruch powstaje, do całościowej analizy ruchów „zanurzonych” w społeczeństwie4. Zjawiska te są bowiem bardzo blisko ze sobą związane i związków, które między nimi występują, nie można analizować jednostronnie. Podstawowe założenie artykułu brzmi: ruch społeczny jest jedno-cześnie podmiotem zmiany społecznej i jej przedmiotem. Z jednej strony ruchy społeczne są zawsze „dziećmi swoich czasów”. Zawsze istnieje dla nich jakieś „tu” i „teraz” – kontekst czasu i miejsca, który determinuje ruch społeczny – jego kształt, kwestie, które porusza, ideologie, do których się odwołuje, sposoby mobi-lizacji i działania. Z drugiej zaś ruch społeczny ciągle wpływa na środowisko spo-łeczne, bezustannie dokonuje różnego rodzaju przekształceń. Celem artykułu jest zaproponowanie modelu analizy5 integrującego oba te w obecnej teorii ruchów 2 J. Lofl and, Th eory-bashing and Answer-improving in the Study of Social Movements, „Th e
Ame-rican Sociologist” 1994, No. 24.
3 P. Sztompka, Teoria i wyjaśnianie. Z metodologicznych problemów socjologii, Warszawa 1973,
s. 77.
4 Prób przezwyciężenia jednostronności analizy związków między ruchami a zmianą społeczną
było niewiele. Jednym z przykładów integrującego podejścia jest koncepcja ruchów społecznych Alaina Touraine’a. Są one dla niego nie tylko czynnikiem zmiany, ale – jako element historyczności, czyli społecznego procesu stawania się – także jej wynikiem; A. Touraine, Th e Voice and the Eye: An Analysis of Social Movements, New York 1981; A. Touraine, An Introduction to the Study of Social Movements, „Social Research” 1985, No. 52; pisali o tym także skrótowo Sztompka (P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005) oraz Piotr Gliński (P. Gliński, Polscy Zieloni. Ruch spo-łeczny w okresie przemian, Warszawa 1996).
5 Model zjawiska rozumiany jest tu za Stefanem Nowakiem jako „opis w terminach pewnych
własno-społecznych konkurencyjne, a w rzeczywistości komplementarne podejścia. Model ten ma w założeniu ukazywać powiązania między ruchami społecznymi a zmianą społeczną, przy czym ujmuje on wiele z odrębnie do tej pory analizowanych czyn-ników wpływu, tak by możliwie najpełniej opisać możliwe uwarunkowania. Zada-niem modelu jest umożliwienie w przyszłych studiach przeprowadzenia takiej analizy relacji między ruchem społecznym a zmianą społeczną, która dawałaby gwarancję ujęcia większości możliwych czynników oraz kierunków wzajemnych relacji, co może się przyczynić do poprawy zdolności eksplanacyjnej teorii ruchów społecznych. Metodą użytą do stworzenia modelu jest krytyczna analiza dorobku wcześniejszych teorii ruchów społecznych oraz integracja różnych podejść naj-pierw w dwa sub-modele – naj-pierwszy wpływu ruchów społecznych na przemiany społeczne, drugi zaś oddziaływania zmiany społecznej na ruchy. Ostateczny model spaja oba sub-modele tam, gdzie to konieczne, dokonując ich redukcji.
Przyjęty sposób analizy wymaga następującej konstrukcji artykułu: tematem pierwszej części jest analiza ruchów społecznych jako czynnika zmiany społecznej. Wywód będzie zmierzał do wykazania, że związek taki jest wprawdzie dostrzega-ny przez większość badaczy ruchów społeczdostrzega-nych, ale w głębszych analizach bywa często zaniedbywany, a nawet pomijany. Przeanalizowane zostaną zakres i kieru-nek zmiany, która może zostać wdrożona przez ruch społeczny. Na koniec zapre-zentowane zostaną różne teoretyczne modele wpływu działań zbiorowych na zmianę społeczną oraz propozycja modelu je integrującego. W drugiej części zo-stanie wykazane, iż ruchy, jak każde zjawisko społeczne, zmieniają się w czasie i podlegają przekształceniom pod wpływem szerszych, systemowych i kulturo-wych, przemian. W pierwszej kolejności zostaną opisane ustalenia na temat wpły-wu zmiany społecznej na pojawienie się ruchów społecznych. Podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, jak w dotychczasowych teoriach ruchów społecz-nych opisywano społeczne procesy wywołujące działania zbiorowe oraz zapropo-nowany zostanie model spajający te podejścia. W zakończeniu artykułu zostanie
ściami tego przedmiotu, spełniający wymóg adekwatnego wyjaśnienia badanej własności przedmio-tu” S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 444. Podobnie model pojęciowy opisywał Sztompka: „powiedzieć możemy, że model pojęciowy to taki konstrukt pojęciowy, który poddawany jest operacjom poznawczym zamiast układu realnego, stanowiącego właściwy przedmiot badań. […] Zanim nieskończenie złożona i amorfi czna rzeczywistość społeczna stać się może przed-miotem uogólnienia teoretycznego – musi ulec uproszczeniu i strukturalizacji. Dokonujemy tego budując abstrakcyjny obraz myślowy rzeczywistości społecznej, swoisty konstrukt pojęciowy. Nie ogranicza się on […] do wyliczenia rozróżnianych elementów rzeczywistości, ale ponadto określa ich powiązania wzajemne, wyznaczające całościową zwarta strukturę”. P. Sztompka, Pojęcie modelu
przedstawiona propozycja modelu integrującego, oddającego symetryczność rela-cji między ruchami społecznymi a zmianą społeczną.
2. Zmiana społeczna z perspektywy ruchów
W celu zrozumienia związków między ruchami społecznymi a zmianą społeczną należy przede wszystkim zastanowić się nad problemem źródła zmiany społecznej. Nigdy bowiem przemiany zachodzące w społeczeństwie – w jego strukturze i kul-turze – nie zachodzą same z siebie, automatycznie. To, kto lub co jest podmiotem zmian, jest bez wątpienia centralną kwestią. Analizując ewolucję idei podmioto-wości, Sztompka6 stwierdza, że poszukiwania siły sprawczej przekształcającej spo-łeczeństwo są modyfi kowane przez ciągłą sekularyzację, humanizację, socjalizację i demokratyzację. Po okresie, kiedy funkcja podmiotu zmiany społecznej była przypisywana kolejno: siłom nadnaturalnym, siłom natury, wybitnym jednostkom, społeczeństwu jako systemowi czy w końcu zwykłej, codziennej działalności ludzi, zwrócono uwagę, że to przede wszystkim działania zbiorowe, czyli wysiłek jedno-stek bądź grup społecznych mający na celu zmianę rzeczywistości społecznej lub jej części7, są siłą wywołującą najwięcej przemian.
Fakt, że ruchy społeczne wpływają na zmianę, podkreślany jest przez liczne opracowania dotyczące tej problematyki8. Ruch społeczny, rozumiany jako nie-zwykle ważny czynnik zmiany, jest dominującym motywem w większości defi nicji. Pojawiają się w nich następujące określenia:
– „Zbiorowe przedsięwzięcie zmierzające do ustanowienia nowego porządku życia społecznego”9;
– „Działanie zbiorowości […] zmierzające do przeprowadzenia zmiany […] w społeczeństwie lub grupie, której jest składnikiem”10;
6 P. Sztompka, Stawanie się społeczeństwa: pomiędzy strukturą i zmianą [w:] Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, J. Kurczewska (red.), Warszawa 1999, s. 50–53.
7 Por. H.P. Fairchild, Dictionary of Sociology, New York 1944 oraz R.P. Appelbaum,
W.J. Chan-bliss, Sociology, New York 1995, s. 537.
8 Por. choćby B. Misztal, Ruch społeczny, hasło w Encyklopedii Socjologii, t. 3, Warszawa 2001; Social Movements and Social Change, R.H. Lauer (red.), Carbondale 1976; P. Sztompka, Dynamika ruchu…, op.cit.; M. Fuchs, Articulating the World: Social Movements, the Self-ranscendence of Society
and the Question of Culture, „Th esis Eleven” 2000, No. 61.
9 H. Blumer, Collective Behavior [w:] Review of Sociology, J.B. Gitter (red.), New York 1951,
s. 199.
– „Zbiorowy wysiłek w kierunku zmodyfi kowania norm i wartości”11; – „Zestaw opinii i przekonań w społeczeństwie, które reprezentują preferencje
dotyczące zmiany pewnych elementów struktury społecznej”12;
– „Duża liczba ludzi [którzy] zbiorowo reagują na postrzegane instytucjonalne niedobory, próbując ustanowić nowe instytucjonalne kierownictwo lub przez dostosowanie starego do nowych warunków”13;
– „Zorganizowany wysiłek, by wprowadzić zmianę w społeczeństwie lub się jej przeciwstawić, przy czym wysiłek ten, przynajmniej w części, opiera się na niezinstytucjonalizowanych formach działania politycznego”14;
– „Luźno zorganizowane zbiorowości działające wspólnie w niezinstytucjona-lizowany sposób w celu wytworzenia zmiany w tym społeczeństwie”15; – „Niekonwencjonalne grupy o różnym stopniu formalnej organizacji, które
zmierzają do wprowadzenia radykalnej lub częściowej zmiany bądź usiłują jej zapobiec”16;
– „Zbiorowa próba osiągnięcia fundamentalnych zmian w porządku społecz-nym, a zwłaszcza w społecznych instytucjach własności i stosunkach pracy”17; – „Społecznie podzielane działania i przekonania skierowane na zmianę
pew-nych aspektów życia społecznego”18;
– „Zestaw postaw i świadomych działań części grupy ludzi zorientowanych na zmiany w strukturze społecznej i/lub ideologii społeczeństwa”19;
– „Celowe działania zbiorowe, których wynik zarówno w przypadku zwycię-stwa, jak i przegranej przekształca wartości i instytucje społeczne”20; – „Zespołowe dążenie zmierzające do zrealizowania przyjętego celu,
cechują-ce się emocjonalnym zaangażowaniem uczestników w działalność. […]
ru-11 N. Smelser, Th eory of Collective Behavior, New York 1963, s. 3.
12 J.D. McCarthy, M.N. Zald, Resource Mobilization and Social Movements: A Partial Th eory,
„American Journal of Sociology” 1977, No. 6, s. 1216.
13 S.D. Clark, J.P. Grayson, L.M. Grayson, Prophecy and Protest: Social Movements in Twentieth--Century Canada, Toronto 1975, s. 6–7.
14 G.T. Marx, D. McAdam, Collective Behavior and Social Movements [w:] Comparing Social Movements Research across Cultures, B. Klandermans, H. Kriesi, S. Tarrow (red.), Greenwich 1994,
s. 73.
15 P. Sztompka, Socjologia zmian…, op.cit., s. 256.
16 J. Wood, Social Movements: Development, Participation, Dynamics, Belmont 1982, s. 3. 17 R. Haberle, Social Movements: An Introduction to Political Sociology, New York 1951, s. 6. 18 Protest, Reform and Revolt. A Reader in Social Movements, J.R. Gusfi eld (ed.), New York 1970,
s. 2.
19 R. Ash, Social Movements in America, Chicago 1972, s. 1. 20 M. Castells, Th e Power of Identity, Oxford 1997, s. 3.
chy społeczne stawiają przed sobą często jako cel doprowadzenie do pew-nych zmian w sferze życia społecznego lub też przeciwstawienie się zachodzącym czy wprowadzanym zmianom”21;
– „Zbiorowy wysiłek w celu zmiany struktury społecznej, używający, przynaj-mniej przez pewien czas, pozainstytucjonalnych metod działania”22.
Wszystkie te defi nicje, choć uwypuklają różne aspekty ruchów społecznych, kładą nacisk na znaczące miejsce ruchów w procesach zmiany społecznej. Gliński ujmuje to w następujący sposób: „istnieją – jak sądzę – dwie podstawowe cechy defi nicyjne pojęcia ruch społeczny: po pierwsze, ruch społeczny polega na inte-rakcji […] jednostek; po drugie, ruch społeczny istnieje zawsze w aktywnej relacji do zmiany społecznej bądź/i kulturowej”23. W większości przypadków ruchy spo-łeczne stają się jej motorem, poprzez działanie zbiorowe ukierunkowane na osią-gnięcie pewnych mniej lub bardziej konkretnych celów24.
Zakres zmiany, jaki jest „do osiągnięcia” przez ruch, nie zawsze jest taki sam. Mogą to być zmiany fundamentalne, dotykające podstaw porządku społecznego, ale także zmiany fragmentaryczne, dotyczące jedynie wąskich, wybranych części rzeczywistości społecznej, czasem wręcz zmiany w psychice pojedynczych osób. Sposób, w jaki ruchy społeczne starają się wpłynąć na zmianę społeczną, stał się podstawą formułowania ich typologii. Najbardziej elementarną stworzył Herbert Blumer, który zaproponował podział ruchów na rewolucyjne, reformatorskie i eks-presyjne25. Ruchy rewolucyjne dążą do przeprowadzenia dogłębnych, zasadniczych zmian w społeczeństwie – w jego strukturze społecznej, ustroju politycznym, sto-sunkach ekonomicznych i wreszcie w sferze kultury. Wbrew potocznemu rozu-mieniu ich rewolucyjność nie musi polegać na wprowadzaniu zmian siłą, choć – jak zauważa Robert H. Lauer, analizując związek strategii ruchu i zakresu zmian wprowadzanych przez niego – ruchy rewolucyjne dość często opierają się na stra-tegiach związanych z użyciem przemocy26. Inaczej Blumer opisuje ruchy reforma-torskie. Twierdzi on, że ich celem jest poprawa pewnego fragmentu rzeczywistości, zmiana jednej z dziedzin życia społecznego. Nie jest to zatem, jak w przypadku 21 W. Modzelewski, Zmiana społeczna i ruchy społeczne [w:] Socjologia: problemy podstawowe,
Z. Krawczyk, W. Morawski (red.), Warszawa 1991, s. 315.
22 P. Burstein, R. Einwohner, J. Hollander, Th e Success of Political Movements: A Bargaining
Perspective [w:] Th e Politics of Social Protest, J.C. Jenkins, B. Klandermans (eds.), Minneapolis 1995.
23 P. Gliński, op.cit., s. 18.
24 W pewnych przypadkach ruchy społeczne stają się hamulcem zmiany społecznej – mówimy
wówczas o nich jako o „kontrruchach” (countermovements).
25 H. Blumer, Collective Behavior [w:] Principles of Sociology, A.M. Lee (red.), New York 1955 26 R.H. Lauer, Introduction: Social Movements and Social Change: Th e Interrelationships [w:] Social Movements and Social Change, R.H. Lauer (red.), Carbondale 1976, s. XX.
ruchów rewolucyjnych, zmiana całościowa, ale szczegółowa i konkretna. Ruchy ekspresyjne w zasadzie nie dążą do zmiany rzeczywistości społecznej, są raczej ukierunkowane na zaspokojenie konkretnych potrzeb jednostek – emocjonalnych, związanych z wyrażaniem siebie, swoich przekonań oraz swojej wiary. Zmiana, która zachodziłaby w tym przypadku, jest raczej rodzajem zmiany psychicznej niż społecznej. Nie oznacza to jednak, że pozostaje bez znaczenia dla kształtu społe-czeństwa, pełni bowiem istotne funkcje, regulując „społeczne ciśnienie”.
Inny podział proponują Ralph Turner i Lewis Killian27. Według autorów Col-lective Behavior ruchy społeczne dzielą się na ruchy zorientowane na wartości,
władzę oraz uczestnictwo. Podział ten oparty jest przede wszystkim na formach działania uczestników. Ruchy zorientowane na wartości dążą do zmiany społecznej poprzez próbę osiągnięcia zamierzonych wcześniej celów. Są niejako obietnicą poprawy rzeczywistości społecznej. Starają się osiągnąć równowagę między war-tościami akceptowanymi przez członków ruchu a taktykami działania. Ruchy zo-rientowane na władzę są znacznie bezwzględniejsze. Ich zadaniem nie jest popra-wa rzeczywistości, lecz raczej dominacja jednej grupy nad innymi i jest to cel, który uświęca środki. Jak zauważa Buechler, ruchy zorientowane na władzę często mają autorytarny charakter28. Ostatni typ wyróżniony przez Turnera i Killina to ruchy zorientowane na uczestnictwo. Ich celem jest, podobnie jak w przypadku ruchów ekspresyjnych, satysfakcja uczestników – zadowolenie z uczestniczenia w grupie.
Ostatnią omawianą w tu typologię zaproponował Neil Smelser29. Stwierdził on, że ruchy społeczne podzielić można na ruchy zorientowane na wartości oraz ruchy zorientowane na normy. Różnicę między nimi warunkuje głębokość zakładanych koniecznych zmian. Pierwsze z wymienionych ruchów pojawiają się, gdy system można zreorganizować przez dokonanie przekształceń jedynie na poziomie nor-matywnym, czyli w sferze standardów regulujących zachowania, bez zmiany obo-wiązujących w społeczeństwie wartości, co często wymaga jedynie korekty kon-kretnych norm prawnych. Drugi typ ruchów pojawia się, gdy konieczne są głębsze i bardziej fundamentalne zmiany dotyczące sfery aksjologicznej, w której leżą ogólne źródła prawomocności całego porządku społecznego – zmiany w ich obrę-bie przekształcają całość rzeczywistości społecznej.
Trzy przedstawione typologie mają wspólne obszary, co ilustruje Tabela 1.
27 L.M. Kilian, R.M. Turner, op.cit.
28 S.M. Buechler, Social Movements in Advanced Capitalism: Th e Political Economy and Cultural Construction of Social Activism, New York 2000, s. 23.
Tabela 1. Porównanie typologii ruchów społecznych wg Blumera, Turnera i Kiliana oraz Smelsera
Typologia Blumera Typologia Turnera i Killiana Typologia Smelsera
ruchy rewolucyjne ruchy zorientowane na władzę ruchy zorientowane na wartości ruchy zorientowane na wartości
ruchy reformatorskie ruchy zorientowane na normy ruchy ekspresyjne ruchy zorientowane na uczestnictwo –
Poza „twardymi” zmianami systemowymi można także wymienić inny, bardziej „miękki” i być może mniej zauważalny rodzaj zmiany – przekształcenia dotykają-ce świadomości społecznej. Pierwszy ich rodzaj to zmiana repertuaru semiotycz-nego, czyli uznanie za „możliwe do pomyślenia” i „możliwe do przyjęcia” nowe sposoby zachowań symbolicznych. Drugi rodzaj to zmiana wzorów myślenia, któ-ra w konsekwencji może doprowadzić do odrzucenia starych i przyjęcia nowych wartości i norm30.
Powyższe analizy dotyczą jedynie zmian zamierzonych przez ruchy. Inaczej wygląda natomiast kwestia zmian faktycznie wywoływanych. Im głębsza jest za-łożona zmiana, tym trudniej ją zrealizować. Zgodnie z typologią Blumera swoje cele najczęściej osiągają ruchy ekspresyjne. Zmiana psychiczna, szczególnie u po-jedynczych jednostek, zachodzi najłatwiej. Z większą trudnością osiągnięcie celów przychodzi ruchom reformatorskim – często okazuje się, że z różnych przyczyn przeprowadzenie nawet drobnych zmian jest niemożliwe albo nie udaje się w peł-ni. Wystarczy przyjrzeć się wynikom działalności ruchów ekologicznych, które mimo sukcesów i względnej popularności nie są w stanie wprowadzić w całości pożądanej przez siebie zmiany (a dotyczyłaby ona przecież jedynie wybranego aspektu rzeczywistości). Ruchy rewolucyjne z kolei nigdy nie osiągają całkowitego sukcesu. Nawet w sytuacji, gdy faktycznie dochodzi do bardzo głębokiej zmiany społecznej, burzącej istniejący porządek społeczny, realizacja wszystkich celów jest niemożliwa. Przykład stanowi choćby ruch społeczny związany z „Solidarnością”, który mimo że osiągnął dużą część założonych celów i wywołał bardzo radykalne przemiany w społeczeństwie polskim, to nie w pełni zrealizował swoją wizję nowej rzeczywistości31. Słusznie więc mówi Roberta Ash, „Im szersze cele ruchu
społecz-30 B. Misztal, Ruch społeczny…, op.cit., s. 344.
31 Adam Mielczarek opisuje to w następujący sposób: „Mimo politycznego zwycięstwa,
solidar-nościowa tradycja poniosła kulturową klęskę nie potrafi ąc zrealizować stanowiącego o jej istocie przesłania”; A. Mielczarek, Ruch „Solidarności” w świetle teorii ruchów społecznych, Tekst zaprezen-towany na seminarium „Solidarność – nowe podejścia do analizy ruchu społecznego”, Collegium
nego, na im bardziej centralnych kwestiach ruch jest skupiony, im większe zagro-żenie dla struktury klasowej, tym mniejsze prawdopodobieństwo sukcesu”32.
Kolejną kwestią jest problem zmian niezamierzonych33. W takim wypadku działalność ruchu społecznego wywołuje „skutki uboczne”, które czasami prowa-dzą do zmiany inną drogą, a czasami wręcz przeszkadzają w jej osiągnięciu. Ten pierwszy przypadek ilustruje porównanie działalności radykalnych i reformistycz-nych ruchów społeczi reformistycz-nych w Stanach Zjednoczoi reformistycz-nych. Pojawienie się równolegle wolnościowych ruchów rewolucyjnych i reformistycznych spowodowało, że te drugie były postrzegane przez elity znacznie pozytywniej i mogły przeprowadzić zamierzone reformy, dzięki zgodzie na „mniejsze zło”34. Ruchy radykalne zatem pomogły reformistom osiągnąć cele. Inaczej przedstawia się sytuacja, w której pojawiają się skutki odwrotne od zamierzonych. Część ruchów społecznych, szcze-gólnie tych radykalniejszych, wywołuje tzw. efekt bumerangu35. Zbyt skrajne dzia-łania mogą doprowadzić do usztywnienia stanowiska władz, a nawet większości społeczeństwa, zamiast do osiągnięcia zamierzonych celów.
Jakie podstawowe założenia należy poczynić, chcąc zrekonstruować model wpływu ruchu społecznego na zmianę rzeczywistości społecznej lub jej fragmen-tu? Udzielenie odpowiedzi na to pytanie nie jest łatwe, przede wszystkim ze wzglę-du na to, że, jak wskazano wcześniej, związek między zmianą założoną a osiągnię-tą nie zawsze jest prosty i jednoznaczny. Ponadto należy pamiętać o tym, że nie do końca rozstrzygnięta została wątpliwość, kto jest adresatem działań ruchu społecz-nego36. Najprostszy model (rysunek 2) powinien zapewne opisywać, w jaki sposób ruchy społeczne wpływają bezpośrednio na system polityczny.
Rysunek 2. Prosty model wpływu ruchu na zmianę społeczną
Civitas, Warszawa, 9 stycznia 2012, http://mamut.net.pl/mateusz/wp-content/uploads/2012/01/ Mielczarek-tekst-9.01.pdf / [dostęp: 25.10.2012], s. 21.
32 R. Ash, op.cit., s. 13.
33 Por. P. Gliński, op.cit., s. 21–22. 34 R.H. Lauer, op.cit., s. XXVI. 35 Ibidem, s. XXV.
36 Próbę empirycznej weryfi kacji równych hipotez dotyczących bezpośredniego czy pośredniego
wpływu ruchów społecznych na zmiany polityczne przeprowadzili np. Marco Giugni i Florence Passy, por. M. Giugni, G. Passy, Social Movements and Policy Change: Direct, Mediated, or Joint Eff ect?, „ASA CBSM Working Papers Series” 1998, Vol. 1, http://www.nd.edu/~dmyers/cbsm/ [dostęp:15.07.2011].
Jednak taki bezpośredni wpływ rzadko się pojawia. Jak wskazuje Martin Lipsky, protest zwykle organizowany jest przez grupy społeczne pozbawione władzy, naj-częściej bez wystarczających zasobów, które mogłyby skłonić do ustępstw grupy posiadające władzę37. Konfl iktowa relacja „ruch społeczny–posiadający władzę” w dużej części przypadków nie doprowadzi zatem do zmian. W zależności od orientacji teoretycznej badacze w różny sposób opisują rozszerzony model wpływu ruchów społecznych na zmiany. Ci z naukowców, którzy zwracają uwagę na sferę instytucjonalną, opisują tę relację jako związek między protestującymi uczestni-kami ruchu, społecznością odniesienia38, stronnikami39 lub opinią publiczną40 a grupą posiadającą władzę. W takim modelu (rysunek 3) ruch społeczny z jednej strony stara się wpłynąć na rządzących i doprowadzić do zmiany, z drugiej zaś oddziałuje na trzecią stronę konfl iktu, czyli grupy społeczne, które posiadają wy-starczające zasoby, by zmusić rządzących do ustępstw (co okazuje się bardziej skuteczne). W społeczeństwach, w których szczególną uwagę zwraca się na waha-nia poparcia opinii publicznej – zaskarbienie jej sympatii, współczucia i poparcia dla celów ruchu społecznego, jest to szczególnie ważne.
Rysunek 3. Uproszczony model Lipsky’ego41
37 M. Lipsky, Protest as a Political Resource, „American Political Science Review” 1968, No. 4,
s. 1445–1147.
38 Ibidem.
39 J.D. McCarthy, M.N. Zald, op.cit., s. 1221–1222. 40 Por. M.G. Giugni, G. Passy, op.cit.
Opisany powyżej model wydaje się nadal zbyt uproszczony. Przede wszystkim odzwierciedla on jedynie sytuację wysuwania przez ruchy społeczne żądań, które mogą być spełnione przez rządzących. Tymczasem dla niniejszego wywodu ważna jest szersza perspektywa, wychodzącą poza takie wyobrażenie społeczeństwa i sto-sunków społecznych, w których zmiana jest zawsze dokonywana przez grupy po-siadające władzę. „Zdolność uczynienia różnicy” jest bowiem w takim ujęciu trak-towana zbyt instrumentalnie.
W związku z tym wydaje się, że założenie, jakie należy poczynić, starając się opisać wpływ ruchów społecznych na społeczeństwo, a co za tym idzie także na zmianę społeczną, jest takie, że ruchy społeczne oddziałują na społeczeństwo rów-nież (jeśli nie przede wszystkim) poprzez wpływ na sferę kultury.
[…] Kampania zbiorowa implikuje zderzenie idei, które może stać się częścią kultury społeczeństwa. Może ona zmienić istniejące zbiorowe defi nicje zarówno przez procesy dyfuzji, jak i przez działania, które są częścią kampanii42.
Dzięki takiemu podejściu możemy wyrwać się z instytucjonalno-politycznego rozumienia ruchów społecznych i obrać szerszą kulturalistyczną perspektywę43. W jaki sposób ruchy mogą zatem wpływać na sferę kultury? Po pierwsze, mogą być źródłem ideologii oraz systemów wierzeń i przekonań. W ten sposób ruchy, docierając do samych fundamentów porządku społecznego, dokonują zmian, któ-re – jeśli zostaną zaakceptowane przez społeczeństwo – mogą być podstawą dal-szych, tym razem systemowych przekształceń.
Po drugie, działania ruchu społecznego mogą spowodować istotne zmiany w dyskursie publicznym, a w konsekwencji w zbiorowych defi nicjach sytuacji44. Samo pojawienie się działania zbiorowego wywoływać może zmianę oceny rze-czywistości. Gdy dostrzeżemy, że ktoś mówi głośno o niesprawiedliwościach, mo-żemy sami je zauważyć lub jeszcze silniej je sobie uświadomić. Gdy zauważymy, że jest pewna grupa ludzi, która chce działać i działa, być możemy sami odczujemy taką potrzebę. Gdy w końcu spostrzeżemy, że są ludzie, którzy na bazie wspólnych krzywd i działań budują nową zbiorową tożsamość, być może sami zechcemy ją współtworzyć. Zmiany w defi nicji sytuacji mogą powodować, że część
społeczeń-42 L. D’Anjou, Social Movements and Cultural Change: Th e First Abolition Campaign Revisited,
New York 1996, s. 53.
43 Por. np. J. Kubik, Polityka kontestacji, protest, ruchy społeczne: logika rozwoju teorii, „Societas/
Communitas” 2007/2008, nr 2.
stwa uświadomi sobie, iż ich zachowania w sytuacjach pozornie bez znaczenia mają szansę osiągnąć rangę działań politycznych lub społecznych. Przykładem jest nadawanie specyfi cznego znaczenia zachowaniom konsumenckim: niekupowanie butów fi rmy Nike mogło być protestem przeciwko wykorzystywaniu nieletnich, bananów Chiqita – wykorzystywaniu Indian, paliwa Shell – zanieczyszczaniu śro-dowiska. To nowe znaczenie różnego rodzaju zachowań jest między innymi wyni-kiem oddziaływania ruchów na społeczny dyskurs.
Po trzecie, ważne są także zmiany dokonujące się w całym sektorze ruchów społecznych. Dzięki oddziaływaniu wcześniejszych ruchów tworzą się wzorcowe ramy protestu (master protest frames), czyli ideologiczne założenia legitymizujące aktywność protestacyjną, które mogą być podzielane przez różne ruchy społecz-ne45. Przykładem jest choćby wspomniany wcześniej ruch praw obywatelskich, który początkowo w Stanach Zjednoczonych, a później także w innych krajach, wpłynął na rozwój aktywności społecznej, powodując powstanie ruchów kobie-cych, gejowskich, obrońców praw zwierząt etc. Ponadto ważne jest tworzenie no-wych form działania i poszerzanie repertuaru protestu, które następnie mogą być wykorzystywane przez kolejne ruchy.
Jeśli chodzi o same mechanizmy oddziaływania ruchu na sferę kultury, mamy do czynienia przede wszystkim z konkretną, określoną akcją, która może doko-nywać wpływu bezpośredniego, to znaczy zmieniać dominujące w społeczeń-stwie wartości i wierzenia. Akcja ruchu może oddziaływać na sferę kultury tak-że w sposób pośredni – na przykład przez zmianę pod wpływem konkretnej normy prawnej mogą dokonywać się zmiany w systemie aksjonormatywnym społeczeństwa.
Kolejnym mechanizmem jest dyfuzja, wprowadzająca zmiany w sposób naj-bardziej dyskretny, niezauważalny46. Dyfuzja innowacji jest jednym z ważnych, choć często niedocenianych w socjologii czynników zmiany społecznej. Można stwierdzić, że ma ona dwojakie konsekwencje. Po pierwsze, konsekwencje publicz-ne, społeczne – dotyczące różnego rodzaju zbiorowości47. W takim przypadku mówi się zazwyczaj o innowacji pochodzącej od aktorów zbiorowych, działających w celu osiągnięcia celów na poziomie makrospołecznym, kierujących innowacyj-ny przekaz czy perswazję do szerokich rzeczy odbiorców. Cele te osiąga się przez
45 D. McAdam, Culture and Social Movements [w:] New Social Movements. From Ideology to Identity, E. Larana, H. Johnston, J.R. Gusfi eld (red.), Philadelphia 1994, s. 49.
46 L. D’Anjou, op.cit., s. 48.
47 B. Wejnert, Integrating Models of Diff usion of Innovations: A Conceptual Framework,
procesy instytucjonalizacji, czyli głębokiego zakorzenienia w systemie społecznym nowych norm, wartości czy sposobów działania. Po drugie, wyróżnia się także innowacje o konsekwencjach prywatnych – docierających raczej do pojedynczych aktorów lub małych grup społecznych48. Nie mają one na celu zmiany jakości i sposobu życia całych społeczeństw, ale raczej jednostek. Te cele osiągane są za pomocą mechanizmów socjalizacji i uczenia się.
Można zaryzykować twierdzenie, że w odniesieniu do zmiany społecznej wdra-żanej przez ruchy społeczne, należałoby mówić raczej o innowacji o konsekwen-cjach publicznych. Przyjmuje się bowiem zazwyczaj, że aktorzy tacy jak ruchy społeczne są zwykle zainteresowani kwestiami makro i szerokim społeczno-histo-rycznym kontekstem. Jednak coraz częściej zwraca się również uwagę na mikro-konsekwencje zmian wynikających z działań ruchów społecznych. Współczesne ruchy stosują dwa rodzaje strategii, które można by nazwać ekstrawersyjnymi i introwersyjnymi. Działania ekstrawersyjne ruchów społecznych charakteryzują się kierowaniem uwagi i zainteresowań na świat zewnętrzny. Najistotniejsza jest w tym przypadku szeroko rozumiana komunikacja. Działania ekstrawersyjne są z reguły tradycyjnie rozumianymi działaniami zbiorowymi i zwykle wiążą się ze strategiami protestu. Dyfuzja innowacji, która następowałaby w wyniku działań ekstrawersyjnych, pociągałaby za sobą bez wątpienia przede wszystkim konse-kwencje publiczne. Pojęcie działań introwersyjnych odnosi się natomiast do celów ruchu, jego ideologii i związanych z nimi tożsamości, które są „odgrywane” w in-dywidualnych działaniach jednostek49. Wartości wyznawane przez uczestników są więc przez nich wyrażane w codziennym życiu, w sposobie i stylu bycia. Wydaje się, że takie sposoby działania pociągają za sobą dyfuzję o mniejszym zasięgu i konsekwencjach indywidualnych.
Propozycję modelu wpływu ruchu społecznego na zmianę społeczną przedsta-wia rysunek 4.
48 Ibidem, s. 299–300.
49 H. Johnston, E. Larana, J.R. Gusfi eld, Identities, Grievances, and New Social Movements [w:] New Social Movements. From Ideology to Identity, E. Larana, H. Johnston, J.R. Gusfi eld (red.),
R ysunek 4. Złoż o n y mo d el w pły w u r u ch u sp ołe cznego na zmianę sp ołe
3. Ruchy społeczne z perspektywy zmiany
Rozważania poświęcone wpływowi zmiany społecznej na ruchy należy rozpocząć od stwierdzenia, iż mimo swej wielkiej wagi problem ten bywał często ignorowany przez socjologów. Pytanie o to, kiedy, w jakich okolicznościach i dlaczego w ogóle pojawił się fenomen ruchów społecznych, zazwyczaj pozostawiano bez odpowie-dzi. Nawet jeżeli w literaturze pojawiało się myślenie o ruchach społecznych w per-spektywie historycznej, poszukującej źródeł ruchów społecznych, było ono zwykle ograniczone50. Zastanawiano się najczęściej nad pochodzeniem konkretnych ogól-nych bądź szczegółowych ruchów społeczogól-nych51, choć gdy analizuje się różne so-cjologiczne teorie, wyraźnie widać brak konsensusu w tej kwestii. Bliższe zapozna-nie się z koncepcjami wyjaśniającymi i opisującymi wpływ zmiany społecznej na ruchy społeczne zaowocuje spostrzeżeniem, iż można wyróżnić dwa typowe spo-soby postrzegania badanych związków. Zostaną one nazwane reakcjami negatyw-nymi i pozytywnegatyw-nymi.
Reakcje negatywne są związane z powstawaniem ruchów społecznych w obli-czu tzw. traumy zmiany społecznej52. Trauma pojawia się w wyniku sytuacji bądź wydarzeń, będących efektem ubocznym zmiany społecznej, takich jak rewolucje, załamanie rynku, radykalne reformy, zbrodnie ludobójstwa etc.53 Traumatyzujące zjawiska wywołują załamanie się rutynowych sposobów myślenia i działania. Oka-zuje się częstokroć, że utarte i zinternalizowane wzory zachowania nie są już sku-teczne. Innymi słowy porządek rzeczy, który był przyjmowany za naturalny, zosta-je rozbity. Dezorganizacja znanego świata wywołuzosta-je traumę.
Trauma powstająca w wyniku gwałtownej zmiany społecznej w największym stopniu dotyka sfery kultury.
[…] Trauma jest kulturowo zinterpretowaną raną zadaną samej kulturowej tkance. […] Kiedy pojawi się zakłócenie, symbole zaczynają znaczyć co innego niż
50 Por, np. analiza różnić między występującymi w określonych momentach historycznych
ru-chami mieszczańskimi, robotniczymi a nowymi ruru-chami społecznymi w: G. Ulicka, Nowe ruchy
społeczne: niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, Warszawa 1993, s. 21, na gruncie polskiej
literatury o nowych ruchach społecznych pisał m.in. także P. Żuk, Społeczeństwo w działaniu,
ekolo-dzy, feministki, skłotersi, Warszawa 2001.
51 Takie podejście jest na przykład obecne w cytowanej już pracy pod redakcją R.H. Lauera, Social Movements and Social Change.
52 P. Sztompka, Cultural Trauma. Th e Other Face of Social Change, „European Journal of Social
Th eory” 2000, No. 4, s. 450. Por. także P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty
trans-formacji, Warszawa 2000.
zwykle, wartości stają się bezwartościowe lub wymagają niemożliwych do zrealizo-wania celów, normy zalecają niewykonalne działania, gesty i słowa znaczą coś in-nego niż znaczyły wcześniej, wierzenia są obalane, wiara podkopana, zaufanie sprzeniewierzone, załamuje się charyzma, upadają idole54.
Kategoria traumy była na gruncie socjologii często analizowana – takie pojęcia, jak: anomia, napięcie strukturalne, kryzys tożsamości czy kryzys legitymizacji55 odnoszą się właśnie do tego specyfi cznego stanu załamania. Zajmujący się proble-matyką ruchów społecznych teoretycy próbowali zaadoptować te kategorie do wyjaśniania podejmowania działań zbiorowych. Nagła zmiana społeczna wywo-łująca traumę społeczną, a szczególnie upadek obowiązujących norm, jest podsta-wą wyjaśniania powstawania ruchów społecznych przez tak zwane breakdown
theories of social movements. Jak twierdzi Bert Useem56, tacy uczeni jak August Comte, Emile Durkheim, Gustave LeBon, Gabriel Tarde (w tradycji europejskiej) oraz Robert Park, Herbert Blumer, Talcott Parsons i Neil Smelser (w tradycji ame-rykańskiej) położyli podwaliny pod ten sposób analizowania ruchów społecznych. Najważniejszą cechą ich spojrzenia na działania zbiorowe jest rozróżnienie między rutynowymi działaniami, takimi jak polityczne wiece, pokojowe protesty etc., a działaniami zbiorowymi, które wyłamują się z rutyny. Ich przykładami mogą być między innymi rebelie, przemoc zbiorowa oraz ruchy społeczne. Najważniejsze założenie tej koncepcji jest takie, iż to w wyniku procesów załamania się tradycyj-nych norm, sposobów zachowania57, czyli przez anomię, używając terminologii Durkheima, lub przez traumę zmiany społecznej, używając terminologii Sztomp-ki, powstają ruchy społeczne. W społeczeństwach dotkniętych anomią czy traumą zmiany powstaje „ciśnienie” w strukturze społecznej, które może spowodować napięcie58. Społeczne napięcie prowadzi z kolei do aspołecznych zachowań: zabu-rzeń jednostkowych, zbrodni i wreszcie do protestu59.
Najsystematyczniejszy opis sekwencji prowadzących do narodzenia ruchu spo-łecznego zaprezentował Smelser w pracy Th eory of Collective Behavior60. Według
54 Ibidem, s. 458. 55 Por. ibidem, s. 459.
56 B. Useem, Breakdown Th eories of Collective Action, „Annual Review of Sociology” 1998,
No. 24, s. 215.
57 Ch. Tilly, From Mobilization to Revolution, Reading 1978, s. 14–15, 23.
58 B. Useem, Solidarity Model, Breakdown Model, and the Boston Anti-Busing Movement,
„Ame-rican Sociological Review” 1980, No. 3, s. 357.
59 Por. Ch. Tilly, L. Tilly, R. Tilly, Th e Rebelious Century 1830–1930, Cambridge 1975, s. 4. 60 N. Smelser, op.cit., s. 81. Model ten zaadoptował P. Sztompka do przedstawienia sekwencji
tego autora zachowania zbiorowe, a między nimi również ruchy społeczne, poja-wiają się w sytuacji wewnętrznego napięcia systemu. Stanowią one próbę usunięcia tego napięcia poprzez redefi nicję sytuacji61. Logiczna sekwencja rozwoju ruchu społecznego wygląda w związku z tym następująco: najpierw pojawia się gotowość strukturalna, czyli stan społeczeństwa, stwarzający warunki dla wystąpienia ruchu. Jest to przede wszystkim możliwość komunikacji między potencjalnymi uczestni-kami oraz przekazywania informacji dotyczących negatywnych zjawisk w rzeczy-wistości społecznej. Ponadto istotne są warunki, które można by nazwać technicz-nymi: możliwość organizowania się przez duże zbiorowości i pewna ilość niezbędnych środków materialnych. Nie bez znaczenia pozostaje również mini-malne choćby przyzwolenie ze strony władz. Następnym etapem jest pojawienie się napięcia strukturalnego. Proces ten polega na powstaniu w strukturze społecz-nej różnych sprzeczności, ambiwalencji, kontrowersji etc. Następujące później tworzenie i upowszechnianie się uogólnionych przekonań identyfi kuje i defi niuje te sprzeczności oraz napięcia. Przekonania te stwarzają ramy krytycznej oceny rzeczywistości – przypisuje się odpowiedzialność i winę oraz wskazuje możliwe drogi przezwyciężenia kryzysu. Kolejny etap to pojawienie się czynników inicju-jących ruch – rodzaju ostatecznego silnego impulsu do działania. W ich wyniku następuje mobilizacja działań masowych i wytworzenie pierwszych form organi-zacji ruchu. Ostatnim etapem opisywanym przez Smelsera jest pojawienie się re-akcji kontroli społecznej wobec ruchu, czyli działań, które w odpowiedzi podejmą władze polityczne62. Model Smelsera przedstawia rysunek 5.
Inną odmianą podejścia analizującego reakcje negatywne jako źródło ruchów społecznych jest psychospołeczna koncepcja względnej deprywacji63, reprezentowana m.in. przez Jamesa Daviesa czy Teda Gurra. Jej znaczenie dla analizy ruchów w kon-tekście zmiany dobrze opisują słowa innego jej zwolennika, Dentona E. Morrisona:
Ruchy społeczne prowadzą do zmiany społecznej, ale są również tworzone przez zmiany społeczne, które odzierają [ludzi] z szans lub też tworzą oczekiwania szyb-ciej, aniżeli pojawiają się możliwości ich zaspokojenia, czego rezultatem jest [po-czucie] względnego upośledzenia64.
61 B. Misztal, Socjologiczna teoria…, op.cit., s. 121. 62 P. Sztompka, Dynamika ruchu…, op.cit., s. 78–80. 63 Por. B. Misztal, Socjologiczna teoria…, op.cit., s. 124.
64 D.E. Morrison, Some Notes towards Th eory of Relative Deprivation, Social Movements and Social Change [w:] Social Movements, R.R. Evans (red.), Chicago 1971, s. 113 [za:] B. Misztal, Socjo-logiczna teoria…, op.cit., s. 124.
Rysunek 5. Napięcie strukturalne jako przyczyna ruchu społecznego według N. Smelsera
Poczucie takie powstaje w momencie, gdy brak jest możliwości zaspokojenia oczekiwań poszczególnych jednostek, powstałych w wyniku społecznych prze-mian. Jednostka odczuwa potrzebę osiągnięcia założonych celów i wie, jakimi środkami mogłaby je osiągnąć, ale ma jednak poczucie bezsilności i ograniczenia własnych możliwości. Prowadzi to do deprywacji, polegającej na odczuwaniu spe-cyfi cznego stanu napięcia. Gdy, podobnie jak w koncepcji Smelsera, pojawią się uogólnione przekonania o zablokowaniu możliwości osiągania celów, czyli kiedy „wyobrażenia o blokadzie możliwości przekształcają się w wyobrażenia o struktu-ralnej blokadzie, zaś wysiłki na rzecz zredukowania napięcia przekształcają się w wyobrażenie o strukturalnym rozwiązaniu”65, rodzi się ruch społeczny. Inten-sywność odczuwania dysonansu jest związana z intensywnością odczuwania blo-kady możliwości realizacji oczekiwań. Charakterystyczną cechą tego podejścia jest fakt, iż zwraca ono uwagę na konieczność podtrzymywania w jego uczestnikach stanu napięcia i deprywacji, by ruch trwał nadal. Model ten przedstawiony jest na rysunku 6.
Rysunek 6. Deprywacja jako przyczyna ruchu społecznego
Podsumowując, ruchy społeczne, powstające w wyniku negatywnych reakcji na zmianę, można nazwać ruchami obrony. Rodzą się one, gdy zmiany zachodzą-ce w społeczeństwie zagrażają podstawom egzystencji jednostki i grup społecz-nych. Z jednej strony są to przede wszystkim zmiany w strukturalnych możliwo-ściach osiągania pożądanych dóbr. Pociągają one za sobą przemiany systemu aksjonormatywnego i kultury. W obu przypadkach działanie zbiorowe jest podej-mowane, gdy napięcie trauma czy poczucie krzywdy jest wspólne – podzielane przez ludzi. Wówczas staje się podstawą tworzenia się ruchu społecznego. W takim podejściu brak jednak wyjaśnienia kluczowej kwestii – przyczyny powodującej przekształcenie napięcia, podzielanego już przez pewną grupę ludzi w działanie. Z wywodów zwolenników koncepcji załamania, napięcia strukturalnego czy też deprywacji wynikać mogłoby, iż za każdym razem, gdy pojawia się odczucie sil-nego dyskomfortu podzielasil-nego przez wiele osób, powstaje ruch społeczny. Jednak nawet potoczna obserwacja życia społecznego wskazuje, że tak nie jest. We współ-czesnych społeczeństwach poczucie traumy jest niemal wszechobecne, jednak nie każda dotknięta nią grupa decyduje się na podjęcie działania. Kolejny argument, który można wysunąć przeciw wymienionym wyżej podejściom do tej pory nie
był raczej podnoszony. W koncepcjach tych zmiana kojarzy się z rodzajem inicju-jącego pchnięcia, które powoduje określone skutki prowadzące do narodzin ruchu społecznego. Badacze, opisujący ruchy społeczne jako odpowiedź na napięcia związane ze zmianą społeczną, widzą ją więc poniekąd statycznie, nie podejmują także w zasadzie rozważań nad relacją zwrotną.
Można jednak mówić o jeszcze innym rodzaju związku między zmianami spo-łecznymi a powstaniem ruchu. Został on nazwany reakcją pozytywną, ponieważ nie jest związany z takimi pojęciami jak ograniczenie, napięcie i obrona, ale raczej z no-wymi możliwościami – kluczoz no-wymi w tym podejściu. Wiążą się one z koncepcją mobilizacji zasobów w swej wersji politycznej. Jedno z jej istotniejszych stwierdzeń dotyczy tego, że różnego rodzaju napięcia i społeczne krzywdy są ciągle obecne w społeczeństwie, a jednak nie zawsze prowadzą do wybuchu niezadowolenia i po-wstania ruchu społecznego66. Jeden z przedstawicieli wspomnianej koncepcji, Syd-ney Tarrow, twierdzi, że ważniejsze są zmiany, które zachodzą w obrębie instytucjo-nalnej struktury państwa. Zmiany te to przede wszystkim pojawienie się nowych możliwości uczestnictwa w polityce dla osób bądź grup wcześniej tych możliwości pozbawionych. Ponadto mogą być to zmiany w istniejących wcześniej sojuszach politycznych czy nawet w poparciu wyborczym lub nowe możliwości związane z po-jawieniem się wpływowych sojuszników rodzącego się ruchu. Równie ważne są no-we podziały w obrębie wcześniej homogenicznych elit politycznych. Pojawienie się tych elementów sprawia, że aktorzy społeczni, którzy dokonują rachunku zysków i strat lub też szans i zagrożeń, dostrzegają szerszy zakres możliwego działania. Wcze-śniej działania te były strukturalnie ograniczone – w momencie zmiany i pojawienia się nowych możliwości narodziny ruchu stały się możliwe. Rysunek 7 schematycznie ilustruje wpływ nowych politycznych możliwości na ruch społeczny.
Zaprezentowane powyżej podejście również było krytykowane. Przede wszyst-kim za to, że kładło nacisk głównie na kwestie instytucjonalne, organizacyjne, że aktor w tym ujęciu jest skrajnie racjonalny, zawsze kalkulujący swoje działania. Pominięto tu cały szeroki aspekt kulturowych podstaw działania, skupiając się jedynie na warstwie ekonomicznej i politycznej. Jak słusznie zauważa jeden z twór-ców tej koncepcji, Doug McAdam, pogląd ten „zdradza »strukturalne« albo »obiektywistyczne« tendencje w wielu swych konkretnych sformułowaniach”67. Ponadto pomija się lub nadmiernie upraszcza to, co było najważniejsze
w koncep-66 Podejście takie jest obecne w np. pracach: D. McAdam, Th e Political Process and the
Develop-ment of Black Insurgency, Chicago 1982; H. Kriesi, Th e Political Opportunity Structure of the Dutch
Peace Movement, „West European Politics” 1989, No. 12; S. Tarrow, Power in Movement: Social Mo-vements, Collective Action, and Politics, Cambridge 1994.
cjach negatywnej reakcji na zmiany, czyli kwestię napięć lub poczucia niesprawie-dliwości68. Pojawia się także zarzut podobny do tego, który został sformułowany w stosunku do wcześniejszych koncepcji – ponownie zmiana i jej związki z ruchem społecznym są traktowane raczej statycznie.
Powstaje w związku z tym pytanie, w jaki sposób można przezwyciężyć wspo-mniane problemy. Możliwe jest przedstawienie modelu ujmującego zarówno ne-gatywny, jak i pozytywny aspekt wpływu zmiany społecznej na ruch. Propozycję takiego modelu przedstawia rysunek 8.
Podstawowym założeniem tego modelu jest to, że zmiana społeczna wpływa na układ związanych ze sobą strukturalnych ograniczeń i możliwości poprzez prze-miany zarówno w sferze ograniczeń, jak i możliwości. Ograniczenia wywoływać będą w aktorach społecznych napięcie, niezadowolenie czy poczucie krzywdy. Z kolei pojawianie się nowych możliwości wywoływać będzie zwiększone poczu-cie wpływu aktorów na rzeczywistość społeczną. Cztery wymienione elementy, czyli ograniczenia i możliwości oraz napięcie i poczucie wpływu, zawsze są spo-łecznie i kulturowo interpretowane69. Społeczna interpretacja również podlega procesom zmiany. Gdy w społeczeństwie zostanie osiągnięty pewien poziom
na-68 Por. S.M. Buechler, op.cit., s. 37–38.
69 McAdam twierdzi, że „strukturalny potencjał” nie tworzy ruchu społecznego. „Pomiędzy
możliwością a działaniem są ludzie i subiektywne znaczenia, jakie przypisują konkretnym sytuacjom” por. D. McAdam, Th e Political Process…, op.cit., s. 48.
pięcia i jednocześnie poczucia wpływu oraz gdy zostaną one w odpowiedni sposób kulturowo zinterpretowane, wówczas możemy mieć do czynienia z powstaniem ruchu społecznego.
Działania ruchu zwrotnie oddziałują na wszystkie jego elementy. Prowadzą do zmniejszenia ograniczeń, choć jednocześnie starają się podtrzymać stan napięcia, co pozwala na dalszą mobilizację. Z drugiej strony usiłują zwiększać możliwości i podnosić poczucie wpływu uczestników ruchu. Ruchy społeczne silnie wpływa-ją na sposób interpretowania rzeczywistości, co skutkuje ciągłymi zmianami czyn-ników wywołujących ruch i doprowadzić może w każdej chwili do jego rozwoju lub też wygaśnięcia.
4. Model powiązań między ruchami społecznymi a zmianą społeczną
Do tej chwili wpływy ruchów na zmianę społeczną i zmiany na ruchy społeczne, wyłączywszy proste reakcje zwrotne, analizowane były w zasadzie osobno. Jako że zadaniem tego artykułu jest przedstawienie modelu obrazującego w sposób syme-tryczny relacje między ruchami społecznymi a zmianą społeczną miejsce konklu-zji zajmuje prezentacja takiego zintegrowanego podejścia.Propozycja modelu przedstawiona jest na rysunku 9. Pominięto w nim niektó-re bardziej szczegółowe niektó-relacje. Wszystkie elementy modelu zostały opisane już wcześniej, nie ma więc potrzeby przypominania wszystkich założeń i relacji. Po-wtórzone zostaną tylko najważniejsze ustalenia.
R ysunek 9. Zin teg ro wan y mo d el w pły wów zmian y sp ołe cznej i r u chów sp ołe czn
Po pierwsze, ruchy społeczne są istotnym czynnikiem zmiany społecznej, po-przez wpływ na sferę instytucjonalną dokonują one istotnych przekształceń syste-mowych. Odbywa się to bądź bezpośrednio poprzez wywieranie wpływu na
deci-sion-makers, bądź w sposób zapośredniczony dzięki oddziaływaniu na opinię
publiczną. Na tym jednak ich wpływ się nie kończy. Być może jeszcze istotniejsze jest ich znaczenie jako czynnika kształtującego sferę kulturową społeczeństwa, co odbywa się poprzez oddziaływanie na ideologię (oraz szerzej – wartości obecne w społeczeństwie), zmianę dyskursu i w konsekwencji defi nicji zbiorowych, a tak-że – co tylko pozornie wydaje się najmniej istotne – przez zmianę tak zwanych społecznych ram protestu. Ruchy społeczne mogą w celu dokonania tych modyfi -kacji posługiwać się konkretnymi akcjami np. protestami, mogą też korzystać z dy-fuzji, która choć mniej bezpośrednia i rozłożona w czasie daje zapewne trwalsze rezultaty.
Z drugiej strony zmiana społeczna (zarówno systemowa, jak i kulturowa), któ-ra wynika z oddziaływania ruchów społecznych, ale jest także uwarunkowana innymi czynnikami – takimi jak choćby zmiany demografi czne, technologiczne etc. – wpływa na kształtowanie się i funkcjonowanie ruchów społecznych. Odby-wa się to poprzez kulturowo zinterpretoOdby-wany układ ograniczeń i wynikających z nich napięć oraz możliwości działania i wynikającego z nich poczucia wpływu. Osiągniecie odpowiedniego poziomu napięcia oraz wystarczającego do podjęcia działania poczucia własnych możliwości lub też „mocy transformacyjnej” wywoła pojawienie się ruchu społecznego.
W porównaniu z dwoma wcześniejszymi sub-modelami nastąpiła jedna istotna zmiana. Wprowadzono pojęcie historii rozumianej jako dzieje, czyli pewien proces stawania się społeczeństwa w przeszłości70 – zmiany społecznej widzianej z per-spektywy czasu. Wydaje się, że modyfi kacja ta pozwala podkreślić ciągłość i płyn-ność procesów obrazowanych schematem oraz zaakcentować symetryczi płyn-ność rela-cji między zmianą społeczną a ruchami.
Zaprezentowany model jest propozycją ujęcia powiązań między zmianą spo-łeczną i ruchami społecznymi w szerszej historycznej perspektywie. Ma on na celu umożliwienie pełnego opisu procesów, które z jednej strony prowadzą do powstania ruchu społecznego, a z drugiej sprawiają, że ruchy mają wystarczającą moc sprawczą, by dokonywać istotnych korekt w rzeczywiści społecznej. Jest to oczywiście propozycja teoretyczna, oparta na analizie dotychczasowego dorobku teorii ruchów społecznych. Wymaga ona w związku z tym weryfi kacji empirycznej
w celu sprawdzenia słuszności jej założeń71. Niezależnie od tego wydaje się jednak, że może stanowić przyczynek do przezwyciężenia niektórych przynajmniej ogra-niczeń nękających „multiparadygmatyczną” teorię ruchów społecznych.
L I T E R A T U R A :
Appelbaum R.P., Chanbliss R.P., Sociology, New York 1995. Ash R., Social Movements in America, Chicago 1972.
Blumer H., Collective Behavior [w:] Principles of Sociology, A.M. Lee (red.), New York 1955. Blumer H., Collective Behavior [w:] Review of Sociology, J.B. Gitter (red.), New York 1951. Buechler S.M., Social Movements in Advanced Capitalism: Th e Political Economy and
Cul-tural Construction of Social Activism, New York 2000.
Burstein P., Einwohner R., Hollander J., Th e Success of Political Movements: A Bargaining Perspective [w:] Th e Politics of Social Protest, J.C. Jenkins, B. Klandermans (red.),
Min-neapolis 1995.
Castells M., Th e Power of Identity, Oxford 1997.
Clark S.D., Grayson J.P., Grayson L.M., Prophecy and Protest: Social Movements in
Twen-tieth-Century Canada, Toronto 1975.
D’Anjou L., Social Movements and Cultural Change: Th e First Abolition Campaign Revisited,
New York 1996.
Fairchild H.P., Dictionary of Sociology, New York 1944.
Fuchs M., Articulating Th e World: Social Movements, Th e Self-ranscendence of Society and the Question of Culture, „Th esis Eleven” 2000, No. 61.
Giugni M., Passy G., Social Movements and Policy Change: Direct, Mediated, or Joint Eff ect?, „ASA CBSM Working Papers Series” 1998, Vol. 1, http://www.nd.edu/~dmyers/cbsm/ [dostęp:15.07.2011].
Gliński P., Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Warszawa 1996. Haberle R., Social Movements: An Introduction to Political Sociology, New York 1951. Johnston H., Larana E., Gusfi eld J.R., Identities, Grievances, and New Social Movements [w:]
New Social Movements. From Ideology to Identity, E. Larana, H. Johnston, J.R. Gusfi eld
(red.), Philadelphia 1994.
Kilian L.M., Turner R.M., Collective Behavior, New York 1957.
71 Zgodnie z Nowaka defi nicją modelu eksplanacyjnego rozumianego jako „opis w terminach
(ogólnie zdefi niowanych) jago składników i relacji miedzy nimi, który sformułowany został w tym celu aby wyjaśnić pewne zaobserwowane własności tego systemu jako całości. By spełniony był schemat eksplantacji funkcjonalnej, model ten musi następnie zostać zweryfi kowany”, S. Nowak, op.cit, s. 446.
Kriesi H., Th e Political Opportunity Structure of the Dutch Peace Movement, „West
Europe-an Politics” 1989, No. 12.
Kubik J., Polityka kontestacji, protest, ruchy społeczne: logika rozwoju teorii, „Societas/Com-munitas” 2007/2008, nr 2.
Lauer R.H., Introduction: Social Movements and Social Change: Th e Interrelationships [w:] Social Movements and Social Change, R.H. Lauer (red.), Carbondale 1976.
Lipsky M., Protest as a Political Resource, „American Political Science Review” 1968, No. 4. Lofl and J., Th eory-bashing and Answer-improving in the Study of Social Movements, „Th e
American Sociologist” 1994, No. 24.
Marx G.T., McAdam D., Collective Behavior and Social Movements [w:] Comparing Social
Movements Research across Cultures, B. Klandermans, H. Kriesi, S. Tarrow (red.),
Gre-enwich 1994.
McAdam D., Culture and Social Movements [w:] New Social Movements. From Ideology to
Identity, E. Larana, H. Johnston, J.R. Gusfi eld (red.), Philadelphia 1994.
McAdam D., Th e Political Process and the Development of Black Insurgency, Chicago 1982.
McCarthy J.D., Zald M.N., Resource Mobilization and Social Movements: A Partial Th eory,
„American Journal of Sociology” 1977, No. 6.
Mielczarek A., Ruch „Solidarności” w świetle teorii ruchów społecznych, Tekst zaprezento-wany na seminarium „Solidarność – nowe podejścia do analizy ruchu społecznego”, Collegium Civitas, Warszawa, 9 stycznia 2012, http://mamut.net.pl/mateusz/wp-con-tent/uploads/2012/01/Mielczarek-tekst-9.01.pdf [dostęp: 25.10.2012].
Misztal B., Ruch społeczny, hasło w Encyklopedii Socjologii, t. 3, Warszawa 2001. Misztal B., Socjologiczna teoria ruchów społecznych, „Studia Socjologiczne” 1984, nr 1. Modzelewski W., Zmiana społeczna i ruchy społeczne [w:] Socjologia: problemy podstawowe,
Z. Krawczyk, W. Morawski (red.), Warszawa 1991.
Morrison D.E., Some Notes towards Th eory of Relative Deprivation, Social Movements and Social Change [w:] Social Movements, R.R. Evans (red.), Chicago 1971.
Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985.
Protest, Reform and Revolt. A Reader in Social Movements, J.R. Gusfi eld (ed.), New York
1970.
Smelser N., Th eory of Collective Behavior, New York 1963.
Social Movements and Social Change, R.H. Lauer (red.), Carbondale 1976.
Sztompka P., Cultural Trauma. Th e Other Face of Social Change, „European Journal of
Social Th eory” 2000, No. 4.
Sztompka P., Dynamika ruchu odnowy w świetle teorii zachowania zbiorowego, „Studia Socjologiczne” 1982, nr 3/4.
Sztompka P., Pojęcie modelu w socjologii, „Studia Socjologiczne” 1968, nr 1. Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.
Sztompka P., Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Warszawa 2000. Sztompka P., Stawanie się społeczeństwa: pomiędzy strukturą i zmianą [w:] Zmiana
społecz-na. Teorie i doświadczenia polskie, J. Kurczewska (red.), Warszawa 1999.
Sztompka P., Teoria i wyjaśnianie. Z metodologicznych problemów socjologii, Warszawa 1973. Tarrow S., Power in Movement: Social Movements, Collective Action, and Politics,
Cambrid-ge 1994.
Tilly Ch., From Mobilization to Revolution, Reading 1978.
Tilly Ch., Tilly L., Tilly R., Th e Rebelious Century 1830–1930, Cambridge 1975.
Touraine A., An Introduction to the Study of Social Movements, „Social Research” 1985, No. 52.
Touraine A., Th e Voice and the Eye: An Analysis of Social Movements, New York 1981.
Ulicka G., Nowe ruchy społeczne: niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, Warszawa 1993.
Useem B., Breakdown Th eories of Collective Action, „Annual Review of Sociology” 1998,
No. 24.
Useem B., Solidarity Model, Breakdown Model, and the Boston Anti-Busing Movement, „American Sociological Review” 1980, No. 3.
Wejnert B., Integrating Models of Diff usion of Innovations: A Conceptual Framework, „An-nual Review of Sociology” 2002, No. 1.
Wood J., Social Movements: Developm ent, Participation, Dynamics, Belmont 1982. Zamorski K., Historia, hasło w Encyklopedii Socjologii, t. 1, Warszawa 1998. Żuk P., Społeczeństwo w działaniu, ekolodzy, feministki, skłotersi, Warszawa 2001.
SUMMARY
Th e article describes relations between the phenomenon of social movements and social change. Th e analysis of the most important social movement theories and concepts is primary focused on two normally separately studied issues: the impact of social move-ments on social change and the impact of social transformations on the social movement sphere. In both of the cases the most important factors and directions of impact are shown. Th e article is concluded with the proposal of the integrated model of bilateral impact be-tween social movements and social change.
