Jasiński, Janusz
Profesor Andrzej Wojtkowski
-przyjaciel Warmii i Mazur
(1891-1975)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 551-556
N
E
K
R
O
L
O
G
I
J a n u s z J a s iń s k i
PROFESOR ANDRZEJ WOJTKOWSKI — PRZYJACIEL
WARMII I MAZUR (1891— 1975)
U ro d z ił się w W ie lk o p o lsc c w e w s i J e z io ro , po w . o s tro w sk i, 20 lis to p a d a 1891 ro k u . U c zę sz c z a ją c do g im n a z ju m filo lo g icz n e g o w O stro w ie , n a le ż a ł d o t a j n e j o rg a n iz a c ji s a m o k s z ta łc e n io w e j T o w a rz y s tw a T o m a s z a Z a n a , a n a s tę p n ie n a u n iw e rs y te c ie w B e r lin ie d o Z w ią z k u M ło d z ie ży P o ls k ie j (Z et). H is to r ią z a in te r e s o w a ł się nie p o d w p ły w e m c z y je jś w y b itn e j in d y w id u a l ności, lecz m is trz e m je g o b y ła — j a k p ię k n ie to s fo rm u ło w a ł p ro f e s o r Z d z is ła w G ro t — „ó w cz e s n a d u s z a n a r o d u p o ls k ie g o ” , p o e z ja ro m a n ty c z n a i n e o ro m a n ty c z n a , a ta k ż e w s p o m n ia n e o rg a n iz a c je z o k re s u m ło d o ś c i 1. P o e z ji ro m a n ty c z n e j, M ick iew ic z o w i zw łasz cz a , b y ł w ie r n y p rz e z całe ży cia. P a m ię ta m je g o w y k ła d y z h is to r ii k u l t u r y p o ls k ie j, k ie d y to n ie je d n o k r o tn ie z n a c isk ie m p o w ta rz a ł, że P a n T a d e u s z je s t e n c y k lo -. p e d ią ś c is łe j w ie d z y o d a w n e j P o ls c e . W B e r li n ie s tu d io w a ł filo lo g ię k la sy c z n ą , h is to r ię o ra z h is to rię l i t e r a t u r y p o ls k ie j i r o s y js k ie j . S łu c h a ł w ó w c z a s m ię d z y in n y m i w y k ła d ó w A le k s a n d ra B rü c k n e r a . Z c za só w b e r liń s k ic h — o k tó ry c h po l a ta c h o p o w ia d a ł s w o im s tu d e n t o m — n a le ż y o d n o to w a ć o lb rz y m ie w ra ż e n ie , ja k ie w y w a r ło n a n im p rz e m ó w ie n ie ś w ie tn e g o tr y b u n a , p o sła W o jc ie c h a K o rfa n te g o , p ro te s tu ją c e g o p rz e c iw k o k rz y w d z ie w y rz ą d z a n e j lu d n o ś c i p o ls k ie j u s ta w a m i w y ją tk o w y m i. W lis to p a d z ie 1914 ro k u s tu d e n t A n d rz e j W o jtk o w sk i z o s ta ł w c ie lo n y d o w o js k a n ie m ie c k ie g o ; z f r o n t u z a c h o d n ie g o p o w ró c ił do P o ls k i w s ty c z n iu 1919 ro k u , b y n a ty c h m ia s t w łą cz y ć się do w a lk z b ro jn y c h o n ie p o d le g ło ść k r a j u — n a jp ie r w w W ie lk o p o lsc e , a n a s tę p n ie w M ało p o lsc e W sc h o d n ie j. W la ta c h 1919— 1923 p ra c o w a ł ja k o a r c h iw is ta , p o c z ą tk o w o w W a rsz a w ie , a p ó ź n ie j w P o z n a n iu . D o k to ra t p o d k ie r u n k ie m p ro f e s o ra A d a m a S k a łk o w s k ie g o u z y s k a ł w 1921 r o k u p is z ą c d y s e r ta c ję P o l ity k a r z ą d u p r u s k ie g o w o b e c Ż y d ó w p o ls k ic h od r o k u 1793 d o 1806. N a u ż y te k M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h n a p is a ł w iiększą ro z p ra w ę o p o lity c e e k s te r m in a c y jn e j rz ą d u p ru s k ie g o w o b e c P o la k ó w w la ta c h 1740— 1918. D e le g a c ja p o ls k a , p rz e tłu m a c z y w s z y tę p r a c ę n a ję z y k f r a n c u s k i p r z e d ło ż y ła ją w r o k u 1923 M ię d z y n a ro d o w e m u T r y b u n a ł o w i S p ra w ie d liw o ś c i w H a d z e ja k o o b ro n ę p rz e d ro s z c z e n ia m i u s u n ię t y c h n ie m ie c k ic h o s a d n ik ó w , o sie d lo n y c h w b y ły m z a b o rz e p r u s k im p rz e z K o m is ję K o lo n iz a c y jn ą n a p rz e ło m ie X IX i X X w i e k u 2. W 1922 ro k u A n d rz e j W o jtk o w s k i s p ro w a d z ił ze S z w a jc a ri i a rc h iw u m A g e n c ji L o z a ń sk ie j, w ty m s a m y m r o k u z a ło ż y ł z T e o d o re m T y c e m p o z n a ń s k ie T o -1 Z. G ro t, T w ó rcz o ść n a u k o w a A n d r z e ja W o jtk o w s k ie g o , R o c z n ik i H u m a n is t y c z n e, H isto-ria, t. 21, z. 2, 1973, s. 5. 2 Ib id e m , ss. 6— 7.
552 N e k r o lo g i
w a rz y s tw o M iło śn ik ó w H is to rii, b y ł też a k ty w n y m c z ło n k ie m re d a k c j i „ K ro n ik i M ia s ta P o z n a n ia ”. W la ta c h 1923— 1925 w y k ła d a ł n a U n iw e rs y te c ie L u d o w y m w D á l k á c h , g d zie w s p ó łp ra c o w a ł z k s ię d z e m A n to n im L u d w ic z a k ie m , b y ły m p re z e se m W a rm iń s k ie g o K o m ite tu P le b isc y to w e g o . W la ta c h 1926— 1939 p ra c o w a ł w B ib lio te c e R a c z y ń sk ic h , od r o k u 1928 n a s ta n o w is k u d y re k to ra . H a b ilito w a ł się n a U n iw e rs y te c ie P o z n a ń s k im w 1930 r o k u z z a k r e s u h is to r ii n o w o ż y tn e j ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m h is to rii p o ls k ic h Z iem Z a c h o d n ic h i w ty m c h a r a k t e r z e p ro w a d z ił ta m w y k ła d y i ć w icz e n ia . Z c h w ilą p o w s ta n ia P o lsk ie g o S ło w n ik a B io g ra fic zn e g o (1935) s ta ł się je g o n ie z m ie r n ie a k ty w n y m w sp ó łp ra c o w n ik ie m z a m ie s z c z a ją c ro c z n ie do 20 i w ię ce j b io g ra m ó w . J e g o p r a c e n a u k o w e n a jc z ę śc ie j u k a z y w a ły się w e w s p o m n ia n e j „ K ro n ic e M ia s ta P o z n a n ia ”, w „ R o c z n ik a c h H is to ry c z n y c h ”, „ S tra ż n ic y Z a c h o d n ie j” o ra z w „ K w a r t a ln i k u H is to ry c z n y m ” . W 1931 r o k u p o d p is a ł w ra z z w ie lo m a in n y m i lu d ź m i n a u k i p r o te s t p rz e c iw k o p ro c e so w i b rz e sk ie m u .
W 1939 ro k u w y sie d lo n y z P o z n a n ia z ż o n ą i c zw o rg iem d zieci, p rz e b y w a ł w p o w ie c ie o p a to w sk im , p r a c u ją c ja k o ra c h m is tr z w f o lw a r k u ; w ta jn y m n a u c z a n iu u d z ie la ł w ó w cz a s le k c ji z h is to rii i ł a c i n y 3. J e s ie n ią 1944 r o k u p o z d o b y ciu ta k z w a n e g o p rz y c z ó łk a sa n d o m ie rsk ie g o , p r z y b y ł do L u b lin a i za p o ś re d n ic tw e m p ro f. L e o n a B ia łk o w sk ie g o z a t r u d n io n y z o sta ł n a K a to lic k im U n iw e rs y te c ie L u b e ls k im . T u d o r o k u 1949 p e łn ił f u n k c ję d y r e k to r a B ib lio te k i U n iw e rs y te c k ie j, a je d n o c z e ś n ie ja k o p ro f e s o r n a d z w y c z a jn y (od 11 p a ź d z ie rn ik a 1944) p ro w a d z ił w y k ła d y z h is to r ii k u ltu r y p o ls k ie j, z p o w sz e c h n e j h is to r ii n o w o ż y tn e j, z h is to rii N ie m ie c, a z w łasz cz a z h is to r ii Z ie m Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h P o lsk i. W 1945 ro k u z o sta ł k ie ro w n ik ie m k a te d r y h is to r ii k u l t u r y p o ls k ie j. N a s tę p n e g o ro k u , w w y n ik u je d n o m y ś ln e j o p in ii p o lsk ie g o ś w i a ta n a u k i (w y p o w ie d z ieli się m ię d z y in n y m i: J u liu s z K le in e r, A d a m S k a łk o w s k i, J ó z e f F e ld m a n , L u d w ik K o la n k o w sk i, S ta n is ła w Ł e m p ic k i, Z y g m u n t W o jc iec h o w sk i, W ła d y s ła w K o n o p c z y ń sk i, Juliarn K rz y ż a n o w s k i, R o m a n P o lia k , K a z im ie r z H a r t l e b “1), A n d rz e j W o jtk o w sk i o trz y m a ł n o m in a c ję n a p ro fe s o ra z w y cz a jn e g o . P o d J e g o k ie r u n k ie m p o w s ta ł s ze re g p ra c m a g is te rs k ic h , d o ty c z ą c y c h W a rm ii i M a z u r, k ilk u je g o u c z n ió w p o św ięc iło się n a s ta ł e b a d a n io m d z ie jó w ob u re g io n ó w . P r z e z d łu ż sz y czas b y ł s e k r e ta rz e m g e n e ra ln y m T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o K U L , c z ło n k ie m T o w a rz y s tw a P rz y ja c ió ł N a u k w P o z n a n iu , c z ło n k ie m z ało ży c ie le m L u b e ls k ie g o T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o , w s p ó łp ra c o w a ł z K o m is ją H is to ry c z n ą i K o m is ją H is to r ii S z k o ln ic tw a P o ls k ie j A k a d e m ii U m ie ję tn o śc i. W 1949 r o k u u c z e s tn ic z y ł w M ię d z y n a ro d o w y m K o n g re sie O b ro ń c ó w P o k o ju w P r a d z e , w la ta c h 1952— 1956 b y ł p o s łe m n a S e jm P o ls k ie j R ze c z y p o sp o lite j L u d o w e j, p o 1956 r o k u n a le ż a ł do R a d y N a u k o w e j T o w a rz y s tw a R o zw o ju Z iem Z a c h o d n ic h . W 1962 ro k u p rz e sz e d ł n a e m e r y tu rę . O trz y m a ł w ie le o d zn aczeń , m ię d z y in n y m i K rz y ż N ie p o d le g ło śc i, Z ło ty K rz y ż Z a słu g i, S r e b r n y W a w rz y n P o ls k ie j A k a d e m ii L i t e r a t u r y o ra z K rz y ż O fic e rs k i O d ro d z e n ia P o ls k i (1954). W ro k u 1972 o b c h o d ził ju b ile u s z 5 5 -le c ia p ra c y n a u k o w e j. T o w a rz y s tw o N a u k o w e K U L d e d y k o w a ło m u w ó w cz a s s p e c ja ln y z e s z y t „ R o c z n ik ó w H u m a n is ty c z n y c h ” . G r a tu la c je n a d e s ła ł m ię d z y in n y m i P rz e w o d n ic z ą c y R a d y P a ń s tw a , p ro f. H e n ry k J a b ło ń s k i o ra z n a jw y ż s i p rz e d s ta w ic ie le K o śc io ła k a to lic k ie g o w P o lsc e. N a u r o c zy sto ść p rz y b y ła lic z n a d e le g a c ja o ls z ty ń sk a .
B ib lio g ra fia p ra c d r u k o w a n y c h P r o f e s o r a o b e jm u je p o n a d p ó ł ty s ią c a p o z y c j i5, w ty m s z e re g z w a rty c h , o so b n y c h k s ią ż e k . O to n ie k tó r e z n ic h : K a r o l L ib e lt ja ko
w y c h o w a w c a (1927), s tr o n 132; H is to ria T o w a r z y s t w a P r z y ja c ió ł N a u k w P o zn a n iu
(1928), s tr o n 450; E d w a r d R a c z y ń s k i i je g o d z ie ło (1929), s tr o n 420; B ib lio g ra fia h i
s to rii W ie lk o p o ls k i, t. 1— 2 (1934), s tr o n 660. W o k re s ie p o z n a ń s k im A n d rz e j W o jt
k o w sk i n a jw ię c e j u w a g i p o ś w ię c ił d z ie jo m W ie lk o p o lsk i i to p rz e w a ż n ie w I p o ło w ie X I X w ie k u . I n te re s o w a ł się s p e c ja ln ie K a ro le m L ib e lte m , K a ro le m M a rc in k o w s k im , 8 P r o fe so r d o k to r A n d r z e j W o jt k o w s k i , R o c z n ik i H u m a n isty c z n e , H is to ria , t. 20, z. 2, 1972, K u ltu r a d u c h o w a P o ls k i p r ze d ro z b io r o w e j. W a lk i o n ie p o d le g ło ść . P ra ce p o ś w ię c o n e p r o f. dr. A n d r z e jo w i W o jt k o w s k ie m u w 80 ro c zn ic ę u r o d zin , ss. 5—7. 1 C. D ą b ro w sk i, A n d r z e j W o j t k o w s k i h is to r y k Z ie m Z a c h o d n ic h i P ó łn o cn y c h , Z y c ie i M yśl, 1971, n r 10, s. 74.
5 J . Z ió łek , B ib lio g ra fia p ra c [ A n d r ze ja W o jt k o w s k ie g o ]. R o cz n ik i H u m a n is ty c z ne, H is to ria , t. 20, z. 2, 1972, ss. 9— 34.
E d w a r d e m R a c z y ń sk im , ta k ż e A u g u s te m C ie sz k o w sk im , o d g ło s a m i p o w s ta ń w W ie l- k o p o lsce , p r u s k ą p o lity k ą w y n a r a d a w ia ją c ą , o s tro p o le m iz o w a ł z n ie m ie c k im h is to r y k ie m M a n fre d e m L a u b e rte m . W o s ta tn im 30-leciu , w z w ią z k u z p rz e n ie s ie n ie m się do L u b lin a , z n a c z n ie p o s z e rz y ł z a k re s sw o ic h z a in te r e s o w a ń , z a j ą ł się d o g łę b n ie j h is to r ią P o m o rz a , d z ie ja m i L u b e lsz cz y z n y , h is to r ią K o śc io ła k a to lic k ie g o w P o lsc e. P o z o s ta w ił w m a sz y n o p is ie k ilk a o b s z e rn y c h p ra c , ja k n a p rz y k ła d Z a ż e g n y w a n ie
n a d c h o d zą c e j b u r z y (o p o lity c e Ś w ię te g o P r z y m ie r z a ), B ib lio g r a fię h is to r ii w o j e w ó d z tw a lu b e ls k ie g o do 22 lip c a 1944 r o k u (950 s tr o n m a sz y n o p isu ), p ra c o w a ł n a d w y k o ń c z e n ie m w ie lk ie g o d z ie ła o K a r o lu L ib elc ie . B ęd ą c h is to ry k ie m Z ie m Z a c h o d n ic h n ie m ó g ł p r z e jś ć o b o ję tn ie o b o k d z ie jó w P o m o rz a o ra z W a rm ii i M az u r. P o ra z p ie rw s z y o k a z ję do z a in te r e s o w a n ia s ię ty m te m a te m s tw o rz y ła m u c z te r e c h s e tn a ro c z n ic a h o łd u p ru s k ie g o (1925) 0 W ro k u n a s tę p n y m d o ta rł d o k o re s p o n d e n c ji n a c z e ln e g o p re z e s a P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h , T e o d o ra v o n S c h ö n a , co u m o ż liw iło m u n a p is a n ie c e n n e g o p rz y c z y n k u o je g o p o lity c e w o b e c p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o 7. N a jb a r d z ie j je d n a k w a rto ś c io w ą p r a c ą d o ty c z ą c ą h is to rii M a z u r w X IX w ie k u b y ła o p u b lik o w a n a p rz e z n ieg o k o re s p o n d e n c ja G u s ta w a G iz ew iu sz a, p o p rz e d z o n a z n a k o m ity m w s tę p e m b i o g r a f i c z n y m 8. D o ty c h cz a s s y lw e tk a G iz e w iu s z a z n a n a b y ła z d o sy ć b a ła m u tn e g o szk ic u , p ió ra K a z im ie r z a S z u lc a i p o p u la rn e g o u ję c ia W o j c ie c h a K ę trz y ń sk ie g o . O b ie te p r a c e p o w s ta ły w X IX w i e k u 9. W o jtk o w sk i p is a n e p rz e z G iz ew iu sz a lis ty o d s z u k a ł w B ib lio te c e P o z n a ń sk ie g o T o w a r z y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k o ra z je d e n z a r c h iw u m r o d z in n y m N ie g o le w s k ic h . O b s z e r n ie s c h a ra k te r y z o w a ł w y d a n ą p rz e z G iz ew iu sz a p u b lik a c ję D ie p o ln is c h e S p r a c h fr a g e in P r e u s s e n (1845), p rz y czy m d y s p o n o w a ł n ie z m ie r n ie rz a d k im , d z isia j z a g in io n y m
p ie rw s z y m w y d a n ie m te j p u b lik a c ji p t. D ie p o ln isc h e N a tio n a litä t in P r e u ss e n (1843). R e la c ja o tr e ś c i S p r a c h fr a g e in P r e u s s e n s ta n o w iła w ó w cz a s n a jd o k ła d n ie js z e p r z e d s ta w ie n ie p o lity k i g e rm a n iz a c y jn e j w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u , n ie ty lk o n a M a z u ra c h , a le r ó w n ie ż n a P o m o rz u i Ś lą s k u . G iz e w iu sz b o w ie m — co m o cn o z a a k c e n to w a ł W o jtk o w sk i — po r a z p ie rw s z y s p r a w ę m a z u r s k ą p o łą c z y ł z z a g a d n ie n ie m p o ls k o śc i c ałeg o z a b o r u p ru s k ie g o . S łu s z n ie też d o s trz e g ł P r o fe s o r o lb rz y m ią r o lę o s tró d z k ie g o p a s to r a : „ G ize w iu sz n a le ż a ł d o r z ę d u je d n o s te k tw ó rc z y c h , u m ie ją c y c h z n iczeg o n ie m a l w y w o ła ć r u c h w s z e ro k ic h w a r s t w a c h s p o łec z n y c h , p o rw a ć j e za so b ą, w y d o b y w sz y je w p ie rw z o d r ę tw ie n ia i z w ą tp ie n ia i p o p ro w a d z ić n a p rz ó d m im o p rz e sz k ó d p ię trz ą c y c h się z ew sz ąd . T r a g e d ią M a z u ró w w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ło to, że G iz ew iu sz n ie m ia ł n a s tę p c ó w ” 10. Do p o s ta c i G iz ew iu sz a A n d rz e j W o jtk o w sk i je sz c z e n ie je d n o k ro tn ie p o w ra c a ł, z w ła sz c z a g d y w 1961 r o k u W ła d y sła w C h o jn a c k i w z n o w ił D ie p o ln is c h e S p r a c h fr a g e in P r e u s s e n n . P o n ie w a ż
G ö ttin g e r A r b e its k r e is g ło sił w ó w cz a s te z ę, że p a ń s tw o p r u s k ie n ig d y n ie p ro w a d z iło
ś w ia d o m e j p o lity k i g e rm a n iz a c y jn e j, P r o fe s o r, w s k a z u ją c n a d o k u m e n ta c ję g iz e - w iu s z o w s k ą , w y ra z ił n a d z ie ję , źe „po z a p o z n a n iu się z o w y m i d o w o d a m i G ö ttin g e r
A r b e its k r e is w y c o fa s w o ją fa łs z y w ą tezę, u s iłu ją c ą b ro n ić s p r a w y b e z n a d z ie jn e j
i w y b ie lić rz ą d p ru s k i. A u te n ty c z n o ś c i o g ło szo n y c h p rz e z G iz e w iu s z a ro z p o rz ą d z e ń g e r m a n iz a to r s k ic h n ie p o d a ła w w ą tp liw o ś ć ż a d n a z z a in te r e s o w a n y c h w ła d z p r u s k ic h ” 12. W o jtk o w s k i p o s ta w ił tezę, iż G iz ew iu sz i in n i d u c h o w n i w y s tą p ili
6 A . W o jtk o w sk i, W c zte r e c h s e tn a ro czn ic ę, P r o m ie ń , 1925, z. 3, ss. 3— 5.
7 A. W o jtk o w sk i, W ła d z e P r u s W s c h o d n ic h i Z a c h o d n ic h w o b e c p o w sta n ia lis to
p a d o w eg o , S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia , 1926, n r 1, ss. 18— 27. 8 A. W o jtk o w sk i, G u sta w G iz e w iu s z i je g o lis ty d o J ó z e fa Ł u k a s z e w ic z a , A n d r z e ja N ie g o le w s k ie g o i E d w a r d a R a c z y ń s k ie g o , w : K r z y s z t o f C e le s ty n M r o n g o w iu sz 1764— 1855. K się g a P a m ią tk o w a , G d a ń s k 1933, ss. 265— 323. 9 K . S zu lc, Z y c ie G iz e w iu s za , B ib lio te k a W a rs z a w s k a , 1854, t. 1, ss. 556—572; W. K ę trz y ń s k i, G iz e w iu s z H e r m a n M a rc in G u sta w , w : E n c y k lo p e d ia W y c h o w a w c z a , t. 4, W a rsz a w a 1890, ss. 594— 596. 10 A. W o jtk o w sk i, G u s ta w G iz e w iu s z , ss. 294— 295. 11 A. W o jtk o w sk i, W a lk a G. G iz e w iu s za o j ę z y k p o ls k i, Z e szy ty N a u k o w e K U L 1962, n r 2, ss. 98— 103.
12 A. W o jtk o w sk i, Z p o w o d u p r z e d r u k u k s ią ż k i G u sta w a G iz e w iu s z a p t. „Die
p o ln is c h e S p r a c h fr a g e in P r e u ss e n " , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie . 1962 n r 1,
554 N e k r o lo g i
w o b ro n ie ję z y k a p o lsk ie g o n ie ty lk o z u w a g i n a k rz y w d ę w y rz ą d z a n ą lu d n o ś c i p o l sk ie j, a le te ż pod b e z p o ś re d n im n a c isk ie m te j lu d n o ści, k tó r a „ n ie u s ta n n y m i s k a r g a m i” z m u sz a ła sw o ich d u s z p a s te rz y do c zy n n e g o z a a n g a ż o w a n ia się w je j s p ra w ie . N a V II P o w s z e c h n y m Z je ź d z ie H is to ry k ó w P o ls k ic h w e W ro c ła w iu w 1948 ro k u P r o fe s o r W o jtk o w sk i w y g ło sił r e f e r a t o p o c z ą tk a c h św iad o m o śc i n a ro d o w e j M a z u ró w 13. Z a sy g n a liz o w a n y p rz e z P r o fe s o ra p ro b le m n ie d o c z e k a ł się n ie s te ty do te j p o ry p o w a ż n ie jsz e g o p o tra k to w a n ia . P o r e k u 1945 P r o fe s o r A n d rz e j W o jtk o w sk i z a in te r e s o w a ł s ię i d r u g ą w ie lk ą p o s ta c ią m a z u rs k ą — K rz y sz to fe m C e le s ty n e m M ro n g o w iu sz e m . O g ó łem n a p is a ł 0 n im 7 p ra c ; n a jp o w a ż n ie js z ą ro z p ra w ę o g ło sił w to r u ń s k ic h „ Z a p is k a c h H is to ry c z n y c h ” w s e tn ą ro c z n ic ę je g o z g o n u 14. P r o fe s o r p rz y z n a ł M ro n g o w iu sz o w i w ie lk ą z a s łu g ę w tw o rz e n iu p o lsk ie g o ję z y k a lite ra c k ie g o , ję z y k o z n a w c a te n n ie b a ł się sięg a ć p o w z o ry d la s ło w n ic tw a n a u k o w e g o do g w a r lu d u p o lsk ie g o , m ię d z y in n y m i K a sz u b ó w i M az u ró w . W ła śn ie M ro n g o w iu sz , w b re w te z ie n ie m ie c k ie j g ło szącej, że m o w a M a z u ró w to z e p s u ty ję z y k p o lsk i, z aw z ię c ie u d o w a d n ia ł, iż je s t o n a je d n ą z g w a r, a n ie ż a rg o n e m ję z y k a p o lsk ie g o . W re sz c ie M ro n g o w iu sz i G iz ew iu sz p u b lic z n ie tw ie rd z ili, że p ra w d z iw ą o ś w ia tę m o ż n a o s ią g n ą ć w ję z y k u o jc z y sty m , ję z y k u s e rc a i m y ś le n ia . W śró d p ra c o M ro n g o w iu sz u n a le ż y w y m ie n ić p rz y c z y n e k ś w iad c z ąc y , j a k d a le c e m a z u rs k i u c zo n y c e n ił i w y k o rz y s ty w a ł w s w y c h p ra c a c h tw ó rc z o ść M ick iew ic z a, b a rd z ie j n a w e t n iż te g o w y m a g a ły n a u k o w e p o t r z e b y 15. L a ta 1953— 1954, to n a jin te n s y w n ie js z y o k re s p o p u la ry z a c ji z a g a d n ie ń n ie ty lk o m a z u rs k ic h , a le i w a rm iń s k ic h . P r o fe s o r o g ło sił w ó w cz a s, p r z e w a ż n ie n a ła m a c h „ S ło w a P o w s z e c h n e g o ” , około 20 a rty k u łó w , te m a ty c z n ie s ię g a ją c od c za só w k rz y ż a c k ic h po w ie k X IX .
H is to rią d a w n ie jsz ą , z w łasz cz a s to s u n k a m i p o ls k o -k rz y ż a c k im i z a ją ł się P r o fe s o r d o p ie ro w L u b lin ie . W P o z n a n iu o p u b lik o w a ł je d y n ie p rz y c z y n e k n a te m a t p o le m ik i w s p ra w ie le n n a p ru s k ie g o , to c z ąc e j się n a p rz e ło m ie X V I i X V II w ie k u 1б. A u to r o d n a la z ł w B ib lio te c e R a c z y ń sk ic h rę k o p is p t. F e u d u m P r u s sia e — L e n n o
P r u s k ie . B y ł to t r a k t a t o p o w ia d a ją c y s ię za d o p u s z c z e n ie m e le k to ra b r a n d e n b u r
sk ieg o do le n n a p ru s k ie g o . P r o fe s o r A n d rz e j W o jtk o w s k i u s ta lił, że t r a k t a t p o w sta ł tu ż p rz e d s e jm e m z ro k u 1611 i p rz y p u s z c z a ln ie w k r ę g u w ie lk ie g o m a r s z a łk a k o ro n n e g o Z y g m u n ta M y sz k o w sk ie g o . W p ó ź n ie js z y c h la ta c h W o jtk o w sk i w zasa d zie do p r o b le m a ty k i s ie d e m n a s to w ie c z n e j n ie p o w ra c a ł. N a to m ia s t tu ż po z ak o ń c z e n iu d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j z a j ą ł się n ie k tó ry m i s p ra w a m i h o łd u p ru s k ie g o . W y k o rz y s tu ją c r ę k o p is b is k u p a F e r b e r a z A rc h iw u m D ie c e z ji W a rm iń s k ie j d o rz u c ił k ilk a c e n n y c h u w a g do g e n ez y h o łd u , m ia n o w ic ie z a k w e s tio n o w a ł p o g lą d , że k r ó l i s e n a t p o s ta n o w ili z a w rz e ć p o k ó j z A lb re c h te m , p o n ie w a ż o b a w ia li się z w o łać p o s p o lite ru s z e n ie . W ed łu g r e la c ji F e r b e r a w ła ś n ie s z la c h ta o d c z u w a ła n ie c h ę ć d o p o sp o lite g o ru s z e n ia . K ró l z aś n a jb a r d z ie j n ie p o k o ił s ię o to , że m ia s ta P r u s K ró le w sk ic h , zw łasz cz a G d a ń sk , m o g ą s ię p o łą c zy ć z w ie lk im m is tr z e m k o s z te m P o ls k i. Z a w ie r a ją c p o k ó j z A lb re c h te m , Z y g m u n t ro z d z ie la ł o w y c h p o te n c ja ln y c h s p rz y m ie rz e ń ców 17. I n t e r e s u j ą ce s ą te ż p ro p o z y c je w a r u n k ó w p o k o ju w y s u w a n e p rz e z F e r b e r a 13 A. W o jtk o w sk i, B u d z e n ie się ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j M a z u ró w p o ls k ic h , w : P a m i ę t n i k V I I P o w s ze c h n e g o Z ja z d u H is to r y k ó w P o lsk ic h w e W r o c ła w iu , t. 1, W ro c ła w 1948, ss. 101— 109. 14 A. W o jtk o w sk i, K r z y s z t o f C e le s ty n M r o n g o w iu s z 1764— 1855, Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 21, z. 3— 4, 1956 s. ss. 63— 107. J e s t to s k r ó t w ię k sz e j p ię c io a rk u sz o w e j p ra c y o M ro n g o w iu sz u . 15 A. W o jtk o w sk i, P r z y k ła d y z d z ie ł M ic k ie w ic z a w „ D o k ła d n y m n ie m ie c k o - p o l s k i m s ło w n i k u ” M r o n g o w iu sza . (W s e tn ą ro c zn ic ę z g o n u M ic k ie w ic z a i M ro n g o w iu - sza), R o cz n ik i H u m a n isty c z n e , 1954/1955, z. 4, ss. 327— 335. 16 A. W o jtk o w sk i, P o le m ik a o le n n o p r u s k ie w r. 1611, R o cz n ik i H isto ry c z n e , t. 12, 1936, ss. 106— 115. 17 A. W o jtk o w sk i, N o w e p r z y c z y n k i d o g e n e z y h o łd u p r u s k ie g o , S p ra w o z d a n ie z C zy n n o śc i W y d a w n ic z e j i P o s ie d z e ń N a u k o w y c h T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o K U L, 1947, n r 1, ss. 72— 79; te n ż e, H o łd p r u s k i w e d łu g r e la c ji M a u r y c e g o F e rb era , b is k u p a w a r m iń s k ie g o , Z a p is k i T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu , t. 13, 1947, ss. 95— 99.
P o r. u w a g i n a te n t e m a t w n in ie js z y m z eszy cie „ K o m u n ik a tó w ” M. B isk u p a , G en eza
i in n y c h s e n a to ró w , k tó r e k r ó l m ia ł p r z e d s ta w ić A lb re c h to w i. P ro p o z y c je te b y ły z n ac z n ie p o ż y te cz n ie jsz e d la P o ls k i n iż te , k tó r e Z y g m u n t o s ta te c z n ie p rz y ją ł, k o r z y s ta j ą c z p o ś re d n ic tw a k s ię c ia le g n ic k ie g o F r y d e r y k a i m a r g r a b ie g o Je rz e g o , b r a t a A lb re c h ta .
D ru g a k w e s tia z w ią z a n a z h o łd e m p r u s k im d o ty c z y ła u s ta l e n ia d a ty w y d a n ia P o lsc e d o k u m e n tó w k rz y ż a c k ic h . D o k u m e n ty te , j a k sąd z o n o , Z a k o n w y d a ł P o ls c e po p o k o ju to ru ń s k im 1466 ro k u . J e d n a k ż e d o s p ra w y w y d a n ia P o ls c e d o k u m e n tó w w r a c a ł a r ty k u ł 25 t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o z 8 k w ie tn ia 1525, a p o n a d to o d rę b n e p o ro z u m ie n ie z 12 k w ie tn ia 1525 ro k u . O sta te c z n ie p rz e k a z a n ie d o k u m e n tó w k r z y ż a c k ic h — s tw ie r d z ił P r o fe s o r — n a s tą p iło 26 m a ja 1526 r o k u w G d a ń s k u 18. P o n ie w a ż J a d w ig a K a r w a s iń s k a i G e r a r d L a b u d a n ie z g o d zili s ię ze w s z y s tk im i a r g u m e n ta m i A n d rz e ja W o jtk o w sk ieg o , ó w w d łu ż sz y m w y w o d z ie p o le m ic z n y m u d o w o d n ił, że w 1466 ro k u n a s tą p iło je d y n ie u n ie w a ż n ie n ie d o k u m e n tó w k rz y ż a c k ic h , a w y d a n ie ic h m ia ło m ie js c e rz e c z y w iśc ie d o p ie ro w r o k u 1526 19. N a p o c z ą tk u l a t sz e ś ć d z ie sią ty c h A n d rz e j W o jtk o w s k i c o ra z g ru n to w n ie j z ac z ą ł z g łę b ia ć p ro b le m a ty k ę k rz y ż a c k ą . W B ib lio te c e C z a r to ry s k ic h w K ra k o w ie z n a la z ł „ J u s ty f ik a c ję ” w y ro k u w ro c ła w sk ie g o z l a t 1419/1420 w p ro c e sie p o ls k o -k rz y ż a c k im . O w a „ J u s ty f ik a c ja ” — j e s t to o d p o w ie d ź a r b itr a , Z y g m u n ta L u k s e m b u rc z y k a n a d o d a tk o w ą s k a r g ę P o la k ó w p t. P e tic io s u m m a r ia , ró w n ie ż d o ty c h c z a s n ie z n a n ą . „ J u s ty f ik a c ja ” w s k a z u je , że p ro c e s w ro c ła w s k i p o p rz e d z o n y z o sta ł d w o m a e ta p a m i, m ia n o w ic ie w N o w y m S ą c zu i w W a ra ż d y n ie , g d z ie z a jm o w a n o s ię s p o re m g r a n ic z n y m p o m ię d z y M az o w sz e m a Z a k o n e m . W P e tic io s u m m a r ia s tr o n a p o ls k a p r e c y z o w a ła w y ra ź n ie ż ą d a n ia w s p r a w ie Ż m u d z i i o d s z k o d o w a ń z a s p u s to s z e n ia d o k o n a n e p rz e z K rz y ż a k ó w w P o ls c e i n a L i t w i e 20. W y ra ż o n y w ty m a r ty k u le p o s t u l a t o p ra c o w a n ia p o ls k ic h p ro g r a m ó w re w in d y k a c y j n y c h w o b e c K rz y ż a k ó w A u to r n ie b a w e m z re a liz o w a ł. W y n ik i ty c h d o c ie k a ń o p u b lik o w a ł w „ K o m u n ik a ta c h M a z u r s k o - W a r m iń s k ic h ” w la ta c h 1966— 1968, a n a s tę p n ie c ało ść o g ło sił w o so b n ej k s i ą ż c e 21. P r z e b a d a w s z y g r u n to w n ie ź ró d ła do p ro c e só w p o ls k o -k rz y ż a c k ic h w XXV і X V w ie k u , a ta k ż e a r g u m e n ta c ję o b u s tr o n ju ż po lik w id a c ji p a ń s tw a z a k o n n e g o w P r u s a c h , A u to r w y k a z a ł c ią g ło ść p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j w o b e c z ie m p ó łn o c n y c h . W y d o b y ł z z a p o m n ie n ia d w a n ie z m ie r n ie w a ż n e a rg u m e n ty , k tó r y m i P o la c y p o s łu g iw a li s ię ju ż od X IV w ie k u . N a jb a r d z i e j g o d n a u w a g i z a s a d a , w y p ra c o w a n a p rz e z m y ś l p o ls k ą (z n a n a ju ż w 1339 ro k u ) o d w o ły w a ła s ię d o łą c z n o śc i e tn ic z n e j n a ro d u p o lsk ie g o . „ K ró le s tw o P o ls k ie o b e jm u je w s z y s tk ie ziem ie, n a k tó r y c h m ie s z k a lu d n o ś ć p o ls k a b ez w z g lę d u n a to p o d c z y ją o k u p a c j ą z ie m ie o w e a k t u a l n ie się z n a j d u j ą ”. A d r u g i a r g u m e n t p o ls k i w y p ły w a ł z „ p ra w a n a tu r a ln e g o o s a m o s ta n o w ie n iu n a ro d ó w ” . M ocno n a to p r a w o p o w o ły w a ł się P a w e ł W ło d k o w ic w 1415 ro k u tw ie rd z ą c , że o p rz y n a le ż n o ś c i p a ń s tw o w e j p o w in n a d e c y d o w a ć w o la lu d n o ś c i. Z a s a d ę tę w c ie lił w ży cie Z w ią z e k P r u s k i w 1454 ro k u . I tr z e c i a rg u m e n t o z n a c z e n iu p o w sz e c h m o d ziejo w y m — w l i t e r a t u r z e s z e rz e j z n a n y — w y p ra c o w a n y p rz e z s tro n ę p o ls k ą to z a s a d a , że p o g a n n ie w o ln o s iłą n a w ra c a ć , a ic h z ie m p r z y w ła sz c za ć . A rg u m e n ta c ję p o ls k ą z a a k c e p to w a ły p ó ź n ie j s ta n y w K s ię s tw ie P r u s k im , k tó r e n ig d y n ie k w e s tio n o w a ły „ o d w ie c z n y c h p r a w ” P o ls k i do ic h ziem . G o rz e j, b o z c za sem P o ls k a „ p o s tu l a tu u w z g lę d n ia n ia c h a r a k t e r u e tn ic z n e g o i w o li lu d 18 A . W o jtk o w sk i, W s p ra w ie u s ta le n ia d a ty w y d a n ia P o lsc e d o k u m e n tó w k r z y ż a c k ic h , Z a p is k i T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu , t. 20, 1954, z. 1— 4, ss. 295— 303. 19 A. W o jtk o w sk i, W s p ra w ie w y d a n ia P o lsc e d o k u m e n tó w k r z y ż a c k ic h , K o m u n i k a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1959, n r 4, ss. 448— 468. 20 A . W o jtk o w sk i, O n o w o o d k r y t y m te k ś c ie „ J u s ty f ik a c ji” w y r o k u w r o c ła w s k ie go w p ro ce sie p o ls k o - k r z y ż a c k im r. 1419/20, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1966, n r 3, ss. 533—<560. 21 A. W o jtk o w sk i, T e z y i a r g u m e n ty p o ls k ie w sp o ra c h t e r y to r ia ln y c h z K r z y ż a k a m i, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1966, n r 1, ss. 3— 98; 1967; n r 1— 2, ss. 3^—84; 1968, n r 1, ss. 3— 104 i o d b itk a p o d ty m sa m y m ty tu łe m w y d a n a p rz e z S ta c je N a u k o w ą P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o ( I n s ty tu t M a z u rs k i) w O l s z ty n ie w 1968, s tr o n 281, n lb . 5 w n a k ła d z ie 150 egz. P o r . o m ó w ie n ie B. K o z ie łło - -P o k le w s k ie g o , Ż y c ie i M yśl, 1969, n r 1, ss. 144— 146.
556 N e k r o lo g i
n o ś c i” p o n ie c h a ła , a n a w e t „ p o g w a łc iła w o lę lu d n o ś c i sw e g o le n n a p ru s k ie g o , o d d a ją c je e le k to ro w i b r a n d e n b u rs k ie m u w s u w e re n n e w ła d a n i e ” .
N ie b a w e m A n d rz e j W o jtk o w sk i o p u b lik o w a ł n a s tę p n ą , s z c ś c io a rk u s z o w ą ro z p ra w ę , p o d o b n ie ja k p o p rz e d n ią , n a jp ie rw w „ K o m u n ik a ta c h ” , a n a s tę p n ie w o so b n e j o d b i t c e 22. U d o w o d n ił w n ie j, że „ p ro c e s in o w ro c ła w s k o - b rz e s k i 1320/21 n ie b y ł p ie rw s z y m p ro c e se m p o ls k o -k rz y ż a c k im . P o p rz e d z iły go d w a p ro c e sy t r z y n a s t o w ie cz n e w y to c z o n e p rz e z K rz y ż a k ó w Ś w ię to p e łk o w i w la ta c h 1245— 1248 i M śc i w o jo w i II w la ta c h 1281— 1282, w ła d c o m P o m o rz a W sch o d n ieg o , p o lsk im k s ią ż ę to m d zie ln ico w y m , o ra z je d e n p ro c e s c z te rn a s to w ie c z n y , n a k a z a n y w r o k u 1310 p rz e z p a p ie ż a K le m e n sa V w s p ra w ie z b ro d n i p o p e łn io n e j p rz e z K rz y ż a k ó w w In f la n ta c h , P r u s a c h (B ra n ie w o ) i w G d a ń sk u , p rz e r w a n y ś m ie rc ią teg o ż p a p ie ż a w ro k u 1314, w z n o w io n y w ro k u 1318 i co do G d a ń sk a , z ak o ń c z o n y w r o k u n a s tę p n y m p o tę p ie n ie m z b ro d n i ta m ż e p rz e z K rz y ż a k ó w p o p e łn io n e j; p o tę p ie n ie m w y w a lc z o n y m w A v ig n o n p rz e z b is k u p a w ło c ła w s k ie g o G e r w a r d a ” . A u to r m o cn o b ro n i s ta n o w is k a , że s k a r g ę p rz e c iw k o Z a k o n o w i w s p ra w ie z b ro d n i w G d a ń s k u — zg o d n ie z p ra w e m k a n o n ic z n y m — w n ió sł p o k rz y w d z o n y , c zy li W ła d y sła w Ł o k ie te k .
W re sz c ie P r o fe s o r p rz y g o to w a ł w 1973 ro k u k s ią ż k ę , k tó r e j ju ż n ie z d ąż y ł w y d ru k o w a ć p t. S ta n o w is k o N ie m c ó w w s p ra w ie n a r o d o w o ś c i M ik o ła ja K o p e r n ik a od
w ie k u X V I d o cza só w o b e cn y c h . W o b s z e rn y m ty m s tu d iu m (413 s tro n m a sz y n o
pisu ) u z a s a d n ił n a jp ie rw a k tu a ln o ś ć p ro b le m u , w b r e w te z ie g ło szą c e j, że n a p ro g u o k re s u n o w o ż y tn eg o tru d n o m ó w ić o is tn ie n iu k w e s tii n a ro d o w o śc io w e j, a n a s tę p n ie n a sz k ic o w a ł d z ie je s p o ru p o ls k o -n ie m ie c k ie g o w s p ra w ie p o c h o d z e n ia e tn ic zn e g o o ra z p o c zu c ia n a ro d o w e g o K o p e rn ik a , z e s ta w ił n a jw a ż n ie js z e a r g u m e n ty n ie m ie c k ie i k r y ty c z n ie je ro z p a trz y ł. W z ak o ń c z e n iu , o d p o w ia d a ją c n a z ło śliw ą te z ę n ie m ie c k ą , że dziś ty lk o P o la c y w ie rz ą w p o lsk o ść K o p e rn ik a , P r o fe s o r W o jtk o w sk i po p rz e b a d a n iu 40 e n c y k lo p e d ii z a c h o d n io e u ro p e js k ic h (bez n ie m ie c k ic h ) i a m e ry k a ń s k ic h d o sze d ł do n a s tę p u ją c y c h w y lic z e ń : 31 e n c y k lo p e d ii u z n a ło K o p e rn ik a ja k o P o la k a , a 9 n ie z a ję ło w te j s p ra w ie s ta n o w is k a . S p o ś ró d 28 u c zo n y c h z a g ra n ic z n y c h 24 n a z w a ło go P o la k ie m , je d e n (A u s tria k ), P o la k ie m m ó w ią c y m po n ie m ie c k u , a t y l ko 3 N iem cem . W s u m ie P r o fe s o r W o jtk o w sk i o p u b lik o w a ł n a t e m a t d z ie jó w W a rm ii i M a z u r ok o ło 50 p ra c n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h . B y ł je d n y m z c zy n n ie js z y c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a r m iń s k ic h ” . O d 1957 r o k u d r u k o w a ł w n ic h 10 ra z y , z re g u ły b y ły to d u ż e r o z p ra w y i n a d z w y c z a j p o le m ic zn e re c e n z je . Ł ą c z n ie o b ję to ś ć w y d r u k o w a n y c h w „ K o m u n ik a ta c h ” p ra c w y n io s ła około 40 a rk u s z y w y d a w n ic z y c h . A le k o n ta k ty P r o fe s o ra z O ls z ty n e m n a ty m się n ie k o ń c zy ły . P rz e z w ie le la t b y ł c zło n k iem R a d y N a u k o w e j S ta c ji N a u k o w e j P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z nego, z o sta ł h o n o ro w y m c z ło n k ie m T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o O śr o d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o , p rz y je ż d ż a ł do O ls z ty n a z o d c z y ta m i, o p in io w a ł ró ż n e p r a c e w y s y ła n e M u p rz e z o ls z ty ń sk ie p la c ó w k i n a u k o w e , w s p ó łp ra c o w a ł ze „ S tu d ia m i W a r m iń s k im i”. W 1970 r o k u za c a ło k s z ta łt d o ro b k u n a u k o w e g o n a d d z ie ja m i W a r m ii i M az u r, a z w łasz cz a z a p ra c ę T e z y i a r g u m e n ty p o ls k ie w sp o ra c h t e r y
to r ia ln y c h z K r z y ż a k a m i S to w a rz y s z e n ie „ P a x ” p rz y z n a ło M u n a g ro d ę re g io n a ln ą
im . M ic h a ła L en g o w sk ieg o .
Z m a rł 7 c z e rw c a 1975 ro k u . Ż e g n a liś m y n a sz e g o N a u c z y c ie la , c z ło w ie k a o k r y sz ta ło w y m c h a r a k te r z e , z g łę b o k im żalem , n ie m o g ą c s ię p o g o d zić z fa k te m Je g o o d e jśc ia .
2- A. W o jtk o w sk i, P ro c esy p o ls k o - k r z y ż a c k ie p r z e d p r o c e s e m z la t 1320— 1321, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1972, n r 1, ss. 3— 101 i o d b itk a w y d a n a p rz e z S ta c ję N a u k o w ą P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o ( I n s t y t u t M a z u rs k i) w O l s z ty n ie o ra z O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o tegoż ro k u .
