Przednowocześni ekonomiści –
merkantyliści, fizjokraci i in.
Ks. dr hab. Adam Olszewski
dr Marcin Gorazda
Rozwój gospodarczy Europy w XVI – XVIII
w
•Do końca XVI w. w Europie obserwujemy rozwój gospodarczy. 1619-22 zmiana koniunktury, początkowo wzrost cen, nadprodukcja i początek deflacji. Napływ metali szlachetnych z Ameryki, pogorszenie warunków klimatycznych (ochłodzenie), spadek demograficzny, konflikty zbrojne, spadek produkcji rolnej, epidemie dżumy (Włochy 1629-30, Anglia 1665-66 – wymiera 25% ludności).
•Przesunięcie centrów rozwoju gospodarczego z krajów śródziemnomorskich (Włochy, Hiszpania) na północ. Dominacja gospodarcza Holandii w XVII w. – rozwój handlu, manufaktur i związków pracowniczych na wsi.
•Utrwalenie stosunków feudalnych na południu i wschodzie Europy
•Porażki gospodarcze Hiszpanii od 1580 r. Spadek liczby ludności (z 8,5 mln w 1591 do 6 mln w 1646). Upadek rolnictwa, zadłużenie właścicieli ziemskich i państwa, bankructwa banków (Bank miejski w Walencji), wzrost kosztów obsługi długu. Przejęcie handlu przez kupców zagranicznych.
•Kryzys handlowy w Anglii 1620 - 24r. Następuje gwałtowny spadek sprzedaży włókna
eksportowanego na kontynent o ok. 25%. Przyczyną fundamentalną był wzrost konkurencji w Europie. Kryzys spowodował szereg spekulacji co do jego przyczyn (jakość tkanin, przywileje handlowe czy też „brak pieniędzy” i niestabilność kursów walut.).
•Kryzys wymiany pieniądza 1690 r. Od restauracji srebrna moneta angielska zaczyna tracić zawartość srebra (częściowo wskutek jej
celowego zmniejszania). Należało wymienić walutę, ale spornym było ile powinna zawierać srebra, przy niezmienionym nominale. Ostatecznie wyemitowano monety z zawartości srebra odpowiadającą nominałowi i przez 6 m-cy wymieniona je za stare (Lock). Zadziałało prawo Greshama. Stare monety pozostały w obiegu a nowe przetapiano i eksportowano. •Tulipomania – pierwsza bańka spekulacyjna. 1636 – 37 Holandia. Gwałtowna moda na tulipany i wzrost cen ich cebulek. Oryginalnie pochodziły z imperium osmańskiego. 1623 r. – pojedyncza cebulka rzadkiej odmiany mogła kosztować ok. 1 tys. guldenów (średni dochód roczny to ok. 150 guldenów). Kupcy handlujący cebulkami osiągają ogromne zyski. Rozpoczyna się spekulacja na ogromną skalę. Ludzie zadłużają majątki aby kupić cebulki. Zaczyna się handel przyszłymi cebulkami (kontrakty terminowe). 1637 następuje załamanie rynku.
Rozwój bankowości
• Instytucje powołane do gromadzenia zapasów żywności i ich „pożyczania” znane były już w starożytności. We współczesnym znaczeniu bankowość rozwinęła się jednak dopiero w okresie późnego średniowiecza jako tzw. banki handlowe – głównie we Włoszech (Florencja, Wenecja, Genua). W dużej mierze było to związane z aktywnością handlową żydów, uciekających przed prześladowaniami z ówczesnej Hiszpanii. Banki te tradycyjnie przyjmowały depozyty, udzielały pożyczek i gwarancji oraz wymieniały waluty.
• W tym okresie też obserwujemy początki obrotu bezgotówkowego w oparciu o weksle i czeki bankowe. • Rozwojowi bankowości znakomicie pomogły też wyprawy krzyżowe, z którymi wiązała się konieczność
transportowania na znaczne odległość dużych sum pieniędzy. W usługach bakowych wyspecjalizowali się templariusze i szpitalnicy.
• Pierwszy instytucjonalny bank to Bank Wenecki założony w 1157 r.
• Prawdziwy rozwój bankowości w zachodniej i centralnej Europie przypada jednak na XVII – XVIII w. Najpierw w Holandii (Antwerpia) potem w Londynie i pozostałych miastach Europy. W Londynie zaczątkiem bankowości byli złotnicy, którzy bogacąc się rychło stali się depozytariuszami złota i srebra.
• Wraz z rozwojem rzemiosła i handlu rozwijają się też instrumenty finansowe w tym dłużne papiery wartościowe emitowane przez banki, które są surogatem pieniądza opartego na kruszcu. Obracając papierami wartościowymi bankierzy rychło odkryli, że w istocie mogą pożyczać znacznie więcej niż wynoszą ich realne zapasy złota i srebra (frakcyjna rezerwa bankowa).
• Tworzą się też pierwsze banki centralne powołane do obsługi skarbu królewskiego – Sveriges Riksbank (1668) i Bank of England (1694).
Papiery wartościowe – weksle, czeki,
obligacje, akcje
• Weksel jest papierem wartościowym inkorporującym polecenie wystawcy skierowane do trasata aby zapłacił określoną sumę remitentowi.
• Czek ma podobny charakter ale w tym przypadku trasatem jest zawsze bankier
• Obligacja jest dokumentem inkorporującym
bezwarunkowe przyżeczenie zapłaty określonej kwoty przez obligatariusza.
• Dokumenty takie podobno pochodzą z Chin. Używane były w handlu przez kupców arabskich (XII w.) skąd
przywędrowały do Hiszpanii i Włoch. Tam uzyskały współczesne cechy.
• Najstarsza znana obligacja wystawiona została w roku 1553 w Medina del Campo (Hiszpania)
• Rozwój tych instrumentów przypada na XVI – XVIII w. • Akcja to papier wartościowy który inkorporuje prawa
wspólnika w spółce akcyjnej. Pierwszą spółką akcyjna była holenderska Kompania Wschodnioindyjska
Jonh Law – pieniądze
papierowe
i reformy we Francji
• John Law (1671-1729) – Szkot, ale zamieszkał we Francji gdzie musiał uchodzić, przed szkockim wymiarem sprawiedliwości • Money and Trade Considered: A Proposal for Supplying the Nation with Money (1705)
• Wartość towarów nie zależy od ilości pieniądza w obrocie ale od ilości towarów i pobyt na nie.
• Pieniądz ma wyłącznie funkcję wymienną i w ten sposób ułatwia handel. Zwiększenie podaży pieniądza powinno doprowadzić do zwiększenia zatrudnienia, upraw rolnych, produkcji i handlu.
• W odróżnieniu od merkantylistów, którzy optowali za pieniądzem opartym na kruszcu, on proponował rozpowszechnienie pieniądza papierowego, który jest tańszy i łatwiej można regulować jego podaż. Zabezpieczeniem wartości i stabilności pieniądza papierowego było „przywiązanie” go do wartości ziemi – byłby emitowany jako forma pożyczki gruntowej. Law postrzegał ceny ziemi jako bardziej stabilne niż ceny kruszców szlachetnych. • Do swoich pomysłów udało mu się po 1707 r. przekonać Regenta króla Ludwika XV we Francji. W 1716 r. w Paryżu tworzy Banque Generale,
znacjonalizowany w 1718 r. jako Banque Royale. Banknoty emitowany przez ten bank miałyby być akceptowane jako środek płatniczy do celów podatkowych.
• Law zobowiązał się poprzez działania banku do ustabilizowania finansów królewskich, między innymi poprzez finansowanie skarbu pożyczkami z bardzo niskim oprocentowaniem. Bank jednak miał zbyt mało kapitało i rychło wpadł w spiralę zadłużenia.
• Aby ratować sytuację, Law przeprowadził emisję akcji Compagnie d’Occident, która miała wyłączność na handel z Lujzjaną. Dzięki różnym marketingowym zabiegom, kurs tych akcji wzrósł w roku 1719 od 500 liwrów do 10.025 pod koniec roku.
• 1720 r. Law jest mianowany Generalnym Kontrolerem Finansów i kontynuuje demonetyzacja złota i srebra. Nie panując na cenami akcji proponuje ich stopniową redukcję cenową. Proces wymyka się spod kontroli. Ceny lecą w dół. Ludzie tracą majątek ale dług królewski zostaje istotnie zredukowany. • Kiedy depozytariusze żądają wymiany papierowych banknotów na złote i srebrne monety bank traci płynność finansową.
Merkantyliści
• Termin pochodzi od Markiza de Mirabeau, ale został spopularyzowany przez Adama Smitha, który podał go krytyce. W istocie jednak znaczna część rozważań zawartych w Bogactwie narodów oparta jest na dorobku merkantylistów.
• Myśl merkantylistów jest bardzo rozproszona i nie ma spójnego programu. Poszczególni autorzy bardzo też różnią się jakością rozważań. Ogólnie można jednak powiedzieć, że były to pierwsze, prekursorskie (a tym samym najczęściej nieudane) próby uprawiania ekonomii we współczesnym rozumieniu.
• O ile wcześniejsze rozważania prowadzili filozofowie lub teolodzy – zakonnicy o tyle merkantylizm rozwijany jest przez przedsiębiorców lub urzędników. Próbując opisywać zjawiska ekonomiczne w istocie nadal
uprawiają oni ekonomie normatywną – formułując szereg postulatów, głównie kierowanych do osób sprawujących władzę. Celem (przynajmniej deklarowanym) było najczęściej wzmocnienie gospodarki
narodowej.
• Założenie: Całość bogactwa świata jest określona – jeśli dochodzi do wymiany handlowej to zysk jednej strony jest konieczną stratą drugiej. Ta sama zasada ma zastosowanie do wymiany handlowej między narodami.
• Postulaty:
– Celem działalności gospodarczej jest produkcja a nie konsumpcja.
– Państwo powinno dożyć do osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego. Należy zatem zachęcać do eksportu a zniechęcać do importu.
– Unifikacja państwa poprzez spójny system ceł i wolny handel wewnętrzny – Zapewnienie odpowiednich wpływów do skarbu poprzez rozwój gospodarczy – Akumulacja majątku poprzez politykę handlową
– Wysokie zatrudnienie poprzez rozwój handlu i podaż pieniądza
• Na myśl merkantylistów silny wpływ miał kontekst odkrycia. Większość była uwikłana w zależności gospodarcze które nakazywałby im postulować rozwiązania korzystne dla nich samych lub dla reprezentowanych przez nich organizacji. („pogoń za rentą”) Thomas Mun – Dyrektor Kompanii Wschodnioindyjskiej.
Thomas Mun
•
Był uosobieniem merkantylizmu według Adama Smitha, który cytuje
go obszernie (i krytycznie) w Księdze IV Bogactwa narodów.
•
Jako Dyrektor Kompanii Wschodnioindyjskiej broni jej przed
zarzutami dot. nadmiernego importu z Indii i eksportu tamże metali
szlachetnych.
•
England’s Treasure by Forraign Trade (1628 – wydana pośmiertnie w
1664):
– Bogactwo Anglii ma swoje źródło w handlu zagranicznym – przez pojęcie bogactwa rozumie jednak zasoby metali szlachetnych;
– Postuluje regulacje handlu zagranicznego w celu pozytywnego bilansu handlowego – zachęty do importu tanich surowców i do eksportu wyrobów przemysłowych – głównie poprzez system ceł;
– Zwiększanie produkcji, liczby ludności i utrzymywanie płac na niskim poziomie (sic!)
– Pomimo, że bilans w handlu z Indiami jest ujemny to w ogólnym rachunku poprawia bilans handlowy z innymi krajami – importowane towary mogą być w różny sposób eksportowane do innych krajów Europy.
William Petty
•
William Petty (1623-87). Medyk i asystent Hobbesa. Od 1646 r.
związany z Oxfordem i z Royal Society
•
Wstęp do Political Arithmetick (1670).
– Metoda jaką zamierzam się tu posłużyć , nie jest jeszcze
dość powszechna. Zamiast bowiem posługiwać się
jedynie słowami porównań i superlatywów oraz
argumentacją
intelektualną,
przyjąłem
tryb
(…)
wyrażania się w kategoriach liczb, wag lub miar,
stosowania wyłącznie argumentów odwołujących się do
rozumu i rozpatrywania tylko takich przyczyn, które mają
widoczne ugruntowanie w naturze.
William Petty
•
Podejmuje wysiłek policzenie całkowitego bogactwa Anglii. Metoda opierała
się na oszacowaniu wydatków przeciętnego obywatela i przemnożeniu ich
przez liczbę obywateli (całkowite wydatki). Po stronie przychodów na kwotę
ta składały się wynagrodzenia za pracę, zyski z majątku prywatnego i renty
gruntowe.
•
Przeprowadzał obliczenia dot. np. wartości całej populacji w Anglii
przyjmując określoną wartość pracy i szacunkową liczbę produktywnych lat.
•
Wszystkie te wyliczenia (choć w większości bezwartościowe z uwagi na
arbitralne szacunki obarczone ogromnym błędem) dały podwaliny pod
makroekonomiczne kalkulacje dot. gospodarki narodowej. Kilak założeń było
jednak trafnych:
– Dochód narodowy równy jest sumie narodowych wydatków
– Dochód narodowy odpowiada sumie płatności otrzymywanych przez wszystkie komponenty produkcji (ziemia, praca i kapitał)
– Wartość majątku jest powiązana przez wspólną stopę dyskontową z dochodem generowanym przez ten majątek.
•
Współcześni obśmiewali rachunki Petty’ego (Jonathan Swift) lub traktowali
je z dużym sceptycyzmem (Adam Smith). Dopiero w początkach XX w. rozwój
ekonometrii pozwolił na powrót do rachunku narodowego. Dla ówczesnych
ekonomistów Petty był absolutnym prekursorem.
Richard Cantillion
•
(1680- 1734). Z pochodzenie irlandczyk, ale większość swojego życia spędził w
Paryżu, gdzie dorobił się fortuny jako bankier.
•
Był jednym z tych którzy w porę zorientowali się w schemacie Law i wycofali się
z inwestycji z zyskiem.
•
Essai sur la nature du commerce en general była jedyną książka jaką napisał
(albo jedyna jaka ocalała).
•
„Pierwszy systematyczny traktat w dziedzinie ekonomii politycznej” – W. Jevons
•
Rynek postrzegał jako system koordynujący działania producentów i
konsumentów. U podstaw leży egoistyczny interes osobisty. Głównymi graczami
na rynku są przedsiębiorcy.
•
Rozwija teorię ceny w której wyróżnia długookresowe czynniki równowagi
(wewnętrzna wartość) i czynniki krótkookresowe. Wewnętrzna wartość jest
konstruowana w oparciu o ilość ziemi i pracy niezbędnej do wyprodukowania
towaru (teoria wartości oparta na ziemi).
•
Przez pojęcie pracy rozumiał zarówno pracę najemną jak i pracę
przedsiębiorców (producentów i kupców) , ta druga związana była z
nieuchronnym elementem ryzyka.
Teoria pieniądza
• Martin de Azpilcueta Navarro (Navarrus) – dominikanin – Szkoła w Salamace -1586: Główną funkcją pieniądza jest ułatwianie handlu (środek wymiany). Wtórną funkcją jest jednak wymiana pieniądza dla zysku (według wcześniejszych autorów – nienaturalne jego użycie) .Dopuszcza także większą możliwość kompensacji za używanie pożyczonych pieniędzy. Zauważa że wartość pieniądza nie jest stała i nie zależy li tylko od nominału i ilości zawartego srebra lub złota, ale przede wszystkim od jego dostępności na rynku i zapotrzebowania (podaży i popytu). Sztuczne ograniczanie podaży jest naganne, ale wykorzystywanie naturalnych fluktuacji jest dopuszczalne. Zauważa też, że wypływ pieniędzy za granicę (Hiszpania) nie da się zatrzymać prawnym zakazem. Jedynym sposobem jest ich aprecjacja w relacji do lokalnych produktów.
• Wcześni merkantyliści mieli proste wyobrażenie pieniądza – jako środek wymiany handlowej i akumulacji kapitału stanowił ekwiwalent bogactwa. Czy mwięcej pieniądza (złota i srebra) tym bogatsze było państwo.
• Thomas Mun – zmiana podejścia. Dotychczas przyjmowano, że pieniądz posiada swoją wartość wewnętrzną uwarunkowaną zwartością metali szlachetnych. Dla Muna kluczem do określenia wartości pieniądza jest handel i popyty i podaż na określone towary. To obrót handlowy w danym kraju decyduje o wartości waluty.
• Jean Bodin (1530-96) – odnotował istotny wzrost cen towarów jak i ziemi we Francji. Stwierdził, że nie jest to związane z niedostatkiem towarów ale raczej z nadpodażą metali szlachetnych.
• John Lock (1632 – 1704) – Wprowadza pojęcie „szybkość obiegu pieniądza”. Pieniądz który szybciej cyrkuluje tworzy podaż niezależną od ilości pieniądza na runku. Ale Lock jest przywiązany do koncepcji „wewnętrznej wartości pieniądza” zależnej od zawartości złota i srebra.
• Cantillion podziela pogląd Locka, że ceny są uzależnione od podaży pieniądza. Zauważa jednak, że Lock nie wyjaśnia jak dochodzi do nadpodaży pieniądza. Wskazuje trzy źródła: wydobycie złota i srebra, bilans handlowy, subsydia płacone przez obcą władzę. W tym kontekście analizuje kryzys w Hiszpanii po odkryciu Ameryki. Nadpodaż metali szlachetnych doprowadziła do wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych. Inflacja pogarsza sytuację tych, których dochody są zamrożone w wartościach nominalnych (właściciele ziemscy żyjący z renty gruntowej) oraz tych którzy zmuszeni są sprzedawać swoje produkty drożej z uwagi na wzrost kosztów (manufatury). Nabywcy bowiem zaczynają bowiem zaopatrywać się za granicą. Dostrzega także użyteczność banków dla kraju, którego mogę emitować papierowe surogaty pieniądza, co zwiększa jego podaż pomimo braku metali szlachetnych. Tu jednak ryzyko bankructwa – gdzieś istnieje granica, którą przekroczył Law.
Teoria pieniądza
• Josiah Child (kupiec) . Uzasadnia bogactwo Holandii ustawową stopę odsetek od kredytu. Czym niższa jest ta stopa tym większe bogactwo. Lock – odwrotnie – stopa kredytu jest pochodną bogactwa. Jej sztuczne ograniczanie spowoduje tylko ucieczkę waluty. Decyduje podaż pieniądza.
• Dudley North (1641-91) – kupiec, który dorobił się fortuny na handlu z Turcją. (Discource upon Trade). podobnie jak Lock – handel to „wymiana nadwyżek”. To samo odnosi się do pieniądza. Stopa kredytu rządzi się tymi samymi prawami co renta gruntowa i marża handlowa. Stopa odsetkowa w Holandii jest niska bo zapasy pieniądza są duże a nie odwrotnie. Ludzie różnią się między sobą także skłonnością do ryzyka. Co jest dobrą stopą dla jednego będzie za niskie dla innego. Ustawowa redukcja stóp doprowadzi tylko sztucznego ograniczenia podaży pieniądza.
• Inna definicja bogactwa – to nie ilość pieniądza decyduje ale „ziemia w uprawie, pieniądz na procent, i towary w obrocie”. Srebro i złoto są niczym jak tylko wagą i miarą, która ułatwia obrót i akumulację nadwyżek.
• Z tego punktu widzenie wydatki na dobra luksusowe są dobre bo stymulują rozwój gospodarczy:
• David Hume – poł. XVIII w. - cenowy mechanizm przepływu pieniądza kruszcowego. Utrzymywanie korzystnego bilansu handlowego przez gospodarkę nie jest możliwe. Prowadzi do kumulacji kruszców , a ta do wzrostu cen. Wzrost z cen z kolei powoduję, że atrakcyjny cenowo staje import i odwraca się trend. • Pierre de Boisguilbert (1646 – 1714) – pieniądz stanowi konieczny element wymiany towarowo –
handlowej. Sam w sobie nie kreuje bogactwa. Musi pozostawać w obrocie aby był skuteczny. Wszelkie surogaty pieniądza (weksle i czeki) sprzyjają temu i są pożądane, bo nic nie kosztują. Cyrkulację pieniądza powoduje konsumpcja.
Krytycy merkantylizmu - fizjokraci
•
Pierre de Boisguilbert. Jeśli konsumpcja jest motorem obiegu pieniądza i sprzyja rozwojowi
gospodarczemu to gromadzenie pieniędzy i niechęć do ich inwestowania powoduje recesje
gospodarczą. Aby do tego nie doszło musi być zachowana proporcja /równowaga pomiędzy
cenami towarów a ich kosztami produkcji. Ale to nie państwo jest może ją zapewnić a sama
natura – laisse faire la nature. Wyłączną rolą państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa i
sprawiedliwości.
•
Fizjokraci:
– Ruch rozwinął się wyłącznie we Francji
– Prezentacja ich idei trwała krótko (1750 – 1780)
– W zasadzie jeden lider (Quesnay) którego idee były rozpowszechniane i bronione przez innych.
•
Prawa gospodarki są jak prawa natury. Są one niezależne od ludzkiej woli ale mogą być
przedmiotem odkrycia.
•
Konieczność budowy modeli teoretycznych na podstawie wyodrębnionych zmiennych relacji
między nimi.
•
Źródłem bogactwa jest natura czyli rolnictwo – tylko ono może kreować produkt czysty który
pozostaje po odjęciu kosztów produkcji (ziarna, siły roboczej, ziarna itp.). Miarą zatem tego
produktu jest renta gruntowa.
Francis Quesnay (1694 – 1774)
– Tableau economique – pierwszy złożony
model makroekonomiczny
Zagadnienia filozoficzne
• Zmiany pojęciowe. Określone pojęcia zmieniają swoje znaczenie (w wielu językach europejskich) co
sprawia, że łatwiej się nimi posługiwać w analizie zjawisk ekonomicznych. Zamiast lichwy jest już stopa odsetek. Pojęcie handlu, renty gruntowej, przedsiębiorcy tracą jakiekolwiek pejoratywne znaczenie. Handel, w szczególności zamorski zaczyna jawić się jako źródło bogactwa państwa. Angielski termin ‘interest’ – w XVI w rozumiany jako racja stanu (reasons of state) i znaczeniowo umieszczany pomiędzy emocjami a racjonalnością. Podczas wojny domowej w Anglii zaczęto
odnosić go nie do państwa ale do grup ludzi i jednostek i określał zbiór wszystkich aspiracji ludzkich (chwała, bezpieczeństwo, honor ale także komfort materialny). Znaczenie materialne – koniec XVII w.
• Początki homo oeconomicus
– D. North: The main spur to trade, or rather to industry and ingenuity, is the exorbitant
appetites of men, which they will take pains to gratifie, and so be disposed to work, when nothing else will incline them to it; for did men content themselves with bare necessaries, we
should have a poor world.
– A.R. J. Turgot: (…) when the interests of individuals is precisely the same as the general
interest, every men ought best to be left at liberty to do what he likes. Now in the case of unrestrained commerce, M. de Gournay thought it impossible for the individual interest not to concur with the general interest.
