Paweł Gajewski
"Weil wir Brüder sind. Zum
christlich-jüdischen Dialog heute",
Schalom Ben-Chorin, Gerlingen 1988
: [recenzja]
Collectanea Theologica 61/3, 204-206
i trudności. Je j funkcja nie ogranicza się jednak chyba do roli kompendium. Pokazuje bowiem herm eneutykę biblijną jako dziedzinę złożoną i trudną. To zaś z kolei przypom ina nam , jak tru d n ą księgą jest sama Biblia.
Michał W ojciechowski, Warszawa
Schalom BEN-CHORIN, W eil w ir Brüder sind. Z u m christlich-jüdischen
Dialog heute, Bleicher Verlag, Gerlingen 1988, s. 238
Profesor Schalom Ben-Chorin należy do najw ybitniejszych postaci współczesnego judaizm u i jest jednocześnie czołowym przedstawicielem dia logu żydowsko-chrześcijańskiego. Urodził się w roku 1913 jako F ritz Rosenthal w baw arsko-żydow skiej rodzinie od daw na osiadłej w Monachium. Studiow ał w swoim rodzinnym mieście filologię niemiecką, religioznawstwo porównaw cze orez judaistykę. Po przejęciu w Niemczech władzy przez nazistów wye migrował w roku 1935 do Palestyny, Od tego czasu mieszka w Jerozolimie i działa jako pisarz, dziennikarz i uczony; jest jednocześnie założycielem pierw szej w Jerozolimie żydowskiej gminy religijnej o charakterze reform owanym . Wśród jego naukow ych dokonań znajdują się tak znaczące dzieła jak Jüdis
cher Glaube. S tru ktu ren einer Theologie des Judentum s anhand des Maimo- nidischen Credo (Tubingen 1975), Theologia Judaica (Tübingen 1982) czy Was ist der Mensch? Anthropologie des Judentum s (Tübingen 1986).
Już od roku 1941 zaangażował się w dialog żydowsko-chrześcijański. Owo cem tej działalności, prócz w ielu wykładów, odczytów i artykułów są także dzieła niezwykle cenne dla pogłębienia teologicznej płaszczyzny dialogu: Dia
logische Theologie. S ch nittpunkte des christlich-jüdischen Gesprächs (Trier
1975), Germania Hebraica. Beiträge zu m Verhältnis von Deutschen und. J u
den (Gerlingen 1982) oraz trzy książki: Bruder Jesus (München 1967), Pau lus (München 1970), M utter M iriam (München 1971), wydane w roku 1983
jako trylogia pod wspólnym tytułem Die H eim kehr. Jesus, Paulus, Maria
in jüdischer Sicht (Deutscher Taschenbuch — Verlag).
Pozycja W eil w ir Brüder sind nie jest kolejnym zw artym omówieniem obecnego stanu dialogu żydowsko-chrześcijańskiego, lecz zbiorem wykładów i prelekcji wygłoszonych przez profesora Ben-Chorina w latach 1983— —1987, wydanym z okazji jego siedemdziesiątych piątych urodzin. Książka ta jest przede wszystkim św iadectwem życia oddanego całkowicie dziełu wzajemnego poznania i zrozumienia między wyznawcami judaizm u i chrześ cijaństw a, ale jednocześnie stanow i doskonałe wprowadzenie do tych zagad nień. Podzielona została na cztery zasadnicze części: Die Bibel, Prägende Gestalten, Dialog, Wurzeln.
Pierw sza z nich, zaw ierająca siedem tekstów osnutych wokół problem a tyki biblijnej, ukazuje czytelnikowi ich autora jako egzegetę. Nie jest to jed nak typowa egzegeza naukowa. Choć oparta na głębokiej wiedzy teologicznej i filologicznej, skłania się ku orientacji egzystencjalnej o zabarw ieniu histo riozoficznym. Ukazuje ona Słowo Boże w konkretnym kontekście historycznym, a naw et politycznym, nie tylko w przeszłości, lecz również w teraźniejszości. Widać to już w tekście pierwszego w ykładu, w którym jego autor nazywa Biblię zwierciadłem św iata. Analizując dawniejsze i współczesne przekłady Pism a Świętego Ben-Chorin stw ierdza, że ich język najdoskonalej oddaje przem iany, jakie zachodzą w świecie. Ta orientacja w najpełniejszy sposób ujaw nia się w dwóch próbach egzegetycznych, które dotyczą Psalm u 126 oraz znanego fragm entu Iz 40, 1—11. C entralnym punktem całej analizy jest tu taj naród żydowski i w ydarzenia z jego historii. Ten m otyw narodu dom inu je również w przepięknym eseju poświęconym Księdze Hioba, a właściwie sa m ej teologii cierpienia, gdyż postać Hioba jest tylko osnową przem yśleń w y pełnionych treściam i, które pochodzą także z pism najw ybitniejszych teologów i filozofów, między innym i K. B arth a i C. G. Junga. ·
We wszystkich rozważaniach Ben-Chorina najczęściej pojaw ia się jed nak myśl M artina Bubera. Poświęcone m u zostały w całości aż dwa teksty z drugiej części książki. Część ta ukazuje postacie, które w yw arły szczególny wpływ na duchowy i intelektualny rozwój uczonego z Jerozolimy. Wśród tych postaci nie w ym agają bliższego przedstaw ienia ani Buber, ani wybitny filozof żydowski Franz Rosenzweig, natom iast osoby М аха Broda i H ansa- - Joachim a Schoepsa są m niej znane. Max Brod zapisał się w historii litera tu ry niemieckiej przede wszystkim jako wydawca i in terp retato r dzieł Franza K afki. Ben-Chorin prezentuje go jako wybitnego żydowskiego myśliciela religijnego, którego poglądy wyrażone zostały także w formie powieści, z któ rych wymienione są między innym i: Reubeni, Fürst der Juden i Der
Meister — utw ór poświęcony Jezusowi. H ans-Joachim Schoeps, w ybitny
współczesny historyk religii i teolog żydowski o orientacji ortodoksyjnej, prowadzi od roku 1934 ożywioną korespondencję z profesorem Ben-Chorinem. J e j owocem jest publikacja Was ist jüdische Theologie? (F ran k fu rt am Main 1988).
W tej części książki na szczególną uwagę zasługuje tekst dotyczący M ar cina L u tra i jego odniesień do judaizm u. Można w nim znaleźć rzetelną próbę obalenia w ielu mitów, których tw órcy chcieli widzieć w Lutrze zdeklarowanego w roga narodu i religii żydowskiej. A utor arty k u łu przedstaw ia również rolę propagandy nazistow skiej w upowszechnianiu, a naw et tw orzeniu fałszywej wizji Reform atora.
Najistotniejszą częścią całej książki jest część trzecia, poświęcona dialo gowi. Prócz dwóch tekstów wypełnionych refleksjam i nad stanem tego dia logu, część ta zawiera również dwa odczyty poświęcone m odlitwie żydowskiej, z których szczególnie piękny jest tekst drugi, opisujący osobiste doświadczenia m odlitewne autora. Teksty te z pełną świadomością umieszczone zostały w powiązaniu z problem atyką dialogu, gdyż w yłania się z nich wizja mod litw y jako jednego z podstawowych źródeł międzyludzkiego zbliżenia.
Kluczowymi punktam i tej p artii m ateriału są jednak dwa teksty poświę cone Jezusow i i Pawłowi: Jesus — wie ich ihn sehe i Paulus — M ittler
zw ischen Juden und Christen.
A rtykuł dotyczący Jezusa jest skrótowym przedstawieniem wizji Jezusa zaprezentow anej wcześniej w książce Bruder Jesus. Ben-Chorin rozpo czyna swoją wypowiedź od sprecyzowania, kim Jezus nie jest dla żydów, a więc nie jest Mesjaszem, nie jest Jednorodzonym Synem Bożym, nie może być odbierany jako druga osoba Trójcy Świętej, gdyż judaizm nie zna pojęcia osób Bożych. Nie jest On również według Ben-Chorina prorokiem, choć ta k ą in terpretację można znaleźć u niektórych autorów żydowskich; wśród nich Jules Isaac widzi Jezusa nie tylko jako jednego z żydowskich proroków, ale jako ostatniego i największego proroka. Jezus jest dla m yśliciela z Jero zolimy przede wszystkim Żydem (celowe jest tu ta j użycie zgodnie z polską ortografią w ielkiej litery, gdyż z kontekstu wypowiedzi w ynika, że jej auto rowi chodzi również o bardzo silnie podkreśloną przynależność narodową, nie zaś tylko o aspekt religijny), Pra-Ż ydem i Tylko-Żydem, lub według te r minologii Bubera „centralnym Żydem ”. Je st również „Rabbi” z całym bogac tw em treści zaw artym w tym słowie, jest Nauczycielem Praw a. Istotę n au czania Jezusa dostrzega autor dzieła Bruder Jesus w podwójnym przyka zaniu miłości, interpretując jednak ten nakaz jako najdoskonalszą prokla m ację Tory. Orędzie o K rólestw ie Bożym głoszone przez Jezusa umieszcza w nurcie m esjańskich oczekiwań N arodu W ybranego, widząc w nadziei po wtórnego przyjścia Chrystusa Pana, stojącej u podstaw chrześcijaństw a oraz w oczekiwaniu na nadejście Mesjasza, k tóre ciągle jest udziałem żydów, bardzo w ażny p u nkt zbliżenia.
Podobną próbą podsum owania poglądów zaw artych w książce Paulus jest w ykład wygłoszony w Akademii K atolickiej w Ham burgu 22 październi ka 1983 roku. Apostoł Narodów jest dla autora w ykładu nie tyle pośrednikiem ,
ile raczej osobą, która stoi dokładnie na granicy judaizm u i chrześcijaństwa. Paw eł jest dla niego typow ym przedstawicielem diaspory żydowskiej, zako rzenionym bardzo silnie w tradycji swojego narodu, ale jednocześnie otw ar tym na w artości k u ltu ry grecko-rzym skiej. B en-Chorin w ytrw ale śledzi w nauczaniu Paw ła w ątki żydowskie, wskazując, że rdzeń nauczania Apostoła to jednak Prawo, które nie zostało zanegowane, lecz w konfrontacji ze św ia tem pogańskim zyskało nową jakość i inny wym iar.
Czwarta część książki jest najkrótsza; zawiera zaledwie trzy krótkie szkice poświęcone rodzinnem u cmentarzowi w Laupheim oraz m atce i babce ze strony m atki. Uzupełnieniem jest „curriculum v itae” autora książki, napi sane przez niego samego z perspektyw y siedemdziesiątych piątych urodzin. Ta część, pozbawiona w ątków teologicznych, jest jednocześnie najbardziej osobista i zgodnie z zam ierzeniem autora ukazuje korzenie, z których w yrasta jego życie i dzieło. Urodzony w Bawarii, wychowywał się od najmłodszych lat w kręgu najlepszych trad y cji niemieckich i chrześcijańskich. Pozostał jednak w ierny swojej narodowości i religii, która jest z nią organicznie związana. Należy dodać, że swoją żydowską tożsamość odkrył on jakby na nowo w latach młodzieńczych, najpierw jako student szkoły handlowej, później U niw ersytetu Monachijskiego. Znamienne, że jedną z postaci, która m iała na to decydujący w pływ był profesor Joseph Schnitzer, bardzo kontro w ersyjny wówczas teolog katolicki. Dokonało się to już w czasie, kiedy wiodą cą rolę odgrywała w Niemczech partia faszystowska, k tóra z rasizm u i an ty semityzmu uczyniła swoje sztandarow e hasła. Em igracja do Palestyny, którą Ben-Chorin uw aża za jedyną ojczyznę wszystkich Żydów, niezależnie od m iejsca ich urodzenia nie odcięła go od jego niem ieckich korzeni; była n a tom iast czynnikiem, który w decydujący sposób przyczynił się do uformo w ania postawy dialogu i porozumienia.
Taki obraz w yłania się z k a rt książki Weil w ir Brüder sind, w której pojęcie b raterstw a jest tak silnie podkreślone. Nie jest to braterstw o, które dąży do podporządkowania sobie drugiej strony, akceptuje ono jej odrębność i swobodę rozwoju. Nie rezygnując z w iernie strzeżonej w łasnej tożsamości, szuka wszystkiego, co łączy, wskazując, że to, co dzieli może być również przedm iotem konstruktyw nego dialogu, nie zaś bezowocnego sporu.
Trzeba jeszcze dodać, że książka ta jest bardzo starannie opracowana pod względem edytorskim . Wszystkie zamieszczone w niej teksty posiadają notki bibliograficzne, które precyzyjnie podają wszystkie najistotniejsze in form acje. Zamieszczono również bibliografię najw ażniejszych dzieł autora książki, wzbogacając ten w ykaz wiadomościami o źródłach, w których można znaleźć bibliografię szczegółową. Pozycja ta może więc stanowić punkt wyjścia do dalszych szczegółowych studiów nad problem atyką dialogu teologicznego między judaizmem a chrześcijaństwem . Studia takie byłyby szczególnie przy datne na gruncie polskim, gdzie ciągle jeszcze jest zbyt mało opracowań tego typu.
Sam profesor Schalom Ben-Chorin, popularny i cieszący się ogromnym uznaniem w Niemczech i Europie Zachodniej, o czym świadczą liczne dokto ra ty honorowe oraz wysokie odznaczenia państwowe, pozostaje ciągle w Pol sce praw ie całkowicie nie znany.
ks. Paweł G ajewski, Piotrków Tryb. — Rusiec
G erhard CZERMAK, Christen gegen Juden. Geschichte einer Verfolgung, Nördlingen 1989, Greno Verlag, s. 429.
W bieżącym roku na niemieckojęzycznym rynku księgarskim ukazały się kolejne pozycje związane z problem atyką stosunków chrześcijańsko-żydowskich. Jedną z nich jest książka Czermaka. A utor kieruje swe dzieło do szerokiego grona czytelników, do — jak sam pisze we W stępie — „zaangażowanych
