"La Bible et son Dieu, (Jésus et Jésus Christ 40)", H. Cazelles, Paris 1989 : [recenzja]

Julian Warzecha

"La Bible et son Dieu, (Jésus et Jésus

Christ 40)", H. Cazelles, Paris 1989 :

[recenzja]

Collectanea Theologica 62/3, 179-183

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) f a s c . I I I H . C A Z E L L E S , L a B i b l e e t s o n D ie u , ( J é s u s e t J é s u s C h r i s t 40), P a r is , D e s- c lé e 1989, s. 194. H. C a z e lle s, w y b itn y e g z e g e ta fr a n c u s k i, je s t d o b rz e z n a n y c z y te ln ik o w i p o lsk ie m u . S p o śr ó d w ie lu d z ie ł w a r to p r z y p o m n ie ć n ie k tó re , z w ła sz c z a te, d o k tó r y c h s a m o d s y ła c z y te ln ik a : I n t r o d u c t i o n c r i t i q u e à l’ A n c ie n T e s t a m e n t (dz. zb io r.), P a r i s 1974; L e M e s s ie d e l a B i b l e , P a r i s 1978; H is t o ir e p o l i t i q u e d ’I s r a ë l , P a r is 1982; A u t o u r d e l’E x o d e , P a r i s 1987.

D zie ło p o p rz e d z o n e je s t p r z e d m o w ą J . D o ré g o , r e d a g u ją c e g o se r ię J é s u s e t J é s u s C h r is t . S łu s z n ie u w a ż a on je z a m istr z o w sk ie . S ą d z i też, ż e o d e g r a ono n ie m n ie js z ą ro lę , n iż o p u b lik o w a n a w c z e śn ie j k s ią ż k a L e M e s s ie d e l a B ib ie .

Z k o le i z a b ie r a g ło s a u to r , k t ó r y w e w p r o w a d z e n iu w y ja ś n ia z a ło ż e n ia d z ie ła : „ M o ż n a stu d io w a ć B ib lię , b y o d k ry ć n a u k ę o B o g u i w y o d rę b n ić p r a w ­ d y , k t ó r y m i ż y ją j e j w ie r z ą c y c z y te ln ic y . M o ż n a j ą ró w n ie ż stu d io w a ć ja k o ś w ia d e c tw o ż y c ia r e lig ijn e g o , k tó r e w y r a s t a w św ie c ie p o śr ó d in n y c h k u lt u r r e lig ijn y c h ” (s. 7). T a k ą w ła śn ie „ h is to r ię r e li g i jn ą ” p o sta n o w ił n a p is a ć p o u k o ń c z e n iu H i s t o r i i p o l i t y c z n e j I z r a e l a . J e s z c z e ja ś n ie j w y r a ż a z a m ia r a u t o r a o s ta tn ie z d a n ie je g o d z ie ła : „W ś w ie tle s tu d iu m n a d f u n k c ją P is m a S w . w r a ­ m a c h h isto r ii r e lig ii to d z ia ła n ie (z b a w c z e — d o p . J . W .) B o g a B ib lii tr z e b a b ę d z ie w c ią ż n a n o w o p o d e jm o w a ć , d y sk u to w a ć i p r e c y z o w a ć ” (s. 162).

W r a c a ją c do „ W p r o w a d z e n ia ” , w a r to je sz c z e r a z o d d a ć g ło s z n a k o m ite m u e g z e g e c ie i — j a k m o ż n a się p r z e k o n a ć p r z y le k tu r z e je g o b a r d z o in t e r e s u ją ­ c e j k s ią ż k i — z n a w c y h is to r ii r e lig ii: „ N ie b a d a m y tu B ib lii ja k o w y w o d u o B o g u , le c z ja k o św ia d e c tw o p r z e ż y w a n e . L u d z ie , k t ó r z y ż y ją w s p o łe c z ­ n o śc ia c h m a ją c y c h d o ść s p r e c y z o w a n ą h isto rię , o d n o sz ą tę h isto r ię d o B o g a , m a ją c e g o ró ż n e im io n a i a tr y b u ty . M y s t a w ia m y p y t a n ia te k sto m , k tó r e c h c ą u c h o d z ić z a ś w ia d k ó w d z ia ła n ia B o ż e g o . N ie d ą ż y m y w ię c d o p r z e d s ta w ie n ia te o lo g ii b ib lijn e j, k t ó r a m ia ła b y sta n o w ić n o w ą sy n te z ę s tw ie rd z e ń b i b l i j ­ n y c h o B o g u ” . T a k a b o w ie m te o lo g ia d o k o n u je z w y k le sy n te z y m y ś li b ib lijn e j n a p o d st a w ie j a k i e j ś g łó w n e j id e i te o lo g ic z n e j, co m o ż e n ie r a z u p r a s z a ć b o ­

g a c tw o t e j m y śli. A u to r p o c h w a la p e r sp e k t y w ę h isto r y c z n ą w T e o l o g i i G . v o n R a d a . W e d łu g s u lp ic ja ń s k ie g o b ib lis ty je d n a k „ t r z e b a p o su n ą ć n a p r z ó d tę p e r sp e k t y w ę h isto ry c z n ą , n ie d la s tw o r z e n ia te o lo g ii h isto r ii, le c z p o to, b y ro z p o z n a ć m ie js c e ś w ia d e c tw a b ib lijn e g o w śr ó d k u lt u r r e lig ijn y c h i p o ja w ie ­ n ie s ię w sp ó ln o t « b ib lijn y c h » , k t ó r e s ą p r z e k o n a n e , iż c z e r p ią s w o je ż y c ie z p o tę g i i e n e r g ii B o g a ” (s. 8).

P r z e k a z y b ilb ijn e ż y ją i r o z w ija ją się w r a z z r o z w o je m ż y c ia w sp ó ln o ty , k t ó r a z n ich w y r a s t a . P o d ty m w z g lę d e m m o ż n a b y sz u k a ć p o d o b ie ń stw a z R . R e n d t o r f f e m (D a s A l t e T e s t a m e n t . E in e E i n f ü h r u n g , N e u k ir c h e n 1985 2). C a z a lle s m ó w i o sto p n io w y m tw o r z e n iu B ib lii, w k t ó r y m d a się w y ­ ró ż n ić p ię ć e ta p ó w : 1. O k re s p r z e d m o n a rc h ic z n y . 2. O k r e s p r z e d p r o r o c k i (N . B . A u to r m a n a m y ś li b e z w ą t p ie n ia o k r e s w c z e ­ sn e j m o n a rc h ii. T o o k r e śle n ie u w a ż a m z a n ie z b y t p r e c y z y jn e , g d y ż i w te d y w y s t ę p u ją — ch o ć n ie lic z n ie — p ro ro c y ). 3. O k r e s p r o r o c k i (A m o s, O z e a sz i p r o r o c y V I I I w.). 4. O k r e s d e u te r o n o m isty c z n y (p o 722 r.). 5. O k r e s p o n ie w o li (a ś c iś le — p o 587 r.). Z ta k ie g o o k r e ś le n ia o sta tn ie g o o k r e s u w y n ik a ja s n o , że a u t o r z n a c z n ie w ię k s z ą ro lę p r z y p is u je e p o c e p o 538 n iż s a m e j n ie w o li. J e s t to tro c h ę d y

-s k u -s y jn e . W e „ W p r o w a d z e n iu ” z n a jd u ją -się je -sz c z e d w a k r ó tk ie p u n k ty t r a k ­ t u ją c e o p o w s ta w a n iu B ib lii w r a m a c h in n y c h k u ltu r r e lig ijn y c h o r a z o ro z ­ w o ju c y w iliz a c ji.

G łó w n a c z ę ść d z ie ła H . C a z e lle s a s k ł a d a s ię z t r z y n a s t u ro z d z ia łó w . U k a ­ z u je w n ich a u t o r — z a sa d n ic z o w p o r z ą d k u c h r o n o lo g ic z n y m — ró żn e s p o j­ r z e n ia n a B o g a , w y p r a c o w a n e w zło ż o n e j t r a d y c ji b ib lijn e j. W p ie rw je d n a k , z g o d n ie ze s w o ją m e to d ą , p o le g a ją c ą n a sz e r o k im u w z g lę d n ie n iu k o n te k s tu h is to ry c z n o -k u ltu r o w e g o , m ó w i w ro z d z ia le p ie r w sz y m o lu d z ia c h , p le m io ­ n a c h i b ó stw a c h w y s t ę p u ją c y c h p r z e d Iz r a e le m . Z a jm u je się g łó w n ie ś w ia ­ te m se m ic k im , w sz c z e g ó ln o śc i p r z e d iz r a e ls k ą k u lt u r ą K a n a a n u . N a jb a r d z i e j i n t e r e s u ją c e s ą tu je d n a k r o z w a ż a n ia n a t e m a t im io n , ja k im i p le m io n a iz r a e l­ sk ie o k r e ś la ły sw e g o B o g a . W s k a z u je on p r z y ty m , co te p le m io n a p r z e ję ły od o t a c z a ją c e g o je ś r o d o w is k a i j a k to p r ó b o w a ły p r z e tw o r z y ć w d u c h u sw o ­ j e j w ia r y .

P o n a k r e ś le n iu t ła h isto r y c z n o - k u ltu r o w e g o w ia r y I z r a e la p r z e d s ta w ia a u t o r b o g a tą p a n o r a m ę p o ję c i a B o g a w r o z w o ju h isto r y c z n y m (ro zd z . II). Z a c z y n a ten p r z e g lą d od B o g a A b r a h a m a . J e s t to B ó g w y b r a n e j je d n o s tk i, n ie sp o łe c z n o śc i. T a k p r z e d s t a w ia G o p r z e d e w sz y stk im t r a d y c ja E . J a k o c z ło ­ w ie k sta r o ż y tn e g o W sch o d u , A b r a h a m „ n ie s z u k a w B o g u w y ja ś n ie n ia k o s ­ m o su . Z w r a c a się on d o sw e g o o s o b is te g o B o g a , b y m u p o m ó g ł z r e a liz o w a ć sw o je ż y c ie ” (s. 28). N ie j e s t z w ią z a n y ten B ó g z m ie js c e m a n i ze ś w ią ty n ią , le c z to w a r z y s z y sw e m u c z c ic ielo w i, d o k ą d się u d a je . B ó g A b r a h a m a n ie z w r a ­ c a je sz c z e t a k u w a g i n a m o r a ln o ść , j a k B ó g t r a d y c ji M o jż e sz o w e j. „W ż a d n e j z r e c e n z ji b ib lijn y c h B ó g A b r a h a m a n ie je s t d a le k i lu b t r a n sc e n d e n tn y , ś w ię ­ ty (g d ś) — j a k b y się w te d y p o w ie d z ia ło ; j e s t on b lisk o c z ło w ie k a i m ó w i do n ie g o ” (s. 33).

O d p o ję c ia „ B o g a A b r a h a m a ” ł a t w e j e s t p r z e jśc ie d o p o ję c ia „ B o g a o j ­ c a ” (ro zd z . III). „ B ó g o j c a ” i „ B ó g o jc ó w ” to n ie to sa m o , ch o ć d r u g ie je s t p r z y g o to w a n e p r z e z p ie rw sz e . O k r e śle n ie „ B ó g o jc ó w ” je s t p r a w ie n ie z n a n e n a B lis k im W sch o d zie, n a t o m ia s t „ B ó g o jc a ” — d o ść c z ę ste . W B ib lii o k r e ś le ­ n ie „ B ó g o jc a ” p o ja w ia s ię w r a z z I z a a k ie m (R d z 26, 23). N a t o m ia s t p o ję c ie „ B ó g o jc ó w ” w y s t ę p u je p r z y p o w o ła n iu M o jż e sz a (W j 3 , 13.15n). „ O s o b is t y B ó g A b r a h a m a s t a ł się o s o b is ty m B o g ie m je g o p o to m k ó w (...). J e s t t e r a z u z n a n y n a B o g a o jcó w , k tó r y o b ja w ia s w o je im ię J a h w e w sz y st k im p le m io n o m I z r a e la ” (s. 41). B ó g A b r a h a m a , B ó g o jc a b y ł św ia d k ie m p r z y m ie rz y , z a w ie r a n y c h p r z e z te g o p a tr ia r c h ę lu b p o to m k ó w z in n y m i. W u ję c iu K s ię g i W y jś c ia te n B ó g s t a je się p a r t n e r e m p r z y m ie r z a (ro zd z. IV ). A u to r w sk a z u je n a p o d o b ie ń stw a i ró ż n ic e m ię d z y p r z y m ie r z a m i p o lity c z n y m i a p r z y m ie r z e m s y n a js k im . B ó g n ie z a d o w a la się ju ż ty m , że c h ro n i sw e g o w y z n a w c ę , ży w i lu d i d a je m u w s k a z a n ia , j a k G o o d n a leź ć . C h c e O n w e jś ć ze sw y m lu d e m w z w ią z e k r o ­ d z in n y , „ z w ią z e k s y n a ze sw o im B o g ie m — o jc e m , ż y ją c y m t y m sa m y m ż y ­ c ie m ” (s. 47). R e g u lo w a n e j e s t to p r z y m ie r z e „ D z ie się c io m a s ło w a m i” , tzn . p r z y k a z a n ia m i, k tó r e w y k a z u ją p e w n e p o d o b ie ń stw a d o m o r a ln e j r e f l e k s ji B lis k ie g o W sch o d u , z w ła sz c z a E g ip tu . T a k p o jm o w a n y B ó g m o ż e — je ś li z e ch ce — u z d ro w ić c z ło w ie k a . P o p rz e z p r z y m ie rz e B ó g s t a ł się n a r o d o w y m B o g ie m I z r a e la (ro zd z. V ). G d y tr z e b a , w a lc z y O n z a te n n a r ó d i go w y z w a la . A u to r o m a w ia je d n o z n a js t a r s z y c h p o ję ć B o g a ja k o w o jo w n ik a . B ó g je s t o b e c n y w śr ó d I z r a e la p r z e d e w sz y st k im p o p rz e z A r k ę P r z y m ie r z a . O b o k c z y n n ik a r e lig ijn e g o d u ­ ży w p ły w n a sto p n io w ą k o n so lid a c ję p le m io n iz r a e lsk ic h m ia ły s y t u a c je z a ­ g r o ż e ń z z e w n ą tr z i k o n ie c z n o ść o b ro n y .

N a r o d o w y B ó g I z r a e la j e s t też p o jm o w a n y ja k o B ó g p a ń s t w a m o n a rc h ic z - n e g o (ro zd z. V I). C h o ć s ą to p o ję c ia b lisk ie , n ie s ą je d n a k to ż sa m e . W p ie r ­ w sz y m p r z y p a d k u B ó g d z ia ła b e z p o śr e d n io , i to p r z e d e w sz y st k im w o b ro n ie Iz r a e la . „W p a ń stw ie m o n a rc h ic z n y m B ó g n a r o d o w y w y b ie r a je d n e g o c zło n ­ k a te g o lu d u , k t ó r y b ę d z ie J e g o s łu g ą , a b y są d z ić , b ro n ić i rz ą d z ić J e g o

lu d e m w c ią g u sw e g o ż y c ia ” (s. 59). W t e j s y t u a c ji B ó g d z ia ła w ię c p o p rz e z sw e g o w y b r a ń c a . T a k j a k w o g ó le n a B lis k im W sch o d zie, ró w n ie ż w I z r a e lu m o n a r c h ia b y ła n ie ty lk o d y n a sty c z n a , a le i s a k r a ln a . J e j c h a r a k t e r s a k r a ln y b y w a ł u w y d a t n ia n y p o p rz e z o b rz ę d n a m a sz c z e n ia . F a k t ten je s t ró żn ie in ­ te r p r e t o w a n y p r z e z t r a d y c je b ib lijn e . „ O ile K s ię g i S a m u e la i P s a lm y m ó w ią c z ę sto o « p o m a z a ń c u » (m a śia h ) J a h w e , to p r o r o c y n ie u ż y w a ją p r a k ty c z n ie te g o w y r a ż e n ia , p o z a p r z y p a d k ie m C y r u s a ” (s. 61). P o m a z a n ie c J a h w e je s t p o d w p ły w e m D u c h a i je s t u w a ż a n y z a p r z y b r a n e g o S y n a B o ż e g o . J e g o z a ­ d a n ie m j e s t z a p e w n ić s p r a w ie d liw o ś ć . M a on też sw o je o b o w ią z k i w z a k r e sie k u ltu .

N ie co in n ą w iz ję B o g a p r z e d s t a w ia ją p r o ro c y . D la n ich je s t O n p r z e d e w sz y st k im B o g ie m sp r a w ie d liw y m (ro zd z. V II). U w y d a tn ie n ie te g o p r z y m io tu B o g a p r z e z p r o r o k ó w m ia ło s w o ją p r z y c z y n ę m . in. w ty m , że k r ó lo w ie n ie z a p e w n ia li n a le ż y c ie sp r a w ie d liw o ś c i w sp o łe c z n o śc i I z r a e la . A u to r o m a w ia k r ó tk o A m o sa i I z a ja s z a , S o f o n ia s z a , J e r e m i a s z a i E z e c h ie la . R o z d z ia ł te n n ie o d n o si się d o p r o r o k ó w w og ó le, a le p r z e d e w sz y st k im d o ty ch , k t ó r z y p o j­ m o w a li B o g a w a s p e k c ie m o r a ln y m , ja k o s tr ó ż a sp r a w ie d liw o śc i.

P r z e d s t a w ic ie le w y b r a n e j p r z e z B o g a d y n a s t ii n ie z a w sz e s p e łn ia li n a le ­ ży cie s w o je z a d a n ia . S p o t y k a ich z a to k r y t y k a ze str o n y p ro ro k ó w . W ią zan o w p r a w d z ie n a d a l n a d z ie ję z j e j z a ło ż y c ie le m D a w id e m , a le j e s t u d e r z a ją c e , że J e r e m ia s z t y lk o r a z o k r e śli g o ty t u łe m k r ó la , a E z e c h ie l n ie u c z y n i te g o n ig d y . W y b ó r z o s t a je n ie ja k o p r z e n ie sio n y n a ś w ią ty n ię , k t ó r ą c h c ia ł z b u d o ­ w a ć D a w id (ro zd z. V III). „ B o ż y w y b ó r je d y n e g o m ie js c a k u ltu j e s t w a ż n y m t e m a te m p r z e p o w ia d a n ia d e u te ro n o m ic z n e g o ” (s. 79). A u to r o m a w ia tu ró żn e te r m in y , o k r e ś la ją c e z g ro m a d z e n ie , w k t ó r y m B ó g p r z e b y w a . B ó g j e s t t r a n ­ sc e n d e n tn y , d la te g o ś w ią ty n ia n ie m o ż e G o o b ją ć . S t ą d te ż m . in. b ie r z e się z a k a z s p o r z ą d z a n ia w y o b r a ż e ń B o g a . W r a m a c h te g o r o z d z ia łu H . C a z e lle s m ó w i te ż o m ą d r o ś c i ja k o a tr y b u c ie B o g a . C h o ć m ą d r o ś c i p o św ię c a s p e c ja ln y r o z d z ia ł (X I), t u t a j w sp o m in a o n ie j c h y b a z e w z g lę d u n a f a k t, że m ó w ią o n ie j ró w n ie ż d e u te ro n o m iśc i. T w ie r d z ą o n i — p o d o b n ie j a k m ę d r c y w E g ip ­ c ie — że m ą d r o ś ć j e s t p rzy m io tem ; B o g a . C h o ć a u t o r o t y m n ie m ó w i, ta m ą d r o ś ć b ę d z ie te ż m ia ła s w o je m ie js c e w k u lc ie . M o ż n a b y się je d n a k z a s t a ­ n o w ić , c z y r a c z e j n ie b y ło b y le p ie j p r z e su n ą ć te u w a g i o r e la c ji B ó g — m ą ­ d r o ść do ro zd z . X I , p o św ię co n e g o w ła ś n ie m ą d ro śc i. D u że m o ż liw o śc i p o r ó w n a n ia B o g a I z r a e la z p o ję c ia m i b ó stw o t a c z a ją ­ c e g o g o ś r o d o w is k a d a je p o ję c ie B o g a ja k o stw ó r c y (ro zd z. I X ). R e lig ie B l i s ­ k ie g o W sch o d u w y r a ż a ły tę p r a w d ę p r z e z ró ż n e g e n e a lo g ie , w r a m a c h sw o ic h p a n te o n ó w . D o ść c z ę sto w y o b r a ż a ją so b ie stw o r z e n ie p o p r z e z w a lk ę g łó w ­ n e g o b ó stw a z b ó stw a m i k o n k u r e n c y jn y m i. M a to s w o je ś la d y w B ib lii, z w ła sz c z a w P sa lm a c h . Z c z a se m B ib lia d o k o n a p r z e tw o r z e n ia ty c h m ity c z ­ n y c h w y o b r a ż e ń : „ n ie b ę d z ie to ju ż w a lk a stw ó r c z a , le c z w a lk a B o g a , k tó r y w y r y w a sw ó j lu d z m o c y o b c y c h p o tę g i w y z w a la z je g o b łę d ó w ” (s. 92). B ib lia m a je d n a k w ła sn e sło w n ic tw o w y r a ż a ją c e p r a w d ę o stw o r z e n iu ś w ia t a p r z e z B o g a . P r z e z sło w o j s d n p . w y r a ż o n a j e s t m y śl o s ta ło śc i ś w ia t a s tw o ­ rz o n e g o p r z e z B o g a (p o d o b n ie p rz e z k ó n e n ). S z c z e g ó ln ie b o g a t a te o lo g ia stw o ­ rz e n ia z a w ie r a s ię w p r o ro c tw ie D e u t e r o - I z a ja s z a (b ä r ä’). J u ż w ro z d z ia le V I I I b y ł a m o w a o o b e c n o ści B o g a w w y b r a n y m s a n k t u ­ a r iu m . P o s z e r z a ją c n ie co to s p o jr z e n ie m ó w i a u t o r o so b n o o B o g u Ś w ię ty m , k t ó r y u ja w n ia te n sw ó j p r z y m io t p o p r z e z w y b r a n e do k u ltu o so b y i p rz e z s a m k u lt (ro zd z. X ). W t y m a s p e k c ie p r z e d s ta w ia B o g a p r z e d e w sz y stk im I z a ja s z , E z e c h ie l i t r a d y c ja k a p ła ń s k a . W e d łu g n ie k tó ry c h p ro ro k ó w , B ó g o k a z u je s w o ją św ię to ść p o p rz e z s p r a w ie d liw o ść . L u d j e s t p o św ię c o n y B o g u , a O n d a je sw e m u lu d o w i „ P r a w o Ś w ię t o ś c i” (K p ł 17— 26). Ś w ię to ść t a u jm o ­ w a n a j e s t w a s p e k c ie m o r a ln y m i litu r g ic z n y m (ry tu a ln y m ). I d e a B o g a Ś w ię ­ te g o m a s w o je o d b ic ie t a k ż e w u ję c iu D u c h a B o ż e g o , k tó r e g o od o k r e su po n ie w o li łą c z y się ze św ię t o ś c ią B o g a (np. P s 51,13).

A u to r c h a r a k t e r y z u je n a jp ie r w o g ó ln ie m ą d r o ś ć B lis k ie g o W sch o d u i w s k a ­ z u je n a w y z w a n ia , ja k ie z n ie j p ły n ę ły d la w ia r y I z r a e la . W ielu p r o ro k ó w n ie u fn ie o d n o siło się d o t e j m ą d r o śc i, p o le g a ją c e j z b y tn io n a w ła s n y c h s i ­

ła c h . D la te g o I z a ja s z , ja k o p ie r w sz y , s tw ie rd z i, że ty lk o J a h w e j e s t m ą d r y (Iz 31,2). „ T o p o p rz e z n ie g o i p o p r z e z ru c h d e u te ro n o m ic z n y o b ja w ie n ie b i­ b lijn e s p o jr z y n a m ą d r o ś ć b a r d z ie j p r z y ja ź n ie , p o d w a r u n k ie m je d n a k , że z o sta n ie o n a p o d p o r z ą d k o w a n a sp r a w ie d liw o ś c i B o g a M o jż e sz o w e g o i je g o T o r y ” (s. 111). P o p rz e z s w o ją m ą d r o ś ć B ó g w y c h o w u je je d n o s tk i i sp o łe c z ­ n o ść. H . C a z e lle s s k u p ia s ię sz c z e g ó ln ie n a d m ą d r o ś c ią B o ż ą w u ję c iu k s ią g m ą d ro śc io w y c h . R e c e n z e n to w i n a s u w a się u w a g a , że ty tu ł te g o ro z d z ia łu je s t tro c h ę z a w ą s k i w s to su n k u d o p o d ty tu łó w . W t a k im p r z e g lą d z ie ró ż n y c h w y o b r a ż e ń B o g a n ie m o g ło z a b r a k n ą ć J e g o o b ra z u , j a k i z n a jd u je m y w P s a lm a c h (ro zdz. X I I ) . J e s t to o b r a z w ie lo b a rw n y . P s a lm y b o w ie m „ s t a n o w ią e ch o w ia r y I z r a e la i b o ją c y c h się B o g a ” (s. 122). B ó g P s a lm ó w m a w ie le ce ch te o lo g ii d e u te ro n o m isty c z n e j. T e m o d litw y s ą p r z e c ie ż k ie r o w a n e d o B o g a — p r z e d e w sz y st k im w św ią ty n i, je d y n y m m ie j­ s c u k u ltu , k tó r e O n s a m w y b r a ł. D o c h o d z ą tu do g ło su , o c z y w iśc ie , i in n e p r ą d y te o lo g ic z n e . S ą w ię c z a u w a ż a ln e i r y s y te o lo g ii k a p ł a ń s k ie j, ch o ć k a ­ p ła n i w z m ia n k o w a n i s ą ty lk o 4 ra z y . C z ę sto n a t o m ia s t m ó w i s ię o św ią ty n i, d o k t ó r e j ch ę tn ie s p ie s z ą p ie lg r z y m i (p o r. P s 120— 134). M a tu s w o je o d b ic ie i p r ą d m ą d ro śc io w y . W id a ć g o ju ż w d w ó ch p ie rw sz y c h P s a lm a c h , a b o g a ta r e f l e k s j a m ą d r o ś c io w a z a w a r t a j e s t w P s 119. „ K s i ę g a P s a lm ó w z b ie r a w ię c w m o d litw ie to, co o B o g u m ó w ili p r a w o d a w c y , p r o r o c y i m ę d r c y ” (s. 124). S p o r o m ie js c a p o św ię c a a u t o r id e i k r ó le s tw a B o ż e g o w y r a ż o n e j w P sa lm a c h . P r z y p is a n ie B o g u ty tu łu k r ó la b y ło m o ż liw e d o p ie r o w o k re sie , g d y Iz r a e lic i d o św ia d c z y li rz e c z y w isto śc i k r ó le s tw a . W r a m a c h te g o ro z d z ia łu o m a w ia też a u to r o c z e k iw a n ia m e s ja ń s k ie , g łó w n ie w św ie tle P sa lm ó w , ch o ć w ró w n e j m ie rz e t r a k t u je (p o d z a g a d k o w y m t y t u łe m : M e s ja s z o s t a t n i c h c z a s ó w ) o e s c h a ­ to lo g ii, p r z e d sta w io n e j z w ła sz c z a w t e k s ta c h o z a b a r w ie n iu a p o k a lip ty c z n y m . C ie k a w e je s t , ż e ty tu ł „ M e s ja s z ” z n ik a z K s i ą g K r ó le w s k ic h i z P ro ro k ó w . O sta tn i r o z d z ia ł ( X I I I ) n o si t y t u ł: J e z u s M e s j a s z i B ó g K s i ę g i . J e s t on n a jd łu ż s z y ze w sz y stk ic h . N ie d z iw i to, b o je g o t e m a ty k a j e s t b a r d z o s z e r o k a . A u to r k r e ś li n a jp ie r w k r ó t k o o b r a z o c z e k iw a ń m e s ja ń s k ic h n a p r z e ło m ie c z a ­ só w . N a s t ę p n ie p r z e d s ta w ia J e z u s a ja k o w y p e łn ie n ie ty c h o c z e k iw a ń . A u to r w s k a z u je n a w ie lo r a k ie p o w ią z a n ia J e z u s a M e s ja s z a i ju d e o c h r z e ś c ija ń st w a ze S t a r y m T e s t a m e n te m i je g o k o n k r e t n ą a k tu a liz a c ję . J e z u s n ie p o d w a ż a w y b r a n ia I z r a e la i o b e c n o ści B o g a p o śr ó d n ie g o p o p rz e z ś w ią ty n ię . P ie lg r z y ­ m u je d o n ie j z a ró w n o on, j a k i p ie r w s i c h r z e śc ija n ie . P r z e w id u je je d n a k j e j zn isz c z en ie , co w y r a ż a w ję z y k u a p o k a lip ty k i. C h o ć J e z u s s t o s u je p o d o b n e s p o s o b y n a u c z a n ia j a k ó w c z e śn i r a b in i, je g o h a l a k a m a c h a r a k t e r b a r d z o o so ­ b isty . S w o ją to ż sa m o ść u k a z u je O n p r z e d e w sz y stk im p o p rz e z sy n o stw o B o że. W z w ią z k u z ty m o św ie tlił te ż w n o w y sp o só b o jc o stw o B o g a : „ J e z u s u s ta w ia się n a lin ii o jc o s tw a z a u w a ż a n e g o w B o g u A b r a h a m a , je g o B o g u o s o b is ty m ” (s. 145). Z k o le i a u t o r z a jm u je się ty tu łe m „ B ó g K s i ę g i ” , k t ó r y p o z o s ta je w ś c is łe j łą c z n o śc i z a u to r y te te m , j a k i z d o b y ły so b ie (sto p n io w o ) p r z e z w ie k i n a tc h n io n e p r z e k a z y , z e b r a n e z c z a s e m w p o s t a c i K s ię g i. A u to r y te t te n c h r z e ś­ c ija n ie r o z u m ie ją je d n a k sz e r z e j. D u ch , k t ó r y n a tc h n ą ł „ w sz e lk ie p ism o ” , p r o r o k ó w i k r ó ló w o r a z M a r y ję , m a tk ę C h r y s tu s a , z o sta ł d a n y K o śc io ło w i. T r o c h ę m ie js c a p o św ię c a tu a u t o r je sz c z e sto su n k o w i P is m a do K o r a n u , o r a z r e la c ji, j a k a is tn ie je m ię d z y B ib lią , lit u r g i ą i d o k tr y n ą .

D z ie ło z w ie ń cz o n e j e s t e p ilo g ie m : O d P i s m a ś w ię t e g o , p o p r z e z h e r m e n e u ­ t y k ę , d o B o g a B ib lii. A u to r m a w c ią ż w p a m ię c i, że ch o d zi m u o p r z e d s t a ­ w ie n ie b ib lijn y c h u ję ć B o g a , ich ró ż n o ro d n o śc i, a le i z a s a d n ic z e j s p ó jn o śc i. W s k a z u je tu n a p o trz e b ę i p o ż y te k , j a k i r e f l e k s ja n a d B o g ie m B ib lii c z e rp ie z filo z o fii i w o g ó le m y ś li lu d z k ie j, z w ła sz c z a c h r z e ś c ija ń sk ie j. N a t y m k o ń c z ą się r o z w a ż a n ia p r z e d sta w io n e g o tu d z ie ła . Z a m y k a ją je w y k a z y : sk r ó tó w , r e f e r e n c ji b ib lijn y c h i te m a tó w (sk o ro w id z).

O m a w ia n e tu d z ie ło j e s t b a r d z o k r ó t k ie (162 str o n y — o p ró c z w y k a z ó w ). P r z e k a z u je je d n a k o g ro m n e b o g a c tw o tr e śc i. C h o ć je g o a u to r p isz e n a o g ó ł 0 s p r a w a c h d o ść z n a n y ch , d z ię k i u m ie sz c z e n iu ich w sz e ro k o p o ję ty m k o n ­ t e k ś c ie h isto r y c z n o - k u ltu r o w y m u w y d a t n ia c z ę sto n ie z w y k łą ich św ie ż o ść 1 sp e c y fik ę . Z e sta w ie n ie d a n y c h b ib lijn y c h z d o św ia d c z e n ie m sz e rsz y m , p r z y ­ b liż o n y m p o p rz e z h isto r ię re lig ii, o k a z a ło się b a r d z o p o ż y te czn e . T e n m a te r ia ł z h is t o r ii r e lig ii n ie je s t je d n a k p o d a n y ró w n o m ie rn ie w e w sz y stk ic h ro z ­ d z ia ła c h (n ie k ie d y p o p r o s tu b r a k p a r a le l p o z a b ib lijn y c h ).

W sto su n k o w o k r ó t k im o p r a c o w a n iu w y k a z u je a u to r r z a d k o s p o t y k a n ą e r u d y c ję . N ie m n ie j je d n a k u w a ż n y c z y te ln ik m ó g łb y w y r a z ić p e w n e w ą t p li­ w o śc i. O p ró c z k ilk u t a k ic h p y t a ń ju ż p o sta w io n y c h n a s u w a się w ą tp liw o ś ć co d o słu sz n o śc i sa m e g o ty tu łu k s ią ż k i: m ó w i o n a p r z e c ie ż p r a w ie w y łą c z n ie 0 B o g u S t a r e g o T e s ta m e n tu , a je g o o b r a z u w N o w y m T e s t a m e n c ie z a le d w ie d o ty k a . M o że w ię c j a k iś p o d ty tu ł u s u n ą łb y tę d w u z n a c z n o ść ? W a rto te ż w y ­ m ie n ić n ie k tó r e z a u w a ż o n e b łę d y d r u k a r s k ie : s. 46 (n a p o c z ą tk u o sta tn ie g o a k a p it u ) — z a m ia s t E x 18,16 p o w in n o b y ć E x 19,16a; s. 138 (p ie r w sz y w ie r sz ) — z a m ia s t A r is to b a le w in n o b y ć A r is to b u le ; s. 137 (p r z y p is 4, o sta tn i w ie r sz ) z a m ia s t J . F it z m c y e r w in n o b y ć J . F itz m y e r .

A u to r n ie w y p o w ie d z ia ł się w y r a ź n ie , d o k o g o a d r e s u je s w o je d z ieło . C h o ć c z y ta się je d o ść ła tw o , w y m a g a ono je d n a k p e w n e g o r o z e z n a n ia w z ło ­ ż o n e j p r o b le m a ty c e b ib lijn e j. N ie j e s t w ię c p rz e z n a c z o n e d la p o c z ą tk u ją c y c h . M o że w ię c, j a k się w y d a je , b y ć b a r d z o p o m o c n e p o lsk im b ib listo m , z w ła sz c z a w s w e j w a r st w ie p o r ó w n a w c z e j (z e sta w ia n ie d a n y c h b ib lijn y c h z d a n y m i h isto r ii r e lig ii). P o d t y m w z g lę d e m c z y te ln ik z n a jd z ie tu o w ie le w ię c e j m a te r ia łu , n iż w d o stę p n y c h w ję z y k u p o ls k im p o m o c a c h (np. M . P e t e r ,

W y k ła d P i s m a ś w . S t a r e g o T e s t a m e n t u ; M. L u r k e r , S ł o w n i k o b r a z ó w i s y m ­ b o li b ib lijn y c h ) . N ie k tó r z y z n a n i b ib liś c i p o lsc y s ą z d a n ia , że d z ie ło to w a r to b y p r z e tłu m a c z y ć n a ję z y k p o lsk i. A u to r t e j re c e n z ji p o d z ie la ten p o g lą d w z u p e łn o śc i. k s . J u l i a n W a r z e c h a S A C , O ł t a r z e w B A A R D A T ., H I L H O R S T A., L U T T I K H U I Z E N G . P ., W O U D E v a n d e r A . S . (ed s.), T e x t a n d T e s t im o n y . E s s a y s o n N e w T e s t a m e n t a n d A p o c r y p h a l L i t e r a t u r e i n H o n o u r o f A . F . J . K l i j n , U it g e v e r s m a a t s c h a p p ij J . H . K o k , K ä m ­ p e n 1988, s. 286.

D o b ry m z w y c z a je m u c z o n y c h s ta ło się h o n o ro w a n ie ju b ile u s z y k o le g ó w w y d a w a n ie m s p e c ja ln e j k s ię g i p a m ią t k o w e j, w k t ó r e j — o b o k w y r a z ó w u z n a n ia — s ą z a m ie sz c z a n e p r z y c z y n k i s t y m u lu ją c e d a ls z y p o s t ę p b a d a ń n a u ­ k o w y ch . P r o f e s o r A . F . J . K l i j n w y k ła d a ł p r a w ie 20 la t (1967— 1986) n a U n iw e r sy te c ie w G r o n in g e n , w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j H o la n d ii, o r a z w U tr e c h ­ cie. O b o k o g ro m n y c h z a s łu g w p r a c y d y d a k ty c z n e j d a ł się p o z n a ć ja k o z n a ­ k o m ity n a u k o w ie c , sz e ro k o z n a n y i c e n io n y z p u b lik a c ji n a t e m a t k r y ty k i 1 e g z e g e z y te k s tu N o w e g o T e s t a m e n tu o r a z n o w o te sta m e n to w e j li t e r a t u r y a p o k r y fic z n e j. S z c z e g ó ln e z a s łu g i p o ło ż y ł w z a k r e s ie b a d a ń n a d tzw . z a c h o d ­ n im t e k s te m E w a n g e lii i D z ie jó w A p o sto lsk ic h . S y s te m a ty c z n ie z a jm u je się t a k ż e p r o b le m a ty k ą h is to r ii k a n o n u N T , ju d e o c h r z e ś c ija ń st w a i g n o sty c y z m u . D e d y k o w a n y m u to m u k a z a ł się d la u c z c z e n ia 65. r o c z n ic y u ro d zin . N ic d z iw ­ n ego , że u r o d z in o w y F e s t s c h r i f t z a w ie r a s tu d ia z d z ie d z in y b ib lis ty k i n o w o ­ t e sta m e n to w e j o r a z lit e r a t u r y a p o k r y fic z n e j i w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j. A u ­ to ra m i s ą k o le d z y i w y c h o w a n k o w ie ju b ila t a . W e w stę p ie d o to m u w y d a w c y n a d m ie n ia ją , ż e p r o f. A . F . J . K l i jn z y s k a ł m ię d z y n a r o d o w ą r e p u t a c ję w k r ó tc e p o ro z p o c z ę c iu s a m o d z ie ln e j p r a c y n a u k o w e j, b o ju ż p ie r w sz e p u b lik a c je w łą ­ c z y ły g o d o g r o n a k o m p e te n tn y c h z n a w c ó w p r z e d m io tu . N a u r o d z in o w y u p o m in e k s k ł a d a się 25 a r ty k u łó w n a p is a n y c h w ję z y k u a n g ie lsk im , f r a n c u s k im i n ie m ie c k im p r z e z u c z o n y c h z A n g lii, B e lg ii, H o ­