Nominacja profesorska — Barbara Olszewska
W dniu 23.11.2005 r. prezydent RP wrêczy³ nominacjêprofesorsk¹ Barbarze Olszewskiej z Oddzia³u Karpackiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego — specjalistce w dziedzinie mikropaleontologii, biostratygrafii i interpreta-cji paleoœrodowiskowych.
Jej geologiczna droga naukowa zaczê³a siê w póŸnych latach 1950. w Technikum Geologicznym w Krakowie. Poniewa¿ brakowa³o wówczas kadry nauczycielskiej, w tech-nikum wyk³ada³o wielu nauczycieli akademickich, którzy umieli zaszczepiæ w uczniach swoje naukowe pasje. Æwi-czenia niejednokrotnie odbywa³y siê na Wydziale Geologii albo Wiertnictwa AGH. Paleontologia i mineralogia by³y ulubionymi przedmiotami Barbary Olszewskiej, tote¿ stu-dia na Wydziale Geologii Akademii Górniczo-Hutniczej by³y logicznym nastêpstwem nauki w technikum. Nie mog³a ich jednak podj¹æ zaraz po ukoñczeniu szko³y, gdy¿ ze wzglêdów rodzinnych w 1961 r. musia³a rozpocz¹æ pra-cê zarobkow¹ i, jak sama twierdzi, szczêœliwym zbiegiem okolicznoœci trafi³a do Oddzia³u Karpackiego Pañstwowe-go Instytutu GeologicznePañstwowe-go w Krakowie, z którym jest zwi¹zana do dziœ.
W 1969 r. obroni³a pracê magistersk¹ (AGH), w 1975 r. doktorsk¹ (PAN), a w 1984 r. habilitacyjn¹ (PIG).
W latach 1984–1990 kierowa³a Pracowni¹ Mikropale-ontologii w Zak³adzie Geologii Regionalnej i Badañ Pod-stawowych Karpat i Przedgórza OK PIG, a w latach 1990–1995 by³a zastêpc¹ dyrektora OK PIG i kierowni-kiem Zak³adu Badañ Podstawowych. Nastêpnie kierowa³a Pracowni¹ Stratygrafii i Petrografii w Zak³adzie Badañ Geologicznych OK PIG (1995–2000) i by³a zastêpc¹ kie-rownika Zak³adu Kartografii Badañ Podstawowych (2001–2004). Od 2005 do dziœ jest kierownikiem Pracowni Kartografii Geologicznej i Geologii Regionalnej OK PIG. Badania prowadzone przez Barbarê Olszewsk¹ dotycz¹ zagadnieñ mikropaleontologii stosowanej w obszarze Kar-pat i ich pod³o¿a (w Polsce i w krajach oœciennych) oraz zapadliska przedkarpackiego w aspekcie poszukiwañ wêglo-wodorów, a w szczególnoœci identyfikacji ska³ zbiorniko-wych gazu i ropy.
Do szczególnych osi¹gniêæ Profesor Barbary Olszew-skiej nale¿y opracowanie biostratygrafii i interpretacji paleo-œrodowiskowej fliszowych utworów Karpat, wspó³autorstwo w opracowaniu Atlasu skamienia³oœci przewodnich Polski, opracowanie biostratygrafii mikropaleontologicznej juraj-sko-kredowego pod³o¿a Karpat, a tak¿e wprowadzenie w Oddziale Karpackim PIG nowych kierunków badañ biostra-tygraficznych: biostratygrafii nanoplanktonowej, biostraty-grafii mikrofacjalnej, stratygraficznej korelacji graficznej i zastosowania otwornic do stratygrafii sekwencji.
Profesor Barbara Olszewska przyczyni³a siê równie¿ do rozwoju badañ paleoœrodowiska sedymentacji utworów karpackich i rozszerzy³a obszar badañ stratygraficznych w Oddziale Karpackim PIG, podejmuj¹c badania neogenu zapadliska przedkarpackiego, pod³o¿a mezozoicznego Karpat i zapadliska oraz Karpat wewnêtrznych.
Momentem prze³omowym w karierze naukowej by³ rok 1983, kiedy otrzyma³a propozycjê rocznego stypen-dium naukowego, ufundowanego przez Uniwersytet Kali-fornijski w Los Angeles. Podczas stypendium, w latach 1984–1985, uczestniczy³a w przygotowaniu ostatniego wydania taksonomii otwornic, razem ze œwiatowej s³awy
mikropaleontologami Alfredem i Helen Loeblich oraz gronem ich miêdzynarodowych wspó³pracowników. Jej zadaniem by³o zbadanie relacji taksonomicznych w nadro-dzinie Bolivinacea Glaessner. Wyniki badañ zosta³y uwzglêdnione w nowych definicjach wielu gatunków. Doœwiadczenia zdobyte za granic¹ mog³a póŸniej wyko-rzystaæ do opracowania karpackiej czêœci Atlasu skamie-nia³oœci przewodnich i charakterystycznych paleogenu i neogenu, wydanego w roku 1996, do którego opracowa³a stratygrafiê i korelacjê utworów paleogenu i neogenu Kar-pat i zapadliska przedkarpackiego oraz opisa³a 226 gatun-ków otwornic z paleogenu i 81 gatungatun-ków otwornic z neogenu, wiele po raz pierwszy z obszaru Polski.
Podstaw¹ sukcesu badañ biostratygraficznych na obszarach o skomplikowanej budowie geologicznej, takich jak Karpaty, jest kompleksowa analiza paleontologiczna. Zdaj¹c sobie z tego sprawê Barbara Olszewska stara³a siê skompletowaæ w Oddziale Karpackim PIG zespó³ specja-listów badaj¹cych ró¿ne grupy mikroskamienia³oœci. Obecnie, oprócz otwornic badanych w próbkach macero-wanych i p³ytkach cienkich, badane s¹ kalpionellidy, wapienne dinocysty i wapienny nanoplankton, spory i py³ki; a w niedalekiej przysz³oœci bêd¹ badane dinocysty o œcian-ce organicznej. Aby rozszerzyæ ofertê badañ, po konsulta-cjach z autorami poszczególnych metod badawczych ze s³u¿b geologicznych Kanady i USA, zainicjowa³a w ostat-nich latach w Oddziale Karpackim PIG kilka nowych kierunków badañ mikropaleontologicznych. Nale¿¹ do nich: 1— wykorzystanie otwornic do celów stratygrafii sekwencji, 2 — wykorzystanie otwornic do okreœlenia stopnia uwêglenia materii organicznej dla potrzeb prze-mys³u naftowego oraz 3 — zastosowanie programów kom-puterowych do korelacji stratygraficznej utworów z wykorzystaniem mikroskamienia³oœci. Wszystkie te bada-nia maj¹ aspekt praktyczny, wspomagaj¹cy podstawowe badania geologiczne.
Profesor Barbara Olszewska jest autork¹ i wspó³-autork¹ ponad 90 prac opublikowanych i 56 opracowañ archiwalnych.
W ramach dzia³alnoœci dydaktyczno-wychowawczej pe³ni³a i pe³ni funkcjê promotora w kilku przewodach doktorskich, z których dwa zosta³y pomyœlnie zakoñczone, 291 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 4, 2006
a kolejny jest w recenzji. Jest recenzentem prac habilitacyj-nych i doktorskich, opracowañ ksi¹¿kowych, wielu recenzji projektów badawczych zlecanych przez Komitet Badañ Naukowych, prac magisterskich oraz artyku³ów w czasopis-mach krajowych i zagranicznych.
Dzia³a równie¿ w gremiach naukowych, m.in. w zespole Komisji Stratygrafii Karpato-Ba³kañskiej Asocjacji Geolo-gicznej (od 1998 r.) i w Zespole Doradców Centrum Dosko-na³oœci Badañ Œrodowiska Abiotycznego REA (od 2002 r.). Od 1991 r. jest cz³onkiem Rady Naukowej PIG. W kadencji 1999–2003 by³a cz³onkiem Komisji ds. Doskonalenia Kadry oraz przewodnicz¹c¹ Kapitu³y Z³otej Odznaki PIG. Od lat 1970. jest cz³onkiem PTG, a od roku 1998 cz³onkiem
Komisji PTG ds. Nagrody im. H. Œwidziñskiego. Nale¿y do komitetów redakcyjnych Geologica Carpathica, PIG Special Papers i Prac PIG.
Wspó³pracuje z instytutami geologii wy¿szych uczelni i placówek naukowych (m.in. Uniwersytetu Jagielloñskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej, Polskiej Akademii Nauk, Akademii Pedagogicznej, Akademii Œwiêtokrzyskiej i Uniwersytetu Œl¹skiego), z Muzeum Ziemi PAN, Geoter-mi¹ Podhalañsk¹, Przedsiêbiorstwem Geologicznym S.A., Biurem Geologicznym Geonafta, Instytutem Naftowym, Instytutem Górnictwa Naftowego i Gazownictwa oraz z fir-mami zagranicznymi (Medusa, Amoco Poland i Ukr NIGRI).
Józef Chowaniec
A.A. ANTONOV — Miniera³ogija rodingitov Ba¿enov-skogo gipierbazitovogo massiva. Izd. Nauka, Sankt Petersburg 2003, 128 str., 33 rys., 47 tabel, 12 tablic czarno-bia³ych i 4 tablice kolorowe, 103 pozycje litera-tury
Rodingity s¹ ska³ami wystêpuj¹cymi stosunkowo rzadko. Do niedawna nie poœwiêcano im w³aœciwie wiêkszej uwagi. Dopiero w ostatnim dwudziestoleciu pojawi³o siê wiele nowych opraco-wañ — w tym równie¿ przygotowanych przez polskich geo-logów. Ten wzrost zainteresowania wynika z szybkiego rozwoju badañ kompleksów ofiolitowych, z którymi ska³y te s¹ czêsto powi¹zane. Szczególnie korzystne warunki badañ rodingitów maj¹ badacze rosyjscy, poniewa¿ na terytorium ich kraju ska³y te wystêpuj¹ w wielu miejscach i w zró¿nicowanej sytuacji geolo-gicznej. W³aœnie na podstawie badañ terenowych na Uralu powsta³o prezentowane opracowanie.
Monografia przygotowana przez Andreja Antonova zosta³a poœwiêcona rodingitom wystêpuj¹cym w ska³ach ultrazasado-wych ba¿enowskiego z³o¿a chryzotylu, po³o¿onego na wschod-nich stokach Uralu. Scharakteryzowano budowê wewnêtrzn¹, sk³ad mineralny i genezê rodingitów.
We wprowadzeniu przedstawiono warunki geologiczne i miej-sca wystêpowania rodingitów na œwiecie (m.in. wymieniono Pol-skê). Podkreœlono ich zwi¹zek z niskotemperaturowymi i nisko-ciœnieniowymi facjami metamorfizmu — przede wszystkim z facj¹ zieleñcow¹. Jednoczeœnie zwrócono uwagê na wystêpowanie rodingitów tak¿e poza kompleksami ofiolitowymi, w masywach ska³ zasadowych i ultrazasadowych zarówno pochodzenia pluto-nicznego, jak i wulkanicznego.
W pierwszym rozdziale zosta³a scharakteryzowana budowa geologiczna ba¿enowskiego z³o¿a chryzotylu. Z³o¿e ba¿enow-skie stanowi czêœæ nosz¹cego tê sam¹ nazwê masywu dunito-wo-harzburgitowego. Intruzja ma kszta³t wyd³u¿onej w kierunku po³udnikowym soczewki o d³ugoœci oko³o 30 km i szerokoœci do 3,5 km. Ska³y ultrazasadowe pociête s¹ licznymi dajkami diory-tów i gabroidów, które w przewa¿aj¹cej czêœci uleg³y przeobra-¿eniu w rodingity. Znaczny wp³yw na budowê masywu mia³a tektonika dysjunktywna.
Wyró¿niono dwa typy morfologiczne cia³ rodingitowych w obrêbie zserpentynizowanych ska³ ultrazasadowych: 1) klasycz-ne ¿y³y o wielkiej nieraz d³ugoœci, zwi¹zaklasycz-ne najczêœciej ze strefa-mi uskokowystrefa-mi i 2) ¿y³y soczewkowate, bêd¹ce rodzajem budin powsta³ych pod wp³ywem naprê¿eñ tektonicznych. Miejscami — g³ównie w obrêbie najgrubszych dajek — zachowa³y siê relikty ska³ pierwotnych, którymi by³y gabra, granodioryty i dioryty. Przedstawiono ich sk³ad, lokaln¹ zmiennoœæ oraz wysnuto wnio-ski na temat dwuetapowej genezy rodingitów.
Drugi rozdzia³ poœwiêcono charakterystyce minera³ów wystêpuj¹cych w rodingitach. Minera³y zosta³y przedstawione w tabelach z podzia³em na trzy grupy, tj. minera³y g³ówne, drugo-rzêdne i rzadkie. Dodatkowo wyró¿niono kategorie genetyczne minera³ów, tj. minera³y reliktowe, minera³y wczesnej rodingity-zacji i minera³y póŸnej rodingityrodingity-zacji. Bardziej szczegó³owe opi-sy objê³y formy kryszta³ów, sk³ad chemiczny oraz wyniki rentgenograficznej analizy fazowej.
W kolejnym rozdziale przeanalizowano zmiany udzia³u pierwiastków w trakcie metasomatozy oraz okreœlono ró¿nice w sk³adzie rodingitów powsta³ych z diorytów i z gabroidów. Uda³o siê wyró¿niæ trzy rodzaje rodingitów: zoizytowo-diopsydowe z reliktami, zoizytowo-diopsydowo-grossularowe oraz grossularo-we z diopsydem, grossularo-wezuwianem, chlorytami i prehnitem. Granica miêdzy dwoma pierwszymi rodzajami zaznacza siê pojawieniem grossularu, a pomiêdzy drugim i trzecim — zanikiem zoizytu. Przedstawiono tabele z wynikami analiz chemicznych rodingi-tów. Przeanalizowano bilans migracji pierwiastków podczas ser-pentynizacji perydotytów i piroksenitów.
Ostatni rozdzia³ poœwiêcono genezie rodingitów w z³o¿u ba¿enowskim. Zwrócono uwagê na fakt, ¿e — bez wzglêdu na przyjmowany model genezy — podstawowym problemem pozo-staje wyjaœnienie pochodzenia wapnia. W analizowanym masy-wie pochodzi³by on ze ska³ ultrazasadowych. Badania wykaza³y, ¿e podczas serpentynizacji perydotytów i piroksenitów uwolnio-ne zostaj¹ znaczuwolnio-ne iloœci wapnia i maguwolnio-nezu. Dziêki ich obecnoœci mog³a nast¹piæ rodingityzacja dajek gabroidów i diorytów. Zauwa¿ono, ¿e cech¹ charakterystyczn¹ rodingitów masywu ba¿enowskiego jest wysoka zawartoœæ krzemianów wapnia i gli-nu (grossular, wezuwian, zoizyt), które zajê³y miejsce pierwot-nych plagioklazów.
Opracowanie koñczy spis literatury obejmuj¹cy a¿ 83 prace rosyjskojêzyczne, ostatnia z 2000 roku i tylko 20 anglojêzycz-nych, najm³odsza z 1994 roku. Polskie piœmiennictwo reprezen-tuj¹ dwie publikacje autorstwa i wspó³autorstwa Heflika (1967 i 1969). Zupe³nie zabrak³o odwo³añ do nowszych prac polskich autorów, jak chocia¿by Majerowicza (1984), Guni (1986, 1996), czy Dubiñskiej (m.in. 1989, 1995, 1996, 1997, 1999, 2004). Pod-kreœliæ nale¿y, ¿e sytuacja geologiczna badanych ska³ i niektóre wnioski (Ÿród³o wapnia w podlegaj¹cych serpentynizacji perydo-tytach, przeobra¿enie dajek gabrowych w niezbyt wysokiej tem-peraturze, budiny) s¹ zbie¿ne z opublikowanymi materia³ami Majerowicza i Guni.
Lektura prezentowanej monografii pozwala zapoznaæ siê z pogl¹dami rosyjskich œrodowisk naukowych na genezê rodin-gitów. Opracowanie nale¿y szczególnie poleciæ geologom zaj-muj¹cym siê kompleksami ofiolitowymi, petrografom, geochemi-kom oraz studentom zainteresowanym petrografi¹ i mineralogi¹.
Piotr Czubla 292
