280
RecenzjeNa zakończenie należy stwierdzić, że różnorodność językowa i tematyczna
publikacji w tej książce stanowi jej duży walor. Daje wyobrażenie o wielkim
bogactwie zainteresowań historyków farmacji i powszechności prowadzonych
badań bez względu na kraj i język, inspiruje do porównywania pewnych zjawisk
na podstawie literatury międzynarodowej.
Jadwiga Brzezińska
(Kołobrzeg)
Piotr K ö h l e r : Zielnik Józefa Jundziłła. Kraków 1995 Instytut Botaniki im.
W. Szafera PAN, 154 s., ilustr.
Polish Botanical Studies, Guidebook series, vol. 13.
Przedmiotem opublikowanej właśnie rozprawy dra Piotra Kohlera jest zielnik
Józefa Jundziłła ( 1794—1877), profesora botaniki Uniwersytetu Wileńskiego w
la-tach 1825-1832. Jest to rewelacyjny - nie waham się użyć tego słowa - muzealny
obiekt, który szczęśliwie dotrwał do naszych czasów w zbiorach Instytutu Botaniki
PAN w Krakowie. Zielnik ten zawiera nie tylko okazy zebrane przez tego botanika
w ciągu jego długiego życia, lecz także starsze okazy Jeana Emmanuela Giliberta,
Johanna Georga Forstera, ks. Stanisława Bonifacego Jundziłła i Willibaida
Besse-rn. Jest niewątpliwie największym i najbogatszym polskim i znajdującym się
w naszych zbiorach zielnikiem z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku,
a więc z czasów, gdy na ziemiach polskich rozpoczynano nowoczesne badanie
roślinności. O zielniku tym niewiele było dotychczas wiadomo; w literaturze
botanicznej znajdowały się o nim wzmianki, świadczące jednak o tym, że nikt
bliżej go nie analizował (przypisywano go ks. S.B. Jundziłłowi). Zapomniany,
przetrwał w stosunkowo dobrym stanie i w niezmienionej postaci. Ten brak
zainteresowania zielnikiem (odstraszał prawdopodobnie botaników ogrom pracy,
jakiej musiałaby się podjąć osoba analizująca ten duży obiekt) wyszedł mu
zdecy-dowanie nadobre. Uniknął przede wszystkim tzw. „uporządkowania", które mogło
doprowadzić do całkowitego zniszczenia jego pierwotnego charakteru. Próbą
takiego działania - na szczęście nie kontynuowaną - było podjęte w swoim czasie
przez Antoniego Wróblewskiego przekładanie znajdujących się tam grzybów
pasożytniczych do standardowych kopert z drukowanymi etykietami. Dalszym
etapem porządkowania mogło być włączenie okazów w lepszym stanie do zbioru
głównego zielnika PAN, a wyrzucenie „resztek" (takim zabiegom poddane
zosta-ły, jak pisze autor, zielniki Antoniego Andrzejowskiego i Alojzego Estreichera,
a mógłbym dodać, że także zielnik Michała Szuberta w Warszawie). Obecnie
jednak przedstawiciel młodego zespołu historyków botaniki w UJ w osobie dra
Piotra Kohlera dokonał fachowo wstępnej analizy tego zabytku, gwarantując
jednocześnie jego przechowanie w niezmienionej postaci.
Recenzje 281 W pierwszym rozdziale pracy (s. 1 1 - 2 6 ) został szczegółowo opisany badany zielnik: pudła, arkusze, etykiety, stan zachowania roślin. Niektóre z zaobserwo-wanych szczegółów służą autorowi za podstawę wniosków przedstawionych w drugim rozdziale (s. 21-A5) będącym zarysem historii zielnika. Historię tę musiał autor rekonstruować z rozproszonych danych p o c h o d z ą c y c h z różnych źródeł, j a k znaki w o d n e papieru, charakter pisma autorów etykiet, i n f o r m a c j e z d r u k o w a n y c h życiorysów wileńskich botaników i historii tamtejszych instytucji, wreszcie materiały z archiwów wileńskich i krakowskich. Krótki trzeci rodział pracy (s. 4 6 - 4 7 ) to o m ó w i e n i e nazewnictwa łacińskiego i polskiego roślin zacho-w a n e g o na etykietach zielnikozacho-wych. Wreszcie rozdział czzacho-warty zatytułozacho-wany Rośliny o udokumentowanym pochodzeniu (s. 4 8 - 1 1 7 ) składa się z d w ó c h części: pierwsza to krótki wstęp, druga to spis 1260 o k a z ó w roślin n a c z y n i o w y c h i 324 o k a z ó w roślin zarodnikowych i grzybów, przy których istnieją i n f o r m a c j e o miej-scu ich pochodzenia; takie rośliny starał się autor oznaczyć (oczywiście nie z a w s z e było to możliwe na podstawie ocalałych f r a g m e n t ó w ) , p o d a j ą c obok n a z w y d a n e j rośliny także pełną treść etykiety. Uzupełnieniem tego spisu jest Indeks nazw geograficznych (s. 1 1 8 1 2 4 ) występujących na etykietach oraz m a p a ziem d a w -nego Wielkiego Księstwa Litewskiego, na której z n a j d u j ą się z i d e n t y f i k o w a n e stanowiska roślin z zielnika. Cały ten rozdział stanowi cenny przyczynek do historycznej geografii roślin: zawiera i n f o r m a c j e o występowaniu wielu g a t u n k ó w stwierdzonych w danych miejscach wcześniej niż p o d a j ą to inne źródła, a także takich, które j u ż tam nie występują.
D u ż a część b a d a n e g o zielnika jest d o k u m e n t a c j ą poszukiwań b a d a w c z y c h J ó z e f a Jundziłła, prowadzonych przez niego na Litwie przez ponad pół wieku, także po opuszczeniu katedry botaniki w Wilnie. W zielniku t y m z n a j d u j e się j e d n a k wiele o k a z ó w zebranych przez prawie 2 0 innych osób oraz o t r z y m a n y c h z 27 ogrodów botanicznych. Materiały te były częścią zbiorów d a w n e g o Gabinetu Historii Naturalnej Uniwersytetu Wileńskiego. Szczególnie c e n n e są rośliny, które m o g ą okazać się typami nomenklatorycznymi n o w o opisanych g a t u n k ó w . Należy tu część materiałów zebranych przez Jerzego Forstera w A f r y c e P o ł u d n i o w e j (prawdopodobnie j e d y n y zachowany zbiór z tej części j e g o podróży, p o d j ę t e j z J. C o o k i e m w latach 1772-1775). Jest tu też okaz Sisyrynchium iridifolium, rośliny opisanej przez Aleksandra Humboldta, być m o ż e część materiału t y p o w e g o , oraz okaz Agrostis stolonizans oznaczony j a k o nowy gatunek przez Willibalda Bessera. W s z y s t k i e w y m a g a j ą dalszych badań pod kątem ich znaczenia dla nomenklatury. Praca Piotra Kohlera, starannie opracowana i wydana, jest w a ż n y m przyczyn-kiem do historii botaniki w wileńskim ośrodku n a u k o w y m na przełomie XVIII i X I X wieku. D o k u m e n t u j e także nieznaną dotychczas aktywność n a u k o w ą J ó z e f a Jundziłła, w y j ą t k o w o zasłużonego przy rozpoczęciu n o w o c z e s n y c h badań szaty roślinnej naszego kraju.
Tomasz Majewski ( W a r s z a w a )
