Dokonania chirurgów warszawskich XIX wieku na polu otorynolaryngologii. Część I (A - J)

Pełen tekst

(1)Kierzek A. Dokonania www.mediton.pl  Otorynolaryngologia, chirurgów warszawskich 2006,XIX 5(3),wieku 19-23 na polu otorynolaryngologii. Czêœæ I (A – J). SZKICE HISTORYCZNE. 113. www.mediton.pl  Otorynolaryngologia, 2006, 5(3), 113-118. Dokonania chirurgów warszawskich XIX wieku na polu otor ynolar yngologii. Czêœæ I (A – J) otorynolar ynolaryngologii. The achievements of varsovian surgeons in XIX centur yngology art I (A – J) centuryy in otorhinolar otorhinolaryngology yngology.. PPart ANDRZEJ KIERZEK Zak³ad Klinicznych Podstaw Fizjoterapii Akademii Medycznej we Wroc³awiu. W po³owie XIX wieku wyodrêbniaæ zaczê³y siê medyczne specjalnoœci, w tym otorynolaryngologia. Przedstawiono udzia³ chirurgów Warszawy tego okresu w rozwoju nowej specjalizacji - otorynolaryngologii. Zaprezentowano dokonania takich chirurgów, jak: Marian S. Borsuk, Jan D.M. Borzymowski, Ludwik Chwat, Andrzej Ciechomski, Antoni Gabszewicz, Franciszek Groer, Samuel Grosglik, Adolf Grunbaum, Kazimierz Gurbski, Andrzej Janikowski.. The emergence of different medical fields, including otorhinolaryngology in mid XIX century is discussed. The paper includes the description of the contributions of Varsovian surgeons to the development of otorhinolaryngology. The achievements in this process of such Varsovian surgeons as Marian S. Borsuk, Jan D.M. Borzymowski, Ludwik Chwat, Andrzej Ciechomski, Antoni Gabszewicz, Franciszek Groer, Samuel Grosglik, Adolf Grunbaum, Kazimierz Gurbski, Andrzej Janikowski are presented.. S³owa kluczowe: historia otorynolaryngologii, historia chirurgii. Key words: history of otorhinolaryngology, history of surgery. W po³owie XIX stulecia wyodrêbniaæ zaczê³y siê lekarskie specjalizacje. Z pni macierzystych, którymi by³y chirurgia i choroby wewnêtrzne zaczê³y rozwijaæ siê m.in. otologia, rynologia i laryngologia. Rozwój tej nowej ga³êzi lekarskiej wiedzy wyznacza³a specyfika patologii oraz powstaj¹ce urz¹dzenia techniczne. Otorynolaryngologia korzystaæ zaczê³a tak¿e z innych nauk pomocniczych, jak anatomia opisowa, histologia, anatomia patologiczna, chemia, fizyka, bakteriologia. Dominuj¹c¹ rolê w tworzeniu nowej specjalizacji odgrywa³ jednak lekarz, jak nigdy ogarniêty fanatyczn¹ wprost wiar¹ w znaczenie nowej dyscypliny oraz wiar¹ w pomoc choremu. Skarbnicê wiedzy nt. dokonañ chirurgów m.in. owego okresu stanowi dzie³o Wojciecha Noszczyka „Zarys dziejów chirurgii polskiej” (Warszawa 1989). WieloŸród³owo przedstawiono tam¿e dokonania lekarzy specjalnoœci. tzw. zabiegowych, w tym otorynolaryngologii. Nieocenione wiadomoœci zaczerpniêto z dzie³ Stanis³awa Koœmiñskiego „S³ownik Lekarzów Polskich” (Warszawa 1888) oraz Piotra Szarejki „S³ownik Lekarzy Polskich XIX wieku” T. I-VI (Warszawa 1991-2004). Dla œcis³oœci historycznej warto dodaæ, ¿e w miêdzyczasie, w latach 1910-1911, Ludwik Guranowski (1853-1926), znany warszawski otiatra, rozsy³a³ ankiety do lekarzy ziem polskich trzech zaborów, przygotowuj¹c kontynuacjê dzie³a Koœmiñskiego. Los tych materia³ów przez wiele dziesi¹tków lat pozostawa³ nieznany. Autor niniejszej publikacji odnalaz³ je w Bibliotece Jagielloñskiej oraz przypomnia³ o nich w artykule na ³amach „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” w 1993 r. [1]. W niniejszej dwuczêœciowej publikacji, a tak¿e w cyklu artyku³ów zamieszczanych w „Materia³ach Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa Otolaryngologów Chirurgów G³owy i Szyi”, „Ginekologii Praktycznej”, „Medycynie-Dydaktyce-Wychowaniu” autor pragnie ukazaæ rolê lekarzy Warszawy XIX stulecia w tym rozwojowym procesie. Lekarzy, których zaliczy³ do otorynolaryngologów (otiatrów, rynologów, laryngologów), oraz ich dokonania, autor przedstawi³ w ksi¹¿ce „Otolaryngolodzy warszawscy w XIX wieku” (Wroc³aw 1998). Rozwój tej lekarskiej dyscypliny w Warszawie w XIX stuleciu. Nades³ano: 20.05.2005 Oddano do druku: 19.07.2006. Adres do korespondencji / Address for correspondence Andrzej Kierzek ul. Rozbrat 5 m. 6, 50-334 Wroc³aw tel. (071) 322 17 60.

(2) 114. szczegó³owo omówi³ w ksi¹¿ce „Rozwój warszawskiej myœli otolaryngologicznej w XIX wieku” ( Wroc³aw 1997). W miarê dok³adnie uwydatnione s¹ tam osi¹gniêcia m.in. chirurgów, których skrótowe biogramy s¹ treœci¹ niniejszego doniesienia. Z tego wiêc powodu osi¹gniêcia ich na polu otorynolaryngologii w tej publikacji s¹ tylko wzmiankowane. Nie³atwa by³a kwalifikacja poszczególnych XIXwiecznych lekarzy. Kryterium uznania danej osoby za spe³niaj¹c¹ miano lekarza warszawskiego - stanowi³ fakt chocia¿by krótkiego w czasie dzia³alnoœci zawodowej i naukowej zamieszkania w Warszawie. Czas i miejsce og³oszenia publikacji nie gra³y roli. W opracowaniu wiêc wykorzystano tak¿e i te publikacje, które zosta³y napisane np. po przeniesieniu siê lekarza z Warszawy do innego miejsca zamieszkania lub przed jego przybyciem do Warszawy. Trudno by³o tak¿e okreœliæ specjalizacje tych lekarzy w dzisiejszym tego s³owa pojêciu. Nie istnia³y bowiem programy specjalizacyjne, nie przys³ugiwa³ ustawowo tytu³ specjalisty. Lekarze zdobywali kwalifikacje nierzadko w kilku kierunkach. Wielu by³o „specjalistów”, którzy sami na szyldach i w og³oszeniach wypisywali swoje „kwalifikacje”. Trzeba jednak zastrzec siê ,¿e nie by³o to nadmierne nadu¿ywanie zaufania spo³eczeñstwa, gdy¿ takie panowa³y w owych czasach warunki i zwyczaje. Stanis³aw Kopczyñski (Kryt. Lek. 1899, R. III, Nr 8, s. 250-252) twierdzi³, ¿e wyjazdy m³odych lekarzy do Wiednia i Berlina i tam „wt³aczanie gwa³towne w umys³y s³uchaczy w ci¹gu czterech tygodni ostatnich wyników nauki lekarskiej zakrawa(³o) na fabrykowanie specjalistów”. Sadzi³, ¿e m³ody lekarz pod okiem naszych uzdolnionych i chêtnych do edukowania ordynatorów szpitalnych oraz wykwalifikowanych specjalistów przyjmuj¹cych w ambulatoriach skorzystaæ móg³ wiêcej, ni¿ na jakimœ „feriencours zagranicznym”. Chirurgami dzia³aj¹cymi w Warszawie w XIX oraz na prze³omie XIX i XX stulecia, których interesowa³y tak¿e zagadnienia wchodz¹ce w zakres diagnostyki i terapii chorób uszu, nosa, gard³a, krtani i pogranicza byli: Roman Jasiñski (1853-1898), Franciszek Jawdyñski (1851-1896), Franciszek Kijewski (1858-1919), Hipolit Korzeniowski (1827-1879), Julian Kosiñski (18331914), W³adys³aw Krajewski (1855-1907), W³adys³aw Matlakowski (1851-1895), W³adys³aw Or³owski (18351889), Kazimierz Orze³ (1867-1930), Bronis³aw Sawicki (1860-1931), W³adys³aw Stankiewicz (18371929). Ich dokonania autor sukcesywnie przedstawi w kolejnych publikacjach. Osi¹gniêcia na tym polu Polikarpa Girsztowta (1827-1877) oraz Aleksandra Antoniego Le Bruna (1803-1868) by³y ju¿ przedmiotem dwóch prac [2]. Autor dla uzyskania przejrzystoœci materia³u biograficznego zdecydowa³ siê u¿yæ przypisów przy ka¿dym biogramie.. Otorynolaryngologia, 2006, 5(3), 113-118. Innymi chirurgami Warszawy owego okresu, których zas³ugi dla rozwoju otorynolaryngologii by³y mniejsze od wymienionych wy¿ej, ale wystarczaj¹co wa¿ne, by pozostawiæ ich w naszej, XXI-wiecznych otorynolaryngologów pamiêci, s¹: Marian Stanis³aw Borsuk (1860-1923), ur. w maj. Dowcewicze, w pow. wilejskim, studiowa³ w Warszawie (ryc. 1). Przez d³ugie lata by³ asystentem W³adys³awa Matlakowskiego w Szpitalu Dzieci¹tka Jezus. Nastêpnie pracowa³ w Klinice Chirurgicznej A. Jefremowskiego i A. S. Taubera. Dodatkowo kszta³ci³ siê w Berlinie i Pary¿u. Potem by³ dodatkowo m.in. ordynuj¹cym bezp³atnie lekarzem zak³adu dla nieuleczalnie chorych na Mokotowie. W czasie wojny œwiatowej by³ asystentem miejskiego lazaretu w korpusie kadetów, póŸniej prowadzi³ oddzia³ chirurgiczny i urologiczny w Szpitalu œw. Ducha. By³ lekarzem Zarz¹du Tramwajów Miejskich. Z powodu z³ego stanu zdrowia nie przyj¹³ katedry chirurgii w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie [3]. Przedstawi³ chorych z cia³ami obcymi prze³yku, u których wykonano ezofagotomie, opisa³ przypadek wt³oczenia nosa w otwór gruszkowaty u dziecka, zakoñczony pomyœlnie repozycj¹, zrelacjonowa³ równie udany zabieg zeszycia podniebienia u dziecka. W rêkopisach pozostawi³ pracê „O chorobach œlinianek”, jako rozdzia³ w przygotowywanym podrêczniku chirurgii szczegó³owej [4].. Ryc. 1. M. Borsuk. P. Szarejko: S³ownik Lekarzy Polskich XIX wieku, T. II, Warszawa 1994, s. 24.. Jan Dominik Miko³aj Borzymowski (1869-1942), ur. w Ostrogu na Wo³yniu, studiowa³ w Warszawie (ryc. 2). Pracowa³ w G³ownie k/£odzi, Warce. Po przeniesieniu siê do Warszawy pracowa³ w Oddziale Chorób Wewnêtrznych Szpitala œw. Ducha, potem ca³kowicie poœwiêci³ siê chirurgii. Od 1900 r. uzyska³ stanowisko asystenta nadetatowego w Klinice Chirurgii Wydzia³owej pod kierunkiem M. M. Kuzniecowa; na stanowisku asystenta etatowego pozosta³ do 1905 r. W 1905/1906 r. pierwszy wprowadzi³ w Szpitalu œw. Ducha karty.

(3) Kierzek A. Dokonania chirurgów warszawskich XIX wieku na polu otorynolaryngologii. Czêœæ I (A – J). 115. szpitalne w jêzyku polskim. By³ lekarzem naczelnym Pogotowia Ratunkowego, lekarzem ambulatorium przyszpitalnego Szpitala œw. Ducha. W 1914 r. obj¹³ kierownictwo jednego z oddzia³ów chirurgicznych Warszawskiego Lazaretu Miejskiego. Wzi¹³ udzia³ w organizacji Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzy¿a. By³ jednym z pionierów polskiej kardiochirurgii, pierwszym chirurgiem w Polsce, który zeszy³ ranê serca z pomyœlnym wynikiem [5]. Opisa³ przypadek urazowego z³amania krtani, zakoñczony tracheotomi¹ i nastêpowym rozszerzeniem krtani metod¹ Schroettera [6] (ryc. 3).. Ryc. 2. J. Borzymowski. P. Szarejko: S³ownik Lekarzy Polskich XIX wieku. T. II, Warszawa 1994, s. 27.. Ludwik Chwat (1831-1914), ur. w Warszawie, studiowa³ w Charkowie (ryc. 4). Dokszta³ca³ siê w Berlinie u Bernharda R. Langenbecka i Wiedniu u Theodora Billrotha, Adama Politzera, Leopolda Schroettera, a tak¿e we Wroc³awiu i Pary¿u. W 1858 r. powróci³ do Warszawy, by³ asystentem Oddzia³u Chirurgicznego w Szpitalu Starozakonnych, w którym pracowa³ ponad 40 lat, do 1899 r. Przez kilka dziesi¹tków lat sam musia³ obs³ugiwaæ chorych, sam wykonywaæ zabiegi, zastêpowaæ lekarzy innych oddzia³ów. By³ pierwszym chirurgiem w Warszawie, który otworzy³ pierwsz¹ prywatn¹ lecznicê chirurgiczn¹. Pasjonowa³ siê m.in. modyfikacj¹ narzêdzi lekarskich i sprzêtu szpitalnego, m. in. no¿a do tracheotomii; og³asza³ je potem drukiem tak¿e w czasopismach niemieckich. Chirurgiem by³ raczej ostro¿nym, ale chorym oddawa³ siê z prawdziwym oddaniem. By³ czynnym cz³onkiem Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, na posiedzeniach którego wystêpowa³ kilkadziesi¹t razy [7]. Pisa³ o amputacji pr¹cia i koñca jêzyka ob³¹kanego, o resekcji guza szczêki, przedstawi³ przypadek œmierci po tracheotomii, donosi³ o przeroœcie w³óknistym p³atka, o cia³ach obcych ucha, o wpadniêciu rurki tracheotomijnej do tchawicy [8] (ryc. 5).. Ryc. 3. J. Borzymowski: Z³amania krtani. Medycyna 1899, T. XXVII, Nr 12, s. 256.. Ryc. 4. L. Chwat. W. Noszczyk: Warszawa (w:) Zarys dziejów chirurgii polskiej, pod red. W. Noszczyka. Warszawa 1989, s. 191..

(4) 116. Otorynolaryngologia, 2006, 5(3), 113-118. wi³ ciekawy przypadek guza migda³ka natury ki³owej, pozoruj¹cy nowotwór z³oœliwy, który ust¹pi³ po leczeniu jodem i sublimatem. Z chorób prze³yku opisa³ przypadek spastycznego jego zwê¿enia. Przedstawi³ tak¿e sposób leczenia bliznowatych zwê¿eñ prze³yku [10].. Ryc. 5. L. Chwat: Przypadek wpadniêcia rurki do tchawicy. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1876, T. LXXII, Nr 1, s. 161.. Andrzej Ciechomski (1858-1928), ur. w Warszawie, studiowa³ tak¿e w Warszawie (ryc. 6). Specjalizowaæ zacz¹³ siê w chirurgii jako bezp³atny nadetatowy asystent w Szpitalu Dzieci¹tka Jezus pod kierunkiem W³adys³awa Matlakowskiego. Po 6 latach samodzielnie prowadzi³ oddzia³, przekazuj¹c go nastêpnie Franciszkowi Jawdyñskiemu. Ciechomski by³ entuzjast¹ postêpowania antyseptycznego. W 1896 r. obj¹³ funkcjê samodzielnego kierownika oddzia³u Szpitala œw. Rocha. W 1907 r. przeniesiony zosta³ przez Radê Miejsk¹ Dobroczynnoœci Publicznej do Szpitala Dzieci¹tka Jezus. Dopiero po I wojnie œwiatowej mianowano go ordynatorem oddzia³u. Uczeñ Ciechomskiego, Antoni Leœniowski, póŸniejszy profesor chirurgii Uniwersytetu pisa³: „Ci, co pracowaliœmy wtedy pod kierunkiem Ciechomskiego pamiêtamy, jak chêtnie i z jak¹ troskliwoœci¹ przygarnia³ on ka¿dego m³odego lekarza, który chcia³ pracowaæ pod jego kierunkiem, z jak¹ serdecznoœci¹ kierowa³ jego krokami, z jak¹ radoœci¹ spostrzega³ czynione postêpy...”. Ciechomski mawia³ lapidarnie: “Kolego, nie ¿a³ujcie gêby dla chorego”. Sam pokrywa³ wiele szpitalnych wydatków z w³asnej kieszeni; kupowa³ nowe narzêdzia i przyrz¹dy. Nowe metody operacyjne sprawdza³ na zw³okach. Wykona³ m .in. 120 gastroenterostomii. By³ wspó³za³o¿ycielem i prezesem Towarzystwa Chirurgów Polskich [9]. Opisa³ operacjê przeprowadzon¹ u chorego z przepuklin¹ mózgow¹ po trepanacji wyrostka sutkowego, któr¹ wykona³ 2,5 roku wczeœniej Jawdyñski. Przedstawi³ na ³amach kilku lekarskich czasopism zejœcie œmiertelne z powodu rozleg³ego obrzêku nag³oœni na skutek zaburzeñ cyrkulacyjnych po podwi¹zaniu wielkich pni têtniczych i ¿ylnych z powodu wola. Uwa¿a³, ¿e tracheotomia po resekcji du¿ego wola ma s³usznoœæ. Przedsta-. Ryc. 6. A. Ciechomski. W. Noszczyk: Warszawa (w:) Zarys dziejów chirurgii polskiej, pod red. W. Noszczyka. Warszawa 1989, s. 205.. Antoni Gabszewicz (1858-1919), ur. w Kod³utowie w pow. m³awskim. Wiedzê chirurgiczn¹ pog³êbia³ w Berlinie, Heidelbergu i Pary¿u. Od 1898 r. by³ ordynatorem oddzia³u chirurgicznego Szpitala œw. Rocha oraz lekarzem ambulatorium. W 1912 r. zosta³ lekarzem naczelnym tego Szpitala [11]. Szeroki by³ wachlarz jego zainteresowañ otorynolaryngologicznych. Donosi³ o trepanacji zatoki czo³owej z powodu pourazowego, ropnego jej zapalenia, o promienicy szczêki, o przyroœniêciu jêzyka do b³ony œluzowej policzka z powodu ropnego zapalenia jêzyka, leczonym operacyjnie, o przetokach przewodu Stenona. W pocz¹tkach XX wieku wypowiada³ siê o bezskutecznoœci zabiegów operacyjnych przy zwê¿eniu gard³a i krtani, o zapaleniu zatoki esowatej i ropniu nadoponowym jako powik³aniach przewlek³ego zapalenia ucha œrodkowego; w obu tych przypadkach po interwencji chirurgicznej dosz³o do wyleczenia [12]. Franciszek Groer (1807-1876) ur. w Przewozie Nurskim w obw. bielskim. Studiowa³ w Warszawie i Wilnie. Od 1838 r. pracowa³ w Szpitalu Starozakonnych w Warszawie, w którym w 1843 r. obj¹³ oddzia³ chirurgiczny. Zwiedza³ wa¿niejsze oœrodki chirurgiczne zachodniej Europy. W 1858 r. mianowany zosta³ lekarzem naczelnym Szpitala œw. Ducha. Sprawozdania z dzia³alnoœci chirurgicznej og³asza³ w „Pamiêtniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, a potem stale w „Tygodniku Lekarskim”. By³ cz³onkiem honorowym Rady Lekarskiej Królestwa Polskiego [13]..

(5) Kierzek A. Dokonania chirurgów warszawskich XIX wieku na polu otorynolaryngologii. Czêœæ I (A – J). Nieobce mu by³y zagadnienia rynolaryngologiczne. Donosi³ o zapaleniu jêzyka, leczonym miejscowo kamieniem piekielnym (argentum nitricum) i odwarem œlazowym. Pisa³ o kostniaku jamy Highmora, którego „oko naroœl¹ prawie zupe³nie zas³oniête by³o”, leczonym operacyjnie, z powik³aniem ropniem tej okolicy, równie¿ skutecznie wyleczonym. Polip w gardle, usuniêty chirurgicznie okaza³ siê w³ókniakiem nosogardzieli. Kazuistykê rynolaryngologiczn¹ uzupe³nia³o doniesienie o zapaleniu zatoki szczêkowej i zapaleniu krtani [14]. Samuel Grosglik (1860-1931), ur. w Warszawie, studiowa³ biologiê i medycynê w Warszawie. Ordynowa³ w oddziale chirurgicznym Szpitala Dzieci¹tka Jezus u W³adys³awa Krajewskiego, który to oddzia³ wg Noszczyka sta³ siê jednym z najlepszych w Polsce, dorównuj¹c klinikom europejskim. Grosglik szczególnie zaj¹³ siê urologi¹ operacyjn¹, by³ jednym z jej pionierów; przed I wojn¹ œwiatow¹ za³o¿y³ w³asn¹ lecznicê urologiczn¹. Wspó³redagowa³ „Przegl¹d Chirurgiczny”, wspó³wydawa³ “Monatsberichte fur Urologie” [15]. Og³osi³ pracê o zwê¿eniu skurczowym prze³yku na skutek zaka¿enia moczowego. Praca ta ukaza³a siê nie tylko w „Gazecie Lekarskiej”, ale i w „Zentralblatt für die Krankheiten der Harn- und Sexual-Organe” [16]. Adolf Grunbaum (1849-1906), ur. w Sierpcu, studiowa³ w Warszawie i Petersburgu. Zosta³ skierowany do szpitala wojskowego w Modlinie, potem po 5 latach do Aleksandrowskiego szpitala wojskowego na Cytadeli Warszawskiej. W 1889 r. otworzy³ z S. Centnerszwerem Zak³ad leczniczy dla chorych chirurgicznych. Szczególnie zajmowa³a go urologia [17]. W 1890 r. w Medycynie streœci³ pracê o intubacji. Przy okazji zaznaczy³, ¿e na oddziale chirurgicznym Szpitala dla Dzieci fund. Bersonów i Baumanów w Warszawie istnieje niepokoj¹co wysoka œmiertelnoœæ po tracheotomii, siêgaj¹ca 71,9%, wy¿sza ni¿ w praktyce prywatnej. Wywi¹za³a siê polemika miêdzy A. Poznañskim, ordynatorem oddzia³u chirurgicznego tego Szpitala, a nim. Okaza³o siê, ¿e Grunbaum mia³ racjê, a Poznañski nie potrafi³ podaæ istotnej przyczyny tak wysokiej œmiertelnoœci [18]. Kazimierz Gurbski (1848-1878), ur. w Krakowie, studiowa³ w Warszawie. Zacz¹³ pracowaæ w charakterze asystenta prywatnego w Klinice Chirurgii prof. Polikarpa Girsztowta. W 1872 r. obj¹³ obowi¹zki lekarskie w Szpitalu Starozakonnych w P³ocku. Uczestniczy³ w wojnie turecko-rosyjskiej, gdzie pope³ni³ samobójstwo [19].Og³osi³ pracê o raku przyusznicy [20] (ryc. 7). Andrzej Janikowski (1799-1864), ur. w Pilznie w Galicji, studiowa³ na Wydziale Jagielloñskim. W 1824 r.. 117. osiad³ w Opolu, sk¹d zosta³ powo³any na stanowisko kierownika Katedry Chirurgii Teoretycznej Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Wyk³ada³ jako profesor zwyczajny policjê lekarsk¹, medycynê s¹dow¹ i psychiatriê w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie. Powo³any zosta³ na cz³onka honorowego Rady Lekarskiej Królestwa Polskiego. W latach 1843-1850 by³ m.in. prezesem Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego [21]. W tomie pierwszym „Pamiêtnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” w 1837 r. opisa³ owrzodzenie koœci czo³owej, przypuszczenie pochodzenia ki³owego tak znacznego stopnia, ¿e „zupe³ny brak substancyi kostnej w pewnej przestrzeni dawa³ doskonale czuæ pulsacye mózgowe” [22].. Ryc. 7. K. Gurbski: Rak gruczo³u przyusznego lewego. Gaz. Lek. 1872, R. VII, T. XIII, Nr 36, s. 561..

(6) 118. Otorynolaryngologia, 2006, 5(3), 113-118. Piœmiennictwo 1. Mater ia³y do S³ownika Lekarzy Polskich zebrane pr zez Guranowskiego w dwudziestu tomach, pochodz¹ce z archiwum rodzinnego Ciechanowskich, znajduj¹ siê w Bibliotece Jagielloñskiej pod sygn. 172/72 do 191/72. A. Kierzek: W sprawie S³ownika Lekarzy Polskich Ludwika Guranowskiego. Arch. Hist. Filoz. Med. 1993, T. LVI, Z. 1, s. 73-74. 2. A. Kierzek: Aleksander Antoni Le Brun (1803-1868) a otorynolaryngologia. Otorynolaryngologia. Przegl¹d kliniczny; w druku; A. Kierzek: Dokonania Polikarpa Girsztowta (18271877) w otor ynolaryngologii. Chirurgia Polska; w druku. 3. C. Stankiewicz: Dr Marjan Borsuk. 1860-1923. Pol. Gaz. Lek. 1923, R.II, Nr 5, s. 96; P. Szarejko: S³ownik Lekarzy Polskich XIX wieku. T.II, Warszawa 1994, s. 24-25. 4. M. Borsuk: Przypadek po³kniêcia zêbów sztucznych i uwiêzniêcie ich w prze³yku (Oesophagotomia). Pam. Tow. Lek. Warsz. 1893, T. LXXXIX, Nr 3, s. 754; Borsuk: Przypadek wt³oczenia nosa w foramen piriforme. Wyleczenie. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1896, T. XCII, Nr 4, s. 1176; P. Szarejko: op. cit., s. 25; M. Borsuk: Chory po dokonanej uranoplastyce. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1900, T. XCVI, Nr 2, s. 321-322; M. Borsuk: Wykonanie uranoplastyki u 8 letniej dziewczynki. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1900, T. XCI, Nr 4, s. 709-710. 5. J. Borzymowski. Akta osobowe. Zbiory Spec. G³. Bibl. Lek.; P. Szarejko: op. cit., T.II, Warszawa 1994, s. 27-29. 6. J. Borzymowski: Z³amania krtani. Medycyna 1899, T.XXVII, Nr 12, s. 256-259, Nr 13, s. 284-287. 7. S. Koœmiñski: op. cit., s.70-71; P. Szarejko: op. cit., T.II, Warszawa 1994, s. 43-45. 8. L. Chwat: Odjecie umyœlne pr¹cia (membrum virile) i koñca jêzyka w napadzie ob³¹kania (mania religiosa), wyzdrowienie. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1862, T. XLVII, Nr 4, s. 177-179; L. Chwat: Wyciêcie guza szczêki górnej. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1865, T. LIII, Nr 3, s. 467-468; L. Chwat: Przypadek œmierci po tracheotomii. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1870, T. LXIII, Nr 4, s. 173-174; L. Chwat: Kilka przypadków z praktyki chirurgicznej. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1874, T. LXX, Nr 4, s. 65-66; L. Chwat: Przypadek wpadniêcia rurki do tchawicy. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1876, T. LXXII, Nr 1, s. 161. 9. J. Szper: Ciechomski Andrzej (1858-1928). Pol. S³own. Biogr. T. IV/1. Kraków 1937, Z. 16, s.35; P. Szarejko: op. cit. T. II. Warszawa 1994, s. 45-48; W. Noszczyk: Warszawa (w:) Zarys dziejów chirurgii polskiej. Warszawa 1989, s. 196-197 et passim. 10. A. Ciechomski: Przypadek spastycznego zwê¿enia prze³yku. Wypadniêcie œciany ¿o³¹dka przez przetokê ¿o³¹dkow¹. Gaz. Lek. 1896, R. XXXI, Nr 43, s. 1157-1159; A. Ciechomski: Przypadek guza migda³ka. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1898, T. XCIV, Nr 4, s. 1135-1136; A. Ciechomski: Okaz krtani po czêœciowem wyciêciu wola. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1899, T. XCV, Nr 1, s. 347-348.. 11. A. Ciechomski: Antoni Gabszewicz. Wspomnienie poœmiertne. Gaz. Lek. 1920, R. LIV, S. III, T. V, Nr 2 ,s. 13-16. 12. A. Gabszewicz: Przypadek trepanacyi jamy czo³owej. Gaz. Lek. 1891, R. XXVI, Nr 16, s. 292-296; A. Gabszewicz: Przypadek promienicy szczêki. Pam. Tow. L ek. Warsz. 1898, T. XCIV, Nr 2, s. 487-488; A. Gabszewicz: Przyroœniêcie jêzyka do b³ony œluzowej policzka obustronne, nabyte. Gaz. Lek. 1899, R. XXXIV, Nr 37, s. 973-975; Gabszewicz: Przetoka przewodu œliniankowego (ductus Stenonianus) wytworzenie nowej drogi dla odp³ywu œliny z zejœciem pomyœlnem. Gaz. Lek. 1899, R. XXXIV, Nr 34, s. 876-880. 13. S. Koœmiñski: S³ownik Lekarzów Polskich. Warszawa 1888, s. 152-153. 14. F. Groer: Postrze¿enia chirurgiczne w Szpitalu Starozakonnych w r. 1850 poczynione. I. Zapalenie jêzyka. Tyg. Lek. 1851, R. V, Nr 26, s. 201-202; F. Groer: Odjêcie roœlinie naroœli kostnej z jamy Highmora (Osteoma antri Highmori)). Tyg. Lek. 1854, R. VIII, Nr 16, s. 121-123; F. Groer: Operacya polipa w gardle (polypus faucjum). Pam. Tow. Lek. Warsz. 1855, T. XXXIV, Nr 2, s. 275-281; F. Groer: Próchnienie szczêki górnej (Carries maxillae superioris). Tyg. Lek. 1861, R. XV, Nr 43, s. 373; F. Groer: Kazuistyka szpitalna. II. Zapalenie krtani (Laryngitis membranacea). Gaz. Lek. 1870, R. V, T. IX, Nr 6, s. 81-85, Nr 8, s. 118-123. 15. T. Ostrowska: Polskie piœmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800-1900). Wroc³aw, Warszawa, Kraków, Gdañsk 1973, s. 89, 230; P. Szarejko: op. cit., T. II, Warszawa, 1994, s. 87-89. 16. S. Grosglik: Zwê¿enie skurczowe prze³yku jako objaw zaka¿enia moczowego. Gaz. Lek. 1900, R. XXXV, Nr 7, s. 160-164; S. Grosglik: Spastischer Verschluss der Speiserohre als symptom von Harninfektion. Centralblatt fur die Krankheiten der Harnund Sexual-Organe 1900, T. XI, s. 57-62. 17. P. Szarejko: op. cit., T. II, Warszawa 1994, s. 89. 18. Ibidem; A. Poznañski: List otwarty do redakcji (w sprawie krytyki sposobu leczenia b³onicy w szpitalu dla dzieci, podany przez dr Grunbauma. Medycyna 1890, T. XVIII, Nr 8, s. 125-126. 19. P. Szarejko op. cit., T.II, Warszawa 1994, s. 90. 20. K. Gurbski: Rak gruczo³u przyusznego lewego (Carcinoma glandulae parotideae sinistrae). Gaz. Lek. 1872, R. VII, T. XIII, Nr 36, s. 561-566. 21. S. Koœmiñski: op. cit., s. 188; W. Noszczyk: op. cit., s. 157; W. Stembrowicz: Krótki rys dziejów Wydzia³u Lekarskiego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1816-1831) (w:) Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789-1950), pod red. M. £yskanowskiego, A. Stapiñskiego i A. Œródki. Warszawa 1990 s. 158. 22. A. Janikowski: Owrzodzenie koœci czo³owej. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1837, T. I, s. 10..

(7)