Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego

Pełen tekst

(1)728. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Wojciech Giza Katedra Historii Myśli Ekonomicznej. Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego 1. Wprowadzenie Z punktu widzenia współczesnej teorii ekonomii bezsporna jest rola, jaką odgrywają metody ilościowe na gruncie ekonomii. Dzięki zastosowaniu formalizmu matematycznego współczesne teorie cechuje zdecydowanie większa spójność. Metody ilościowe pozwalają również konstruować skomplikowane modele uwzględniające wiele zmiennych, które trudno byłoby analizować posługując się tradycyjnym opisem. Bez wątpienia matematyka na trwałe zagościła w rozważaniach ekonomistów. Ścisły związek ekonomii i matematyki nie nastąpił w momencie powstania ekonomii jako samodzielnej dyscypliny naukowej, lecz dokonał się w wyniku rewolucji marginalnej zapoczątkowanej w latach 70. XIX w. Dla historyka myśli ekonomicznej interesujące jest, w jaki sposób metody ilościowe przenikały na grunt ekonomii. Teoretyka ekonomii nurtuje z kolei, w jakim stopniu analiza formalna pozwala analizować życie społeczne, które znacznie trudniej jest opisać przy pomocy formuł matematycznych niż zachowanie obiektów fizycznych. Kwestie epistemologiczne dotyczące: kryterium demarkacji, granic poznania i samej metody badawczej wciąż skłaniają do stawiania pytania dotyczącego roli metod ilościowych w rozwoju teorii ekonomii. Powyższe kwestie wytyczają główny kierunek analizy dorobku wybitnego przedstawiciela szkoły matematycznej okresu międzywojennego – Władysława Zawadzkiego. Zawadzki propagował na gruncie polskim koncepcję szkoły lozańskiej określanej jako matematyczna, której najwybitniejszymi przedstawicielami byli Leon Walras oraz Vilfredo Pareto..

(2) 138. Wojciech Giza. 2. Obszary badawcze Władysława Zawadzkiego Władysław Zawadzki (1885–1939), mimo iż słusznie jest uznawany za przedstawiciela szkoły matematycznej, nie ograniczał się jedynie do analizy zagadnień równowagi ekonomicznej lansowanej przez szkołę lozańską. Zarówno jego biografia, jak i analiza prac naukowych dowodzą wszechstronności jego umysłu1. Zawadzki pochodził z Wileńszczyzny. Po ukończeniu w 1903 r. szkoły średniej udał się na studia matematyczno-fizyczne do Moskwy, a następnie do Lipska. Jednak jego zainteresowania sprawami społecznymi skłoniły go do zmiany kierunku studiów. W 1905 r. rozpoczął studia filozoficzno-humanistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Również w tym okresie brał czynny udział w wystąpieniach rewolucyjnych sympatyzując z PPS. Po stłumieniu przez władze carskie ruchów rewolucyjnych Zawadzki wyjechał do Paryża podejmując studia ekonomiczno-społeczne w Szkole Nauk Politycznych (1906–1909). Okres pobytu w Paryżu oraz Londynie, gdzie rozwijał swoje zainteresowania naukowe, jest kluczowy w jego biografii. Oprócz zagadnień związanych z polityką społeczną2 zapoznał się z dorobkiem szkoły lozańskiej, której poglądy będzie propagował w swoich kolejnych pracach. Również wówczas jego poglądy polityczne uległy ewolucji. Zawadzki odszedł od socjalizujących poglądów Georges’a Sorela i Wernera Sombarta na rzecz koncepcji konserwatywnych. Okres parysko-londyński kończy się w 1914 r. jego powrotem do kraju. Również w 1914 r. wydaje w Paryżu oraz Wilnie jedną ze swoich najważniejszych prac: Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej3. W 1917 r. Zawadzki rozpoczyna wykłady z ekonomii politycznej na Politechnice Warszawskiej, a w 1918 r. – w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie. W 1919 r. powołany zostaje na nowo utworzoną Katedrę Ekonomii Politycznej w Wilnie, gdzie wykłada do 1931 r. W tym okresie powstaje kolejna znacząca jego praca: Teoria produkcji4. Oprócz pracy naukowej czynnie angażuje się w życie polityczne, czego wyrazem jest powołanie go w latach 1928–1929 na kierownika i doradcę biura ekonomicznego przy klubie posłów konserwatywnych w Sejmie. W latach 1932–1935 piastuje stanowisko ministra skarbu. Od 1936 r. aż do śmierci zatrudniony jest jako profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, gdzie prowadzi wykłady z teorii ekonomii i teorii pieniądza. Aleksy Wakar omawiając koncepcje Zawadzkiego wyróżnił następujące zagadnienia: 1 Prace pozwalające lepiej poznać sylwetkę Władysława Zawadzkiego to: memoriał Konstantego Krzeczkowskiego, Ś.p. Władysław Zawadzki, „Ekonomista” 1939, nr 1, s. 3–7, oraz artykuł Aleksego Wakara, Prace ekonomiczne Władysława Zawadzkiego, „Ekonomista” 1939, nr 1, s. 30–49. Wakar załączył do swojego artykułu bibliografię prac Zawadzkiego. 2 Zawadzki, kończąc w 1909 r. Szkołę Nauk Politycznych, przedstawił pracę z zakresu polityki społecznej Sociétés coopératives de vente przyjętą przez profesora Emila Cheyssona. 3 Zob. W. Zawadzki, Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej, Nakładem J. Zawadzkiego, Wilno 1914. Francuskie wydanie tej pracy: Les mathématiques appliqués á l’économie politique, Bibliotéque Genérale d’Economie Politique, M. Riviére, Paris 1914. 4 Zob. W. Zawadzki, Teoria produkcji, Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, Warszawa 1923..

(3) Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego. 139. – teoria równowagi ekonomicznej, której Zawadzki poświęcił wspomnianą już pracę: Zastosowanie matematyki do ekonomii oraz artykuł: Pojęcie równowagi ekonomicznej i jego naukowe znaczenie5; – dwie koncepcje równowagi ekonomicznej, stanowiące rozwinięcie jego stanowiska metodologicznego6; – teoria produkcji, w której autor problem równowagi rozpatruje w związku z podłożem życia gospodarczego, na którym dane zjawiska występują. Zagadnieniom tym poświęcił książkę: Teoria produkcji opublikowaną w 1923 r. oraz artykuł: O teorii produkcji7; – polityka społeczna, analizowana głównie w pracy: Postulaty ochrony robotnika a konkretne warunki gospodarcze8 oraz w broszurze: Polska polityka socjalna a gospodarstwo społeczne9; – wartość zamienna, którą Zawadzki krytykował, proponując zastąpienie jej analizą popytowo-podażową. W tym obszarze na uwagę zasługuje wybór tekstów ekonomistów zajmujących się tą problematyką i artykuł pt. O pojęciu wartości zamiennej10; – pojęcie bogactwa społecznego, które wiązało się z próbą oszacowania bogactwa narodowego Polski. Owocem tych badań był artykuł: Zagadnienie bogactwa społecznego11; – ostatnie zagadnienie pozostające w obszarze zainteresowań Zawadzkiego, obejmujące kwestie związane z pieniądzem. W tym zakresie opublikował on m.in. prace: Nowa teoria pieniądza Keynesa12, Zmiany poziomu cen pod wpływem naruszenia równowagi popytu i podaży13, Przesilenie gospodarcze w świetle doświadczeń polskich14, Manipulowanie pieniądzem jako narzędziem polityki gospodarczej15. 5. W. Zawadzki, Pojęcie równowagi ekonomicznej i jego naukowe znaczenie, „Ekonomista” 1928, nr 3. Problemom tym poświecony jest artykuł: Dwie koncepcje równowagi ekonomicznej, „Ekonomista” 1938, z. 3; oraz częściowo publikacja: Matematyczna szkoła w ekonomii [w:] Encyklopedia Nauk Politycznych, Wydawnictwo Instytutu Społecznego i Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, Warszawa 1938, t. 3. 7 W. Zawadzki, O teorii produkcji, „Ekonomista” 1925, z. 3 i 4. 8 W. Zawadzki, Postulaty ochrony robotnika a konkretne warunki gospodarcze, „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” 1926, rocznik XIV. 9 W. Zawadzki, Polska polityka socjalna a gospodarstwo społeczne, Wydawnictwo Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1927. 10 Zob. Wartość i cena, Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej, Warszawa 1919 (Zawadzki napisał wstęp do tej pracy); oraz: W. Zawadzki, O pojęciu wartości zamiennej, Odbitka z Rocznika Prawniczego Wileńskiego, 1925. 11 W. Zawadzki, Zagadnienie bogactwa społecznego, „Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny” 1930, rocznik X. 12 W. Zawadzki, Nowa teoria pieniądza Keynesa, „Ekonomista” 1936, z. 3. 13 W. Zawadzki, Zmiany poziomu cen pod wpływem naruszenia równowagi popytu i podaży, „Ekonomista” 1936, z. 3. 14 W. Zawadzki, Przesilenie gospodarcze w świetle doświadczeń polskich [w:] Pamiętnik trzydziestolecia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 1938. 15 W. Zawadzki, Manipulowanie pieniądzem jako narzędziem polityki gospodarczej, Wydawnictwo Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1938. 6.

(4) 140. Wojciech Giza. 3. Matematyka jako język ekonomii i narzędzie badawcze w pracach Władysława Zawadzkiego Zawadzkiego przez cały okres aktywności zawodowej interesowały problemy metodologiczne związane z zastosowaniem matematyki na gruncie ekonomii. Próbując ustalić pierwsze prace opisujące kwestie ekonomiczne przy użyciu języka matematyki wskazuje on mało znaną pracę Joanne Ceve: De re nummaria quoad fieri potuit geometrice tractata wydaną w Mantui w 1711 r.16 Nieliczne próby, jakie podejmowano w XVIII w. posługując się matematyką w odniesieniu do opisu zagadnień ekonomicznych, nie przyniosły jednak znaczących rezultatów. Zawadzki próby te ocenia w następujący sposób: „W pracach tych rozumowanie matematyczne nie odgrywało żadnej samodzielnej roli, a symbolika była używana głównie dla przedstawienia wniosków, do których autorzy dochodzili za pomocą zwykłego rozumowania (...). W sumie prace te były zupełnie bezwartościowe i poniekąd uzasadniają niechęć ówczesnych ekonomistów do stosowania matematyki w badaniach zjawisk społecznych”17. Pierwsze pomyślne zastosowanie matematyki na gruncie ekonomii miało miejsce w 1838 r. za sprawą książki Antoine Augustina Cournot: Recherches dans les principes mathématiques de la théorie des richesses („Badania nad zasadami matematycznej teorii bogactwa”). Praca Cournot nie została doceniona w momencie jej ukazania się. Jednak wykład współczesnej teorii ekonomii nadal zawiera teorię duopolu jego autorstwa. Cournot jako pierwszy zdefiniował i nakreślił funkcję popytu. Nie interesował się przy tym teorią użyteczności, która miała na celu uzasadnić kształt i położenie krzywej popytu. Dla niego ujemnie nachylone rynkowe krzywe popytu wyrażały empiryczny związek pomiędzy ceną a ilością nabywanego dobra. Zawadzki oceniając dokonania francuskiego ojca szkoły matematycznej z jednej strony podkreśla jego osiągnięcia, z drugiej zaś zwraca uwagę na niewykorzystanie przez Cournot możliwości, jakie otwiera matematyka. Niewątpliwym osiągnięciem było ujmowanie zależności pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi jako zależności o charakterze funkcyjnym, a nie przyczynowo-skutkowymi, jak to miało miejsce w ekonomii klasycznej. „Cournot – zdaniem Zawadzkiego – nie wykorzystał jednak głównego atutu, który to rozumowanie daje w ręce ekonomisty: możliwości jednoczesnego uwzględnienia wielkiej ilości elementów; nie bierze on pod uwagę powszechnej zależności wzajemnej zjawisk gospodarczych, a ogranicza się do badania stosunków pomiędzy poszczególnymi wielkościami. Z tego też względu, po części przynajmniej, założenia, które robi, są przeważnie nieodpowiednie dla ścisłego i wszechstronnego zbadania zjawisk ekonomicznych”18. Dla Zawadzkiego najważniejszym zastosowaniem matematyki było skonstruowanie przez Marie Esprit Léon Walras teorii równowagi ogólnej. Bez formalizmu matematycznego zbudo16. Zob. W. Zawadzki, Zastosowanie matematyki..., s. 25.. 17. W. Zawadzki, Matematyczna szkoła..., s. 885.. 18. Ibidem, s. 885–886..

(5) Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego. 141. wanie takiej teorii nie byłoby w ogóle możliwe ze względu na zbyt dużą ilość analizowanych zmiennych. Sposób zastosowania matematyki przez Cournot pozwala go zaliczyć do grona ekonomistów szkoły matematycznej, którzy posługiwali się równowagą cząstkową. Dlatego też koncepcje Cournot bliższe są stanowisku metodologicznemu szkoły z Cambridge niż szkoły lozańskiej19. W przeciwieństwie do Cournot, stosującego matematykę do analizy przedsiębiorstwa na zmonopolizowanym rynku, Jules Dupuit był prekursorem, jeśli chodzi o zastosowanie matematyki do analizy zachowania konsumenta. Prowadziło to do sformalizowania teorii użyteczności krańcowej. Z podobnym zastosowaniem matematyki mamy do czynienia w przypadku Hermann Heinrich Gossena, którego praca: Entwicklung der Gesetze des menschlichen Verkehrs und der daraus fliessenden Regeln für menschliches Handeln („Rozwój prawa stosunków społecznych i wynikające stąd reguły działań ludzkich”) z 1854 r., mimo że zaraz po ukazaniu się nie wywarła istotnego wpływu na rozwój teorii ekonomii, to jednak po dwudziestu latach, w okresie rewolucji marginalnej, zwróciła uwagę swą zawartością merytoryczną. Zawadzki podkreśla prekursorskie znaczenie poglądów Dupuit i Gossena. Jednak za właściwych twórców matematycznej teorii użyteczności krańcowej uznaje Williama Stanleya Jevonsa i Leona Walrasa. Jevons opublikował w 1871 r. The Theory of Political Economy („Teoria ekonomii politycznej”), z kolei Walras wydał w 1874 r. Eléments d’économie politique pure („Elementy czystej ekonomii politycznej”). Obydwaj ekonomiści, obok Carla Mengera, uznawani są za twórców rewolucji marginalnej. Marginaliści dzięki rozwinięciu teorii użyteczności krańcowej w znaczący sposób przyczynili się do rozwoju analizy ekonomicznej od strony popytu, co było biegunowo odmienne od podażowego podejścia klasyków. Dopiero teoria równowagi ogólnej zaproponowana przez Walrasa pozwoliła dokonać syntezy neoklasycznej. W jego ujęciu wszystkie elementy układu gospodarczego wzajemnie na siebie oddziałują i wzajemnie się określają. Prowadzi to do stanu równowagi ogólnej w całej gospodarce. Zawadzki opisał to w następujący sposób: „(...) wszystkie elementy systemu ekonomicznego w równowadze muszą być ujmowane jako wzajemnie się określające i wzajemnie od siebie zależne; muszą więc one wszystkie być jednocześnie wzięte pod uwagę. Tutaj rozumowanie matematyczne przychodzi z istotną pomocą ekonomicznemu badaniu, gdyż ono właśnie pozwala ująć jednocześnie w system równań dowolną ilość wielkości (...). W tym przypadku matematyczna szata przestaje być tylko sposobem przedstawienia wniosków, wy19 Zasadnicza różnica w podejściu metodologicznym szkoły lozańskiej i szkoły z Cambridge polega na odmiennym rozumieniu problemu równowagi. Walras, założyciel szkoły lozańskiej, konstruował model równowagi ogólnej polegający na równoczesnym uwzględnieniu wszystkich elementów układu gospodarczego pozostających we wzajemnej interakcji ze sobą. Z kolei szkoła z Cambridge, której przewodził Alfred Marshall, prowadziła analizy ekonomiczne w oparciu o model równowagi cząstkowej. Istotą tego modelu było ograniczenie się do analizy równowagi wyodrębnionego elementu układu gospodarczego, np. gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa czy określonego rynku. Uzyskiwano to poprzez stosowanie klauzuli ceteris paribus..

(6) 142. Wojciech Giza. prowadzonych niezależnie od niej, niejako ich ilustracją, a staje się istotną częścią składową rozumowania, któremu nadaje pożądaną ścisłość”20. Walrasa można określić mianem ojca teorii równowagi ogólnej, jednak to jego uczeń i następca w katedrze ekonomii w Lozannie, Vilfredo Pareto, znacząco ulepszył teorię swego poprzednika. Zmiany, jakie wprowadził Pareto, polegały na odejściu od kardynalnej teorii użyteczności krańcowej na rzecz teorii ordynalnej, w której użyteczność jest kategorią porządkową, a nie konkretną wartością21. Dzięki temu Pareto wyeliminował z ekonomii pojęcie wartości leżące u podstaw klasycznej teorii cen22. Ujęcie zaproponowane przez Pareto pozwala ponadto zrozumieć proces wymiany bez uciekania się do hipotez hedonistycznych, obecnych w dotychczasowych teoriach. Podsumowując można stwierdzić, że Zawadzki wskazuje na trzy sposoby zastosowania matematyki na gruncie ekonomii. Pierwszy z nich wywodzi się od Cournot i w pełni został rozwinięty na gruncie szkoły z Cambridge. Zastosowanie funkcji matematycznych w połączeniu z metodą równowagi cząstkowej przyniosły znaczące rezultaty na gruncie teorii przedsiębiorstwa oraz teorii wyboru konsumenta. Potwierdzeniem tego są np. prace Alfreda Marshalla oraz Joan Robinson. Drugi sposób polega na użyciu metod matematycznych do statystycznego opisu zjawisk gospodarczych. Chodzi w tym przypadku o budowę wskaźników ekonomicznych, np. wskaźników cen. Szczególne osiągnięcia zanotowano zarówno w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej odnoszącej się do statystycznego badania koniunktury. W tym ujęciu matematyka odgrywa jedynie rolę narzędzia, a nie samodzielnego ogniwa w łańcuchu rozumowań ekonomicznych23. Trzecie zastosowanie matematyki, najwyżej oceniane przez Zawadzkiego, dotyczy analizy w ramach teorii równowagi ogólnej, której najbardziej dojrzałą postacią jest koncepcja Pareto. Polskiego ekonomistę szczególnie interesowała zawartość empiryczna teorii równowagi ogólnej. Sprawą sporną do dnia dzisiejszego jest to, czy teoria ta jest jedynie „niebiańską mechaniką nieistniejących sfer”, czy stanowi narzędzie poznania rzeczywistości gospodarczej. Zawadzki był przekonany o konieczności dowiedzenia empirycznego znaczenia tej teorii.. 20. W. Zawadzki, Matematyczna szkoła..., s. 886–857.. 21. Różnica pomiędzy kardynalną a ordynalną (porządkową) teorią użyteczności krańcowej na gruncie współczesnej ekonomi została zaprezentowana m.in. w: B. Klimczak, Mikroekonomia, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1995, s. 122–158. 22 Zawadzki wysoko cenił koncepcję Pareto m.in. za to, że wyjaśnia on kształtowanie się cen bez uciekania się do pojęcia wartości. Swój negatywny stosunek do pojęcia wartości przedstawił w artykule: O pojęciu wartości zamiennej, Odbitka z Rocznika Prawniczego Wileńskiego, 1925. 23 Ten rodzaj zastosowania matematyki do ekonomii ma doniosłe znaczenie w polskiej myśli ekonomicznej. Zarówno Michał Kalecki, jak i Oskar Lange właśnie w ten sposób wykorzystywali matematykę w swoich badaniach. Przyniosło to światową sławę obu tym badaczom. Znaczące są również osiągnięcia ekonomistów związanych z Instytutem Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen działającym w latach 1928–1939 w Warszawie..

(7) Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego. 143. 4. Empiryczne znaczenie teorii równowagi ogólnej Teoria równowagi ogólnej przedstawiona w postaci równań współzależnych stanowi doskonały przykład precyzji, z jaką można skonstruować teorię ekonomiczną, co jest jej niewątpliwą zaletą. Jednak wątpliwości budzi treść empiryczna dostarczana przez teorię równowagi ogólnej. Zasadnicze pytanie dotyczy tego, czy teoria równowagi ogólnej pozwala zrozumieć procesy zachodzące w realnej gospodarce, czy jest jedynie abstrakcyjną konstrukcją teoretyczną. Zawadzki próbował bronić realistycznego ujęcia teorii równowagi ogólnej dowodząc jej użyteczności w zakresie poznania konkretnej rzeczywistości gospodarczej. Aby zbadać empiryczną zawartość teorii równowagi ogólnej, należy zacząć od zdefiniowania równowagi ekonomicznej. Zagadnieniu temu Zawadzki poświęcił artykuł: Pojęcie równowagi ekonomicznej i jego naukowe znaczenie. Podstawowy problem, na jaki wskazuje autor już na samym początku, dotyczy wieloznaczności pojęcia równowagi ekonomicznej. Pojęcie to zostało przeniesione z nauk przyrodniczych na grunt nauk społecznych. Różnice pomiędzy tymi naukami wymuszają zdefiniowanie tego pojęcia na gruncie ekonomii, jak również wskazanie desygnatu, któremu ono odpowiada. Pierwsze znaczenie pojęcia równowagi traktowane jest przez Zawadzkiego jako „figura retoryczna” mającą zilustrować główną myśl autora. Na przykład na gruncie nauk społecznych można mówić o równowadze w przypadku, gdy żadna z rywalizujących między sobą grup społecznych nie posiada trwałej przewagi umożliwiającej jej zmianę istniejącego układu. Analogicznie można mówić o równowadze politycznej jako układzie sił, w którym żadne ze stronnictw nie ma dominującej pozycji. Takie ujęcie równowagi zasadniczo różni się od pojęcia równowagi ekonomicznej. Drugie znaczenie pojęcia równowagi ma charakter obiektywny. W tym ujęciu „(...) równowaga jest to zneutralizowanie się wszystkich przypadkowych, zewnętrznych, doraźnych i krótkotrwałych oddziaływań, stan normalny, w którym działają bez przeszkód naturalne, istotne i trwałe siły gospodarcze”24. Zawadzki uważa, że przedstawione powyżej znaczenie pojęcia równowagi wymaga doprecyzowania na gruncie ekonomii. Proponuje zatem dwa ujęcia równowagi ekonomicznej. Ujęcie pierwsze, określane jako formalne, stanowi narzędzie metodologiczne. W tym aspekcie dowolny układ zjawisk gospodarczych postrzegany jest jako rezultat oddziaływań na siebie wszystkich zjawisk gospodarczych istniejących na danym podłożu. Układ taki dąży do stanu równowagi, a więc stanu, w którym przestają zachodzić procesy dostosowawcze. Występuje tutaj wzajemna współzależność wszystkich elementów danego układu. Nie ma zatem zależności przyczynowo-skutkowych. Równowagę traktuje się jako naturalny i konieczny wyraz stosunków występujących pomiędzy elementami danego układu. Równowaga – pisze Zawadzki – „(...) jest to taki stan rzeczy, w którym wielkości ekonomiczne mogłyby pozostać 24. W. Zawadzki, Pojęcie równowagi..., s. 4..

(8) 144. Wojciech Giza. bez zmian albo powtarzać się z okresu na okres tak długo, aż się nie zmienią pierwiastki życia gospodarczego”25. Zawadzki jest przekonany, że stosowanie tego pojęcia jako narzędzia metodologicznego daje dobre rezultaty poznawcze. Nie może mieć ono jednak charakteru czysto formalnego, lecz musi posiadać konkretną treść. Drugie ujęcie, określane jako realistyczne, różni się od poprzedniego – formalnego tym, iż nie ma konieczności zakładania a priori jakiegoś stanu równowagi. W ujęciu tym przyjmowane jest założenie, że początkowy stan trwać nie może, ale nie znaczy to, iż istnieje jakiś końcowy stan, do którego układ dąży. Określenie docelowego stanu pojawia się wówczas, gdy przyjmuje się np. hipotezę hedonistyczną co do zachowania jednostki. To pozwala określić cel, do jakiego dąży jednostka, a tym samym traktować równowagę jako proces zmierzający do określonego celu. Mimo to doniosłym osiągnięciem ekonomii było przedstawienie modelu równowagi nie wymagającego przyjmowania hedonistycznych hipotez. Zawadzki traktuje to jako jedno z większych dokonań szkoły lozańskiej. Polski ekonomista wskazuje również, iż w tym drugim ujęciu można mówić jedynie o tendencjach, a nie prawach ekonomicznych. Brak apriorycznej konieczności sprawia, że wielkości ekonomiczne mogą się kształtować dowolnie. Jeśli takie wielkości oddalają się od jakiegoś stanu równowagi, a w następstwie tego pojawiają się zjawiska zbliżające je do poprzedniego poziomu, to można mówić o tendencji ekonomicznej. Zawadzki w swoich pracach broni realistycznego ujęcia teorii równowagi. Szczególnie jest to widoczne w artykule: Dwie koncepcje równowagi ekonomicznej (1938) nawiązującym do wcześniejszej publikacji: Pojęcie równowagi ekonomicznej i jego naukowe znaczenie (1928). Już na samym wstępie autor definiuje ekonomię jako „(...) naukę teoretyczną i doświadczalną, której przedmiotem są zjawiska życia gospodarczego w ścisłym tego słowa znaczeniu”26. Ekonomia jest nauką doświadczalną w tym sensie, że jej teorie dają się zweryfikować empirycznie. Z kolei aspekt teoretyczny wyraża się w uchwyceniu tyko koniecznych stosunków pomiędzy zjawiskami27. Zawadzki analizuje, na czym ma polegać stosunek konieczności pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi, mocno podkreślając, że na gruncie nauk społecznych nie ma koniecznych związków pomiędzy nimi. Nie można w takim razie mówić o determinizmie analogicznym, jak w przypadku fizyki klasycznej. Na gruncie ekonomii można szukać jedynie stosunków najczęstszych, najbardziej prawdopodobnych, normalnych28. Dlatego też bardziej uzasadnione jest mówienie w ekonomii o tendencjach niż o prawach ekonomicznych. W artykule Dwie koncepcje równowagi ekonomicznej autor powraca do dwóch ujęć równowagi. Zaznacza przy tym, że przedstawione przez niego ujęcie pierwsze 25 Ibidem, s. 7. Autor w powyższej definicji mianem pierwiastków życia gospodarczego określa podłoże, na którym odbywa się działalność gospodarcza. Podłoże to tworzą: gusty preferencje, liczba ludności, normy społeczne itp. 26. W. Zawadzki, Dwie koncepcje..., s. 3.. 27. Por. ibidem, s. 4.. 28. Por. ibidem, s. 5..

(9) Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego. 145. i drugie nie zupełnie pokrywa się z tym, które opisał w 1928 r. Podkreśla, że koncepcja równowagi ekonomicznej musi łączyć dwie główne idee. Pierwsza dotyczy wzajemnego oddziaływania na siebie zjawisk ekonomicznych druga zaś – faktycznego dostosowania do siebie zjawisk ekonomicznych (w tym stanie potencjalne oddziaływania przestają wywoływać zmiany). Niekoniecznie jednak te dwie idee są ściśle ze sobą związane. Z faktu, iż zachodzą wzajemne oddziaływania zjawisk ekonomicznych, nie wynika jednoznacznie, że efektem tych oddziaływań będzie określony stan równowagi. Można mówić zatem o dwóch ujęciach równowagi: statycznym, którego przykładem są np. analizy przedstawicieli szkoły z Cambridge, oraz dynamicznym przedstawionym w pracach Pareta i Walrasa29. Ujęcie statyczne – zdaniem Zawadzkiego – dominuje w modelach równowagi cząstkowej, z kolei dynamiczne charakterystyczne jest dla modelu równowagi ogólnej. Zawadzki, doceniając znaczenie teorii równowagi zarówno w pierwszym, jak i drugim ujęciu, jest przekonany, że teoria tylko wówczas ma wartość poznawczą, gdy pozwala formułować sądy o realnie funkcjonującej gospodarce. Poszukiwanie empirycznej treści teorii stanowi zatem istotną część koncepcji Zawadzkiego. Uważa on, że posługując się teorią równowagi należy odnieść ją do tzw. podłoża cechującego się trwałością i istniejącego w rzeczywistości. Teoria równowagi nie może zatem pozostać formalną koncepcją, ale musi mieć charakter realistyczny. Realizm ten pojawia się wówczas, gdy uwzględni się w rozumowaniu ekonomicznym hipotezę homo oeconomicus określającą zachowanie człowieka. Hipoteza ta budzi szereg kontrowersji wśród ekonomistów. Nie można jej traktować – co zauważa Zawadzki – jako wierny opis zachowań jednostki, jednak ma ona ogromne znaczenie na gruncie ekonomii jako nauki dedukcyjnej. Jej przyjęcie pozwala konstruować teorie, które dotychczas najlepiej wyjaśniają ekonomiczny aspekt życia ludzkiego. Usunięcie tej hipotezy z ekonomii może nastąpić wówczas, gdy w jej miejsce zaproponuje się jakąś inną hipotezę otwierającą przed teorią ekonomii większe niż dotychczas możliwości poznawcze30.. 5. Zakończenie Dokonana przez Zawadzkiego analiza zastosowania matematyki na gruncie ekonomii stanowi istotny wkład w rozwój polskiej myśli ekonomicznej. Badacz ten stał się prekursorem szkoły matematycznej w Polsce. Jego działalność naukowa przypadała na okres, gdy w powszechnej myśli ekonomicznej trwały spory dotyczące modelu równowagi ogólnej. Zasadniczym problemem w tej dyskusji była treść empiryczna teorii równowagi ogólnej. Podstawowym zarzutem formułowanym pod adresem modelu równowagi ogólnej było to, iż jest on czysto formalną konstrukcją pozbawioną treści empirycznej. A zatem wątpliwa jest jej wartość na gruncie nauki. 29. Por. ibidem, s. 7.. 30. Por. ibidem, s. 15–16..

(10) 146. Wojciech Giza. społecznej, jaką stanowi ekonomia. Zawadzki próbował rozwiązać problem empirycznej zawartości teorii równowagi ogólnej poprzez uwzględnienie w niej tzw. podłoża. Sprzeciwiał się traktowaniu teorii równowagi ogólnej jedynie jako teorii czysto formalnej, ujmując ją w sposób realistyczny. Podobnie zresztą interpretowano teorię równowagi ogólnej w latach 30. XX w., w kontekście debaty socjalizm kontra kapitalizm. Uważano, że skoro obrońcy gospodarki rynkowej uznają teorię równowagi ogólnej za opis realnie działającej gospodarki, to również koncepcję tę da się zastosować do rozwiązania problemu racjonalnej alokacji zasobów w gospodarce socjalistycznej31. Współczesne interpretacje teorii równowagi ogólnej, których przeglądu dokonał Mark Blaug w swojej pracy: Metodologia ekonomii, dowodzą, iż ekonomiści są sceptyczni, jeśli chodzi o zawartość empiryczną tej teorii32. Jest ona raczej niedoścignionym przykładem ścisłości teoretycznej. Ponadto M. Blaug i T. Mayer zwracają uwagę na odwrotną zależność pomiędzy ścisłością a istotnością praktyczną33. Zawadzki, z jednej strony, znacząco przyczynił się do spopularyzowania dorobku szkoły matematycznej na gruncie polskim, z drugiej zaś – nie przedstawił argumentów rozstrzygających o empirycznej płodności teorii równowagi ogólnej. Nie znaczy to jednak, że zastosowanie matematyki na gruncie ekonomii owocuje jedynie abstrakcyjnymi teoriami pozbawionymi empirycznej treści. Paradoksalnie można powiedzieć, że to właśnie matematyka przyczyniła się do lepszego poznania rzeczywistości gospodarczej. To właśnie dzięki matematyce i statystyce konstruowano w okresie międzywojennym wskaźniki ekonomiczne, które szczególnie w zakresie badań wahań koniunktury gospodarczej przyniosły niezwykle cenne rezultaty. Również modele równowagi cząstkowej pozwalają, co prawda w ograniczonym zakresie, ale jednak precyzyjnie, badać wyodrębnione elementy układu gospodarczego, co stanowi jeden z filarów współczesnej mikroekonomii. Tak więc zastosowanie matematyki na gruncie ekonomii przyniosło zarówno teorie posiadające istotną treść empiryczną, jak i teorie, które mimo braku empirycznej treści stanowią niedościgniony wzór ścisłości naukowego myślenia.. 31 Por. M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995. s. 243–254. Autor stwierdza, że zarówno Walras – twórca teorii równowagi ogólnej, jak i jej obrońcy z lat 30. XX w. traktowali ją jako abstrakcyjny, ale zarazem wiarygodny opis gospodarki kapitalistycznej. To samo ujęcie odnajdujemy u O. Langego. 32 Blaug stwierdza, że „(...) zawartość empiryczna teorii równowagi ogólnej jest równa zeru, ponieważ żaden system teoretyczny, wyrażony w tak doskonale ogólnych kategoriach, nie byłby w stanie przepowiedzieć żadnego zdarzenia ekonomicznego lub, używając języka Poppera, wykluczyć zajścia jakiegokolwiek możliwego do wyobrażenia zdarzenia ekonomicznego”; M. Blaug, op. cit., s. 249. 33 Blaug pisze: „niestety, w ekonomii (i nie tylko w ekonomii) występuje odwrotna zależność pomiędzy ścisłością i istotnością praktyczną. Teorie, które są naprawdę ścisłe, rzadko mają znaczenie praktyczne, zaś teorie znaczące pod względem praktycznym rzadko są ścisłe pod względem analitycznym”; M. Blaug, op. cit., s. 251. Podobnie problem ścisłości i istotności praktycznej postrzega T. Mayer w swojej pracy: Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa 1996..

(11) Kwestie metodologiczne w poglądach Władysława Zawadzkiego. 147. Literatura Blaug M., Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995. Klimczak B., Mikroekonomia, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1995. Krzeczkowski K., Ś.p. Władysław Zawadzki, „Ekonomista” 1939, nr 1. Mayer T., Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa 1996. Wakar A., Prace ekonomiczne Władysława Zawadzkiego, „Ekonomista” 1939, nr 1. Zawadzki W., Dwie koncepcje równowagi ekonomicznej, „Ekonomista” 1938, z. 3. Zawadzki W., Manipulowanie pieniądzem jako narzędziem polityki gospodarczej, Wydawnictwo Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1938. Zawadzki W., Matematyczna szkoła w ekonomii [w:] Encyklopedia Nauk Politycznych, Wydawnictwo Instytutu Społecznego i Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, Warszawa 1938, t. 3. Zawadzki W., Nowa teoria pieniądza Keynesa, „Ekonomista” 1936, z. 3. Zawadzki W., O pojęciu wartości zamiennej, Odbitka z Rocznika Prawniczego Wileńskiego, 1925. Zawadzki W., O teorii produkcji, „Ekonomista” 1925, z. 3 i 4. Zawadzki W., Pojęcie równowagi ekonomicznej i jego naukowe znaczenie, „Ekonomista” 1928, nr 3. Zawadzki W., Polska polityka socjalna a gospodarstwo społeczne, Wydawnictwo Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1927. Zawadzki W., Postulaty ochrony robotnika a konkretne warunki gospodarcze, „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” 1926, rocznik XIV. Zawadzki W., Przesilenie gospodarcze w świetle doświadczeń polskich [w:] Pamiętnik trzydziestolecia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 1938. Zawadzki W., Teoria produkcji, Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, Warszawa 1923. Zawadzki W., Zagadnienie bogactwa społecznego, „Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny” 1930, rocznik X. Zawadzki W., Zastosowanie matematyki do ekonomii, Nakładem J. Zawadzkiego, Wilno 1914. Zawadzki W., Zmiany poziomu cen pod wpływem naruszenia równowagi popytu i podaży, „Ekonomista” 1936, z. 3.. Methodological Issues in the Views of Władysław Zawadzki The aim of this article is to present the achievements of the school of mathematics in Poland during the inter-war period. Zawadzki, as an advocate of the Lausanne School, undertook an analysis of the general equilibrium model developed by L. Walras. His research was geared towards revealing the importance of this concept in empirical terms. The discussion of the general equilibrium model also leads to a broader look at the quantitative methods used in economics..

(12)