Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w kontekście lokalnym na przykładzie firm działających w Dębicy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 866. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Rafał Morawczyński Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Jan Bieszczad. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w kontekście lokalnym na przykładzie firm działających w Dębicy 1. Wstęp Celem tego artykułu jest przedstawienie sytuacji małych i średnich przedsiębiorstw w kontekście lokalnym. Jako miejsce badań wybrano Dębicę – 50-tysięczne miasto w województwie podkarpackim, którego rozwój i historia gospodarcza odzwierciedlają wiele prawidłowości obserwowanych w całej Polsce. Artykuł prezentuje wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 30 firmach. Nieduża liczba przebadanych podmiotów sprawia, że wyniki należy traktować z dużą ostrożnością, choć – jak się wydaje – wiele zaobserwowanych prawidłowości ma mocne uzasadnienie. Niektóre przedstawione dalej obserwacje potwierdzają, że również w przedsiębiorczości często splatają się ze sobą lokalny i globalny wymiar działania. Jedną z najważniejszych cech polskiej gospodarki po rozpoczęciu transformacji ustrojowej jest imponujący rozwój przedsiębiorczości. W szerokim rozumieniu jest ona utożsamiana z działaniem sektora małych i średnich firm (MŚP), co z punktu widzenia teorii przedsiębiorczości jest pewnym uproszczeniem. Mimo to znaczna liczba badań przeprowadzonych w ostatnich 20 latach pozwala na potwierdzenie dużej roli, jaką odgrywają małe i średnie przedsiębiorstwa w podtrzymywaniu.

(2) Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. 38. wzrostu gospodarczego i wzrostu innowacyjności oraz tworzeniu miejsc pracy1. Słusznie zauważa się, że niektóre cechy MŚP stanowią o przewadze mniejszych firm nad firmami dużymi w wybranych obszarach działalności. Do tych cech zaliczyć można np. zdolność do szybszego reagowania na zmiany zachodzące w otoczeniu, prostszą strukturę organizacyjną, osobiste zaangażowanie przedsiębiorców w kierowanie własnymi firmami, zdolność do szybszego wchodzenia w relacje kooperacyjne, bliskość relacji z klientami2. 2. Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw i sposoby ich przezwyciężania Bariery zewnętrzne mogą mieć różny charakter. W tym opracowaniu szczególną uwagę poświęcono ograniczeniom tkwiącym w otoczeniu lokalnym. Wiele barier ma swoje pochodzenie w makroskali (zagranica, kraj), mezoskali (region) i mikroskali (środowisko lokalne) oraz w samym przedsiębiorstwie. Podstawowy podział związany jest jednak z otoczeniem przedsiębiorstwa i jego wnętrzem. W wielu przypadkach trudno jest jednoznacznie wyznaczyć granicę między ograniczeniami wewnętrznymi a zewnętrznymi3. Przykładowo braki w personelu mogą być wypadkową trudnej sytuacji kapitałowej przedsiębiorstwa, ale zależą również od słabości rynku pracy. W celu egzemplifikacji omówiono poniżej niektóre z barier. Rys. 1 prezentuje proponowany podział barier, który stał się podstawą do przeprowadzenia badań empirycznych. Bariery otoczenia zewnętrznego są bodaj najczęściej przywoływane w dyskusji dotyczącej problemów małych i średnich przedsiębiorstw. Najbardziej tego typu ograniczenia widoczne są na poziomie kraju i to one są najczęściej przedmiotem analiz i dyskusji, również politycznych. Biurokracja, niestabilność prawa, obciążenia fiskalne systematycznie przedstawiane są przez MŚP jako duże bariery działalności, których pokonywanie zajmuje czas, zużywa energię i zasoby. Niemal od początku transformacji trwa ostra dys Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2000–2005. 1. Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie, red. M. Strużycki, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002, s. 20–21; B. Nogalski, J. Karpacz, A. Wójcik-Karpacz, Finansowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Od czego to zależy?, Oficyna Wydawnicza AJG, Bydgoszcz 2004, s. 31–32; J. Steinerowska-Streb, Sytuacja małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw” 2006, nr 8, s. 32. 2. 3 O uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrznych działania przedsiębiorstw zob. np. A. Kaleta, Zewnętrzne i wewnętrzne warunki rozwoju przedsiębiorstw [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004, s. 53–61..

(3) Bariery rozwoju małych…. 39. kusja na temat sposobu zwalniania MŚP z wielu obowiązków i danin. Reformy proponowane przez kolejne rządy przynoszą jednak niewielki skutek, w efekcie krytyka ze strony przedsiębiorców nie słabnie.. Bariery Wewnętrzne Kapitał Doświadczenie, wiedza, informacja Zarządzanie Oferta. Zewnętrzne Zagranica Prawo Polityka gospodarcza Konkurencja Obciążenia fiskalne Biurokracja. Zagadnienia społeczne Sytuacja gospodarcza. Sfera lokalna. Infrastruktura. Wsparcie publiczne. Rys. 1. Bariery działalności małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: opracowanie własne.. Warto zwrócić uwagę, że konkurowanie polskich przedsiębiorstw, w tym również małych i średnich w coraz większym stopniu odbywać się będzie w warunkach zwiększonej presji przedsiębiorstw zagranicznych i transnarodowych. Zakres tego zjawiska jest jednak różny w zależności od rodzaju działalności i regionu Polski4. Tego typu problematyka jest często przedmiotem badań na poziomie regionów (w Polsce ze względów praktycznych pojęcie to jest na ogół utożsamiane z województwami). Rzadziej prowadzone są badania na poziomie lokalnym.. M. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń 2005, s. 350–435. 4.

(4) Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. 40. Wyróżnienie poziomu regionalnego jest jednak raczej sztuczne – wskazują na to badacze zajmujący się tą problematyką5. Początek XXI w. dał polskim przedsiębiorstwom możliwość korzystania ze środków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Miały one być dużym wsparciem szczególnie dla najmniejszych przedsiębiorstw. W praktyce MŚP zderzyły się jednak z dużymi wymaganiami formalnymi związanymi z dostępem do tego typu środków. Wpływu tych funduszy nie należy ograniczać do systemu finansowego firm, ponieważ środki wykorzystać można dosyć wszechstronnie – od inwestycji, przez rozwój personelu, po działania marketingowe. W celu poprawy sytuacji małych przedsiębiorstw powołano do życia wiele instytucji mających statutowo zajmować się wspieraniem sektora MŚP. Ponadto już istniejące jednostki zachęcane są do współpracy z tym sektorem6. W wielu badaniach wykazano jednak, że skuteczność tego typu działań jest dosyć ograniczona. Problem ten może być jeszcze poważniejszy dla firm działających z dala od centrów gospodarczych. W większości badań przeprowadzonych w Polsce na temat relacji sektora przedsiębiorstw i świata nauki wskazuje się, że zakres współpracy między MŚP a instytucjami statutowo zajmującymi się pomocą w porównaniu z innymi krajami europejskimi jest dalece niewystarczający. Badania prowadzone w sektorze MŚP wskazują na jeszcze gorszy stan współpracy, dotyczy to również firm z Podkarpacia7. Obciążenia fiskalne firm działających w Polsce mają różnorodny charakter i od lat, mimo postulatów organizacji zrzeszających przedsiębiorców, nie uległy one właściwie ograniczeniu. Co prawda zmniejszona została wysokość stawek podatkowych PIT i CIT, wprowadzono podatek liniowy dla przedsiębiorców, ale równocześnie znacznie ograniczono możliwość korzystania z uproszczonych form ewidencji podatkowej i związanych z nimi niższych stawek podatku, co jest szczególnie dotkliwe dla najmniejszych przedsiębiorstw. Znacznym ograniczeniem jest również klin podatkowy, czyli parapodatkowe koszty pracy związane z ubezpieczeniami społecznymi.. 5 Zob. np.: T. Grabiński, Analiza taksonometryczna krajów Europy w ujęciu regionów, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003, s. 15; I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000.. W. Burdecka, Instytucje otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2004.. 6. A. Pomykalski, M. Golińska-Pieczyńska, Nauka a konkurencyjność małej firmy [w:] Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1161, Wrocław 2006, s. 49–58; B. Bembenek, M. Szałańska, Orientacja innowacyjna MŚP – refleksje z badań [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004, s. 131–139. 7.

(5) Bariery rozwoju małych…. 41. Immanentną cechą małych i średnich przedsiębiorstw są niedostatki natury zasobowej. Dlatego jako jedno z głównych ograniczeń, z jakimi borykają się te firmy, podaje się brak dostępu do źródeł finansowania i problem z pozyskaniem odpowiedniego personelu8. Od początku transformacji aż do akcesji do UE rynek pracy w Polsce cechował się ciągłą przewagą podaży nad popytem na pracę, co znajdowało wyraz np. w dwucyfrowej stopie bezrobocia utrzymującej się przez większą część tego okresu, osiągającej w czasie spadku koniunktury wartość ponad 20%. Kilka lat szybkiego wzrostu i otwarcia niektórych rynków pracy w UE dla polskich pracowników spowodowało jednak odwrócenie sytuacji i ten rynek w Polsce po raz pierwszy można było określać w latach 2005–2008 rynkiem pracownika. W efekcie wiele firm stanęło w obliczu braku odpowiedniej kadry. Problem ten był w tych latach dotkliwszy dla MŚP, które na ogół z trudem konkurują płacowo z dużymi firmami. Po akcesji problem ten zaostrzył się też na terenach peryferyjnych, które cechował większy drenaż rynku pracy ze strony pracodawców zagranicznych. Na te negatywne zjawiska zaczyna się w ostatnich latach nakładać niebezpieczna tendencja demograficzna. Szczyt wyżu demograficznego z przełomu lat 70. i 80. wkroczył na rynek pracy w latach 2000–2005 i w kolejnych latach podaż nowych pracowników (absolwentów) będzie się zmniejszać. W warunkach lokalnych spadający (nawet do ujemnych wartości) przyrost naturalny łączy się z ujemnym saldem przepływu ludności w ujęciu krajowym i zagranicznym9. Obserwacja niedostatków zasobowych wśród najmniejszych i najmłodszych firm jest zgodna z modelami teoretycznymi, a szczególnie teorią zasobową. Dlatego w niniejszym opracowaniu położono specjalny nacisk na zbadanie tego problemu w kontekście wielkości i wieku firm. W celu ukierunkowania swojego rozwoju MŚP podejmują wiele działań, które można analizować pod względem poszczególnych realizowanych funkcji: finansowej, personalnej, marketingowej, technologicznej czy planistycznej. Niektóre z tych działań trudno jednak bezpośrednio przyporządkować do konkretnej funkcji w znaczeniu tradycyjnym. Dotyczy to np. lokalizowania firmy w sieci powiązań rynkowych (networking). Waga uczestnictwa i rozwijania form współpracy w sieciach jest dostrzegana w badaniach prowadzonych na całym świecie. 8 J. Nesterak, Długoterminowe źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw oraz B. Siuta-Tokarska, Krótkoterminowe źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw [w:] Rozwój i konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, red. A. Nehring, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007, s. 77–123.. 9 Na temat lokalnych problemów demograficznych zob. np. M. Maciejuk, Problemy demograficzne regionu jeleniogórskiego [w:] Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1161, Wrocław 2006, s. 151–164..

(6) Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. 42. od dłuższego czasu10. Obserwacja działania MŚP w ostatnich latach wskazuje na ich małą skłonność do współpracy z innymi podmiotami i małą innowacyjność. Ograniczenia rozwoju MŚP i sposoby ich przekraczania były tematem wielu badań prowadzonych w Polsce11. Badania takie prowadzone były również wcześniej na terenie Podkarpacia. Przykładowo w 2003 r. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego przeprowadziła je na ternie całego województwa. Badania te prowadzone były z powodów praktycznych: szukano odpowiedzi na pytanie, jakiej pomocy oczekują małe i średnie firmy w regionie. MŚP zainteresowane były głównie wsparciem w zakresie promocji firmy, marketingu, wyszukiwania partnerów i pozyskiwania środków finansowych. Dużo mniejsze oczekiwania dotyczyły pomocy w rozwijaniu wewnętrznych systemów zarządzania (jakość, mechanizmy finansowo-księgowe, rozwój produktu, planowanie). Dowodzi to, że najmniejsze firmy są świadome ograniczeń zasobowych i problemów w konkurowaniu na rynku12. 3. Metoda badawcza Badania barier rozwoju MŚP zostały przeprowadzone wśród przedsiębiorców działających w Dębicy. Jest to miasto zlokalizowane w zachodniej części województwa podkarpackiego, liczy blisko 50 tys. mieszkańców. W ostatnich 100 latach przechodziło gwałtowne przemiany gospodarcze. Pierwsza faza szybkiego rozwoju przypadła na okres dwudziestolecia międzywojennego, w czasie którego miasto objęte było inwestycjami związanymi z realizacją Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Inwestycje zrealizowane w tym okresie polegały m.in. na budowie dużych przedsiębiorstw przemysłowych: Fabryki Opon Samochodowych „Stomil”, Zakładów Chemicznych i Fabryki Materiałów Wybuchowych „Lignoza”. Mimo dużych zniszczeń w czasie II wojny światowej udało się później odtworzyć infrastrukturę i stworzyć kilka nowych zakładów, m.in. kombinat „Igloopol”. Wraz z początkiem transformacji sytuacja gospodarcza miasta i regionu zmieniała się zgodnie z prawidłowościami procesów obserwowanych w tym czasie w Polsce. C.J. Jarillo, Strategic Networks, Bluttenworth-Heineman, Oxford 1995.. 10. Raport o stanie…; L. Jakubów, Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004, s. 44–52. 11. T. Mazurkiewicz, L. Woźniak, R. Trinks, Bariery rozwoju oraz możliwości wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności – na podstawie badań w województwie podkarpackim i małopolskim [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004, s. 222–228. 12.

(7) Bariery rozwoju małych…. 43. Doszło do restrukturyzacji przedsiębiorstw, prywatyzacji, w tym z udziałem kapitału zagranicznego. Do negatywnych skutków zmian zaliczyć trzeba likwidację wielu miejsc pracy, zatrzymanie wzrostu miasta, masową migrację krajową i zagraniczną, szczególnie młodych ludzi. W ostatnich latach pojawiły się symptomy poprawy negatywnych tendencji. W okresie transformacji, podobnie jak w całym kraju, ważną rolę w gospodarce miasta i regionu odgrywały małe i średnie przedsiębiorstwa. Ich rozwój pozwolił na neutralizację niektórych negatywnych tendencji gospodarczych i społecznych. 7. Liczba obserwacji. 6 5 4 3 2 1 0. 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Rok powstania przedsiębiorstwa. Rys. 2. Liczba przedsiębiorstw założonych w latach 1978–2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w marcu 2008 r. wśród małych i średnich przedsiębiorstw w Dębicy. Ankietowanie prowadzono do momentu zebrania 30 dobrze wypełnionych kwestionariuszy. Uzyskana w ten sposób pula przebadanych przedsiębiorstw jest najmniejszą akceptowalną ze względu na moc uzyskanych wyników. Kwestionariusz był dostarczany osobiście i po uzyskaniu zgody przedsiębiorcy pozostawiany do wypełnienia. Został skonstruowany z myślą o użyciu danych do dalszej analizy statystycznej. Wśród przebadanych 30 przedsiębiorstw większość zaklasyfikować można jako mikroprzedsiębiorstwa – 20 z nich zatrudnia do 9 pracowników, 3 firmy spełniają wymagania klasyfikacyjne firm małych (do 49 zatrudnionych), a pozostałe to firmy średnie (do 207 osób). Próba jest więc zdominowana przez najmniejsze podmioty, co odpowiada jednak podobnej prawidłowości w zbiorowości generalnej..

(8) 44. Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. W celu uchwycenia związku między wielkością przedsiębiorstwa a ocenianymi aspektami ich działalności próbka została podzielona na mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające do 9 pracowników) oraz firmy średnie (od 10 do 207). Liczebność pierwszej grupy wyniosła 20, a drugiej – 10 przypadków. 27 badanych przedsiębiorstw podało informację na temat roku założenia. Najstarsze z nich zostało utworzone w 1982 r., a najmłodsze w 2007 r. Większość firm rozpoczęła działalność już po 1989 r., co jest charakterystyczne dla całego kraju. Najwięcej firm powstało w latach 1990–1996, a więc w pierwszej fazie eksplozji przedsiębiorczości w Polsce. Sprzyjające były też lata 2002–2005 – okres ożywienia gospodarczego w Polsce przed akcesją i po akcesji do Unii Europejskiej. W dalszych analizach zastosowany zostanie podział na firmy „stare” – założone najpóźniej w 1995 r. (14 przypadków), oraz „nowe” – założone po 1995 r. (13 przypadków). 3 firmy nie podały roku założenia i nie zostały zaklasyfikowane do żadnej z grup. 4. Problemy działania MŚP w kontekście lokalnym W tabelach prezentowane są wyniki oceny poszczególnych aspektów działalności badanych przedsiębiorstw w trzech układach: zbiorczo (za pomocą średniej i odchylenia standardowego) oraz w podziale: ze względu na wielkość (mikroprzedsiębiorstwa oraz pozostałe, oznaczone tu jako średnie) oraz ze względu na wiek (firmy „stare” i „młode”). Zrezygnowano z analizy w układzie branżowym, z powodu dominacji w próbie firm usługowych. W analizie porównawczej zrezygnowano ze stosowania technik statystycznych (nawet w wersji nieparametrycznej) ze względu na małą liczebność próby. W porównaniu postanowiono jednak wskazać różnice w ocenach poszczególnych problemów, gdy wynoszą one co najmniej 0,3 (w tabelach zacieniowano odpowiednie pola). W celu zbadania, w jaki sposób postrzegane są poszczególne bariery działalności MŚP, zadano pytanie dotyczące oceny 16 czynników mogących utrudniać działalność. Odpowiedzi udzielano, posługując się skalą od 1 do 5, gdzie 1 oznacza bardzo małą barierę, a 5 – bardzo dużą barierę. Lista barier powstała na podstawie analizy literatury. Wybrano do niej tylko niektóre – wydaje się, że – najważniejsze problemy. Zostały one ukazane razem, niezależnie od wcześniejszej klasyfikacji (na wewnętrzne i zewnętrze), co pozwala na ich lepsze porównanie. Badane przedsiębiorstwa oceniają, że ich główne problemy związane są z sytuacją otoczenia, a szczególnie z ograniczeniami na poziomie kraju. Najwyżej oceniono problemy zbyt dużych obciążeń podatkowych i związanych z ubezpieczeniami społecznymi. Drugą w kolejności barierą są problemy z pozyskaniem środków strukturalnych. Oprócz nich wśród barier ocenionych średnio na co najmniej 3 w 5-stopniowej skali i mających źródło na poziomie państwa.

(9) 2,69. Obciążenie podatkowe i ZUS. 3,14. Brak umiejętności w zakresie odpowiedniego zarządzania firmą. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.. Brak odpowiedniej informacji o rynku. 2,79. 2,61. 3,21. 2,93. Brak odpowiednio wykwalifikowanego personelu. Finansowanie działalności. 2,61. 2,97. 3,48. Konkurencja firm o zasięgu międzynarodowym. Konkurencja firmo o zasięgu krajowym. Konkurencja firm o zasięgu lokalnym. 3,21. Nieterminowe regulowanie należności przez odbiorców. Masowa migracja polskich pracowników za granicę. 3,82. 3,55. 4,28. Trudności w otrzymaniu pomocy z funduszy strukturalnych. Polityka gospodarcza państwa. 3,69. Przestarzała infrastruktura produkcyjna. Niestabilność prawa i jego skomplikowanie. 3,72. 3,24. Średnia. Wymagania prawno-administracyjne i biurokracja. Brak kompetencji urzędników. Bariery. Tabela 1. Ocena barier działalności przez badane przedsiębiorstwa. 1,15. 1,29. 1,21. 0,94. 1,40. 1,15. 1,09. 1,25. 1,29. 0,98. 0,78. 0,88. 1,14. 1,00. 1,00. 0,87. Odchylenie standardowe. 2,81. 2,80. 2,95. 3,43. 2,62. 3,19. 3,67. 3,19. 3,24. 3,80. 3,48. 4,43. 2,62. 3,71. 3,90. 3,19. mikro. 2,75. 2,13. 2,88. 2,63. 2,57. 2,38. 3,00. 3,00. 3,13. 3,88. 3,75. 3,88. 2,88. 3,63. 3,25. 3,38. średnie. 2,77. 2,58. 3,00. 3,23. 2,77. 3,15. 3,38. 3,08. 3,08. 3,67. 3,77. 4,31. 3,00. 3,69. 3,54. 3,23. „stare”. Przedsiębiorstwa. 2,85. 2,54. 2,92. 3,08. 2,46. 3,08. 3,77. 3,31. 3,38. 3,92. 3,23. 4,08. 2,38. 3,69. 3,85. 3,38. „młode”. Bariery rozwoju małych… 45.

(10) 46. Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. znalazły się jeszcze: wymagania prawno-administracyjne i biurokracja (3,72), niestabilność i skomplikowanie prawa (3,69), polityka gospodarcza rządu (3,55), niekompetencja urzędników (3,24). Sześć z siedmiu najwyżej ocenionych ograniczeń ma swoje źródło na poziomie kraju (tabela 1). Jako drugi w kolejności typ ograniczeń wskazać trzeba otoczenie bliskie firm, a szczególnie konkurencję firm o zasięgu lokalnym (3,48), nieterminowe regulowanie należności przez odbiorców (3,14), konkurencję firm o zasięgu krajowym (3,97) i konkurencję firm o zasięgu międzynarodowym (2,61). Charakterystyczne jest to, że w kontekście lokalnym badane firmy konkurują głównie z innymi firmami lokalnymi, a im dalsze jest źródło konkurencji, tym mniejsze jest jej znaczenie w ocenie przedsiębiorstw. Konkurencja ze strony firm lokalnych jest w porównaniu z konkurencją firm międzynarodowych oceniana o ponad 1 punkt wyżej w 5-stopniowej skali. Trzeci typ barier, jakie można wyróżnić na podstawie uzyskanych wyników, nazwać można barierami tkwiącymi wewnątrz samych przedsiębiorstw (zasobowe). Zaliczono do nich: problemy z finansowaniem działalności (3,21), braki informacyjne (2,79) i braki infrastrukturalne (2,69). Za najmniejszą barierę w prowadzeniu działalności badani uznali poziom własnych kompetencji (2,61). Do barier zewnętrznych zaliczyć można również problemy związane z rynkiem pracy – brak personelu o odpowiednich kwalifikacjach (3,21). W mieście takim jak Dębica jest to w dużym stopniu związane z migracją pracowników za granicę i rzutuje na jakość zasobów ludzkich organizacji. Spośród 16 utrudnień działalności 12 ocenianych jest wyżej przez mikroprzedsiębiorstwa niż firmy małe i średnie (w dalszej części małe i średnie określane są jako „średnie”), przy czym w 6 przypadkach różnice te wynoszą co najmniej 0,3. Pozwala to na poparcie tezy, że mikroprzedsiębiorstwa borykają się z większymi ograniczeniami niż firmy średnie, co jest oczywiście zgodne z oczekiwaniami. Największe różnice obserwowane są w przypadku finansowania działalności oraz postrzegania konkurencji – lokalnej i krajowej. Co ciekawe, nie ma dużych różnic w postrzeganiu konkurencji ze strony firm międzynarodowych. Firmy mniejsze mają również większe problemy z obciążeniami fiskalnymi i dostosowaniem się do wymogów stawianych przez administrację. Właściciele mikroprzedsiębiorstw mają też większe problemy z zarządzaniem swoimi przedsiębiorstwami. Potwierdza to tezę o zasobowym charakterze problemów działania MŚP. Mniej różnic ujawnia podział na firmy ze względu na wiek (tabela 1). Firmy młodsze oceniają wyżej 7 z 16 barier, firmy starsze 8 z 16, a w jednym przypadku nie ma między nimi różnic. Wiek przedsiębiorstwa wydaje się więc mieć mniejszy wpływ na postrzeganie problemów niż jego wielkość. Warto jednak zauważyć, że firmy młodsze mają większe problemy z podołaniem wymaganiom administracyjnym i biurokracją, bardziej dotyka je też emigracja pracowników i konkurencja lokalna. Trudności w pozyskaniu pracowników mogą wynikać z mniejszych moż-.

(11) Bariery rozwoju małych…. 47. liwości dotyczących oferowania konkurencyjnej płacy. Starsze firmy mają więcej problemów z przestarzałą infrastrukturą produkcyjną i częściej wymieniają jako ważną barierę konkurencję firm międzynarodowych. Rzadko prowadzone są badania mające na celu ukazanie związku między kontekstem lokalnym i funkcjonowaniem przedsiębiorstw. Dlatego też poproszono ankietowanych o ocenę w 5-stopniowej skali stopnia, w jakim poszczególne składniki otoczenia lokalnego utrudniają bądź ułatwiają prowadzenie działalności (1 oznacza, że dany czynnik zdecydowanie utrudnia prowadzenie działalności, a 5 – zdecydowanie ułatwia). Najgorzej oceniono ogólną sytuację ekonomiczną w Dębicy (2,03), stan infrastruktury drogowej (2,03) oraz cechy lokalnego rynku pracy (2,38), co wiąże się z opisywanymi wyżej problemami na rynku pracy (tabela 2). Warto jednak zauważyć, że większość czynników o charakterze lokalnym oceniono zaledwie na 2–3 pkt. Tabela 2. Ocena lokalnego otoczenia działalności przez badane przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Stan infrastruktury drogowej. Średnia 2,03. Przedsiębiorstwa Odchylenie standardowe mikro średnie „stare” „młode” 1,02. 1,95. 2,25. 2,57. Cechy rynku pracy. 2,38. 0,86. 2,29. Struktura ludnościowa Dębicy. Położenie geograficzne Dębicy. 2,69. 0,81. 2,15. 2,08. 3,00. 2,69. 2,69. 1,85. 2,08. 2,15. 2,54. 2,63. Ogólna sytuacja ekonomiczna w Dębicy i okolicy. 2,57. 0,88. 2,40. 2,03. 0,82. 1,86. 2,50. Struktura gospodarki Dębicy i okolicy. 2,52 2,72. 0,95. 2,38. 2,88. Działalność władz lokalnych. 1,16. 2,52. 3,00. 3,25. 2,31. 2,42. 2,46. 2,31. 2,62. 2,69. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.. Podobnie jak w przypadku barier o charakterze ogólnym w przypadku ocen otoczenia bliskiego przedsiębiorstw zaobserwować można bardziej negatywne nastawienie firm mniejszych (tabela 2). Wszystkie wyróżnione czynniki postrzegane są przez mikroprzedsiębiorstwa jako większy problem, a największa różnica dotyczy oceny struktury gospodarki lokalnej i ogólnej sytuacji ekonomicznej Dębicy i okolicy. Wskazuje to na większą wrażliwość podmiotów z definicji bardziej uzależnionych od swojego najbliższego otoczenia. Podobnie jak wcześniej zaobserwować można mniejszy wpływ wieku przedsiębiorstw na ocenę otoczenia lokalnego, przy czym tylko w jednym przypadku odnotowano sporą różnicę, a dotyczy ona surowszych ocen wystawionych przez firmy młodsze władzom lokalnym. Wiele współczesnych badań prowadzonych w kontekście lokalnym wskazuje na duże znaczenie otoczenia bliższego w przezwyciężaniu barier tkwiących w oto-.

(12) Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. 48. czeniu MŚP. W opisywanych badaniach poproszono o wskazanie, jakie znaczenie dla prowadzenia działalności mają poszczególne instytucje otoczenia bliższego. Zastosowano 5-stopniową skalę, gdzie 1 oznaczało zdecydowanie małe znaczenie, a 5 – zdecydowanie duże znaczenie. Tabela 3. Ocena współpracy z otoczeniem bliższym przez badane przedsiębiorstwa Podmioty współpracujące z MŚP Banki. Średnia 3,10. Duże firmy. 2,90. Władze lokalne. 2,34. Inkubatory przedsiębiorczości. 1,89. Firmy sektora MŚP Firmy doradcze. Instytucje wspierające przedsiębiorczość Firmy zagraniczne Uczelnie wyższe. Przedsiębiorstwa Odchylenie standardowe mikro średnie „stare” „młode” 0,86. 2,43. 2,25. 1,63. 2,14. 0,98. 2,90. 0,89. 1,95. 2,31. 2,46. 1,67. 2,00. 2,88. 2,62. 1,75. 1,73. 3,23. 2,38. 0,99. 2,03. 1,04. 2,00 1,75. 1,88. 1,13. 1,33. 2,08. 1,79. 1,08. 2,33. 2,38. 2,00. 2,38. 1,01. 2,86. 3,75. 2,77. 1,77 1,75. 1,07. 0,98. 2,05. 2,00. 1,75. 1,77. 2,08 1,85. 3,31. 2,31. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.. Najwyżej oceniono współpracę z bankami (3,10), z dużymi firmami (2,90) oraz innymi firmami z sektora MŚP (2,38). Niżej oceniona została przydatność władz lokalnych (2,34) oraz instytucji, których misją jest wspieranie przedsiębiorczości w Polsce, również na poziomie lokalnym. Chodzi szczególnie o inkubator przedsiębiorczości, park technologiczny lub centrum transferu technologii (1,89), instytucje wspierające przedsiębiorczość, np. PARP (1,79), uczelnie wyższe (1,75). Słabość otoczenia bliższego przedsiębiorstw ujawniana jest również w innych badaniach, prowadzonych w miejscach, gdzie tego typu instytucje mają swoje siedziby (miasta wojewódzkie). Najważniejsze są więc instytucje finansowe (banki), inne firmy (głównie duże) oraz w mniejszym stopniu instytucje lokalne (władze samorządowe). Przydatność pozostałych podmiotów oceniana jest poniżej 2, co w praktyce oznacza, że odgrywają marginalną rolę. Większe firmy na ogół lepiej oceniają współpracę z podmiotami zewnętrznymi, co prawdopodobnie wynika z tego, że częściej z nimi współpracują. Różnica ta dotyczy jednak tylko kooperacji w łańcuchu wartości dodanej, jak bowiem pokazują dane zamieszczone w tabeli 3, podmiotami lepiej ocenianymi przez większe firmy są podmioty zagraniczne i inne firmy sektora MŚP. Niespodziewanie najmniejsze podmioty wyraźnie lepiej ocenią współpracę z firmami doradczymi. Dużo więcej różnic ujawnił podział ze względu na wiek przedsiębiorstw..

(13) 4,31. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.. Zmiana zakresu działalności, zmiana branży. 2,04. 4,21. podnoszenie umiejętności i kwalifikacji pracowników. 3,82. 3,59. zatrudnienie nowych pracowników. 0,98. 1,16. 0,82. 1,12. 1,29. 3,61. wprowadzenie oprogramowania i systemów informatycznych wspomagających zarządzanie firmą. 0,95. 0,66 1,02. 3,70. 4,29. 1,04. 0,99. 1,21. 1,32. 3,68. wprowadzenie nowoczesnych technologii (internetu). oszczędzanie i obniżanie kosztów. ulepszanie istniejących produktów i usług. 3,86. podnoszenie jakości wyrobów, usług i wytwarzania. zakup nowych maszyn i urządzeń. 3,50. 2,93. 1,12. 3,29. 1,03. 0,89. 3,43. 1,07. 0,94. 0,75. 4,24. 4,38. 4,31. 4,38. 2,16. 3,45. 4,10. 3,38. 3,40. 3,75. 3,53. 4,35. 4,43. 3,71. 3,25. 2,95. 3,10. 4,20. 3,40. 3,80. 3,76. 1,75. 4,75. 4,50. 4,13. 4,13. 3,50. 4,13. 4,13. 4,00. 4,25. 4,13. 2,88. 3,75. 4,38. 3,50. 3,75. 3,88. 1,92. 4,25. 4,15. 3,54. 3,58. 3,58. 3,50. 4,08. 3,92. 3,85. 3,17. 3,75. 3,00. 4,42. 3,75. 3,83. 3,77. 2,17. 3,23. 4,15. 3,46. 3,46. 3,62. 3,92. 4,46. 4,62. 3,77. 3,15. 2,92. 3,23. 4,00. 3,23. 3,62. 3,92. Przedsiębiorstwa Odchylenie standardowe mikro średnie „stare” „młode”. 4,25. poszukiwanie inwestorów i partnerów biznesowych. porozumienie i łączenie się z innymi podmiotami. współpraca z organizacjami biznesowymi (np. cechy, agencje rozwoju regionalnego). budowanie reputacji, kształtowanie wizerunku marki. przeprowadzenie badań rynku. 3,79. 3,79. zwiększenie nakładów na promocję i reklamę. tworzenie nowych produktów i usług. Średnia 4,28. Wyszczególnienie. poszukiwanie nowych klientów i rynków zbytu. Pozyskiwanie funduszy z UE. Zasoby ludzkie. Innowacje. Networking. Marketing. Tabela 4. Intensywność zachowań prorozwojowych deklarowanych przez badane przedsiębiorstwa. Bariery rozwoju małych… 49.

(14) 50. Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. Ostatnim analizowanym w badaniach problemem jest kwestia radzenia sobie na rynku. Przeprowadzenie badań na ten temat wśród przedsiębiorstw najmniejszych jest utrudnione, ponieważ tego typu podmioty nie mają wyraźnie sprecyzowanej orientacji strategicznej. W omawianych badaniach poproszono o ocenę intensywności działań w różnych sferach działalności przedsiębiorstwa. Badane zachowania podzielono na kilka grup: marketingowe, nakierowane na współpracę z otoczeniem (networking), innowacyjne, rozwijające zasoby ludzkie, oraz dwa uzupełniające: pozyskiwanie funduszy z UE oraz planowaną zmianę działalności. Wyniki prezentuje tabela 4. Zachowania oceniano w 5-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza – nigdy, 2 – rzadko, 3 – czasami, 4 – często, a 5 – bardzo często. W zakresie działań marketingowych najczęściej deklarowana jest aktywność polegająca na poszukiwaniu nowych klientów i rynków zbytu (4,28) oraz budowaniu reputacji (4,25). Firmy rzadziej prowadzą działania uściślające ich związek z otoczeniem; najniżej oceniono tworzenie porozumień z innymi przedsiębiorstwami (2,93). Zaskakująco wysoko wypadła ocena własnych działań proinnowacyjnych, a szczególnie ulepszanie produktów i usług (4,29). Podobnie wysoko oceniono polepszanie jakości zasobów ludzkich i pozyskiwanie środków z UE. Niewiele przedsiębiorstw planuje zmianę zakresy działalności (2,04). Analizując dokładniej udzielane odpowiedzi, warto porównać wyniki w zależności od wielkości i wieku firm. Firmy większe zdają się być bardziej aktywne niż mikroprzedsiębiorstwa. W zakresie marketingu nie zanotowano większych różnic, pojawiają się one natomiast w przypadku networkingu i innowacyjności. W Polsce od dawna pokutuje przekonanie, że to firmy mniejsze cechują się największą innowacyjnością. W świetle uzyskanych wyników i wyników niektórych innych prowadzonych w Polsce badań nie wydaje się, by było ono zgodne z rzeczywistością. Szczególnie dużą różnicę zaobserwowano np. w zakresie wprowadzania nowoczesnych metod informatycznych. Większą aktywność małych firm w porównaniu z mikroprzedsiębiorstwami wykazano również w przypadku rozwoju zasobów ludzkich i pozyskiwaniu środków z Unii Europejskiej. O ile podział firm według wielkości ujawnił przewagę firm małych nad najmniejszymi, o tyle podział według wieku pokazuje większą aktywność firm starszych. Różnicę tę widać szczególnie w wypadku marketingu. Jeśli chodzi o networking, podmioty starsze częściej zdają się pozyskiwać partnerów biznesowych i inwestorów. Młodsze firmy zdają się za to wykazywać większą aktywność w działaniach proinnowacyjnych. Środki z UE częściej pozyskują podmioty starsze. 5. Zakończenie Małe i średnie firmy z Dębicy zachowują się podobnie jak inne tego typu podmioty w Polsce. Jako duże ograniczenie postrzegają biurokrację i brak wystar-.

(15) Bariery rozwoju małych…. 51. czającej pomocy publicznej. Większe problemy, tak jak w całym kraju, na ogół dotyczą podmiotów mniejszych, a wiek jest mniej istotnym czynnikiem różnicującym. Słabo wypada współpraca tych podmiotów z otoczeniem. Badane podmioty konkurują na ogół bardziej ze swoimi lokalnymi rywalami niż firmami o zasięgu krajowym albo globalnym. Wiele problemów ma w tym mieście charakter szczególnie ostry. Zaliczyć do nich można drenaż pracowników i słabą infrastrukturę drogową. Dlatego pewne nadzieje wiąże się z odpowiednim wykorzystaniem środków z Unii Europejskiej, w tym specjalnej puli środków przeznaczonych na rozwój regionów wschodnich. W mieście takim jak Dębica często powtarzane zdanie o kluczowym znaczeniu przedsiębiorczości może być szczególnie prawdziwe. Miasto to – inaczej niż duże centra gospodarcze – ma nikłe szanse na przyciągnięcie dużych inwestycji zagranicznych. Duże przedsiębiorstwa, które powstały jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, coraz częściej ograniczają swoją działalność. Negatywne tendencje demograficzne staną się barierą działalności tych firm w dłuższej perspektywie w związku z ich dużą pracochłonnością. Wiele zatem przemawia za tym, że to właśnie małe podmioty będą coraz ważniejsze w miastach takich jak Dębica. Literatura Bembenek B., Szałańska M., Orientacja innowacyjna MŚP – refleksje z badań [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004. Burdecka W., Instytucje otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2004. Grabiński T., Analiza taksonometryczna krajów Europy w ujęciu regionów, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003. Jakubów L., Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004. Jarillo C.J., Strategic Networks, Bluttenworth-Heineman, Oxford 1995. Kaleta A., Zewnętrzne i wewnętrzne warunki rozwoju przedsiębiorstw [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004. Maciejuk M., Problemy demograficzne regionu jeleniogórskiego [w:] Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1161, Wrocław 2006. Mazurkiewicz T., Woźniak L., Trinks R., Bariery rozwoju oraz możliwości wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności – na podstawie badań w województwie podkarpackim i małopolskim [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich.

(16) 52. Rafał Morawczyński, Jan Bieszczad. przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, red. A. Kaleta, K. Moszkowicz, L. Woźniak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1030, Wrocław 2004. Nesterak J., Długoterminowe źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw [w:] Rozwój i konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, red. A. Nehring, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007. Nogalski B., Karpacz J., Wójcik- Karpacz A., Finansowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Od czego to zależy?, Oficyna Wydawnicza AJG, Bydgoszcz 2004. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000. Pomykalski A., Golińska-Pieczyńska M., Nauka a konkurencyjność małej firmy [w:] Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1161, Wrocław 2006. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2000–2005. Siuta-Tokarska B., Krótkoterminowe źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw [w:] Rozwój i konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, red. A. Nehring, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007. Stankiewicz M., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, TNOiK, Toruń 2005. Steinerowska-Streb J., Sytuacja małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw” 2006, nr 8. Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie, red. M. Strużycki, Difin, Warszawa 2002. Barriers to Development among Small and Medium-size Enterprises in a Local Context – the Example of Firms in the City of Dębica The article presents research results on firms from the small and medium-size enterprise (MSE) sector in the city of Dębica. The first section lays out the fundamental premises resulting from the observation of the MSE sector in Poland in other research. The empirical section provides the results of research conducted on a group of 30 MSE firms. Quantitative research shows these firms’ perception of the most prohibitive barriers to growth. Analysis of the results is also presented as a comparison between firms of various sizes and ages. Particular attention is given to featuring the local context of the research results..

(17)