Od apologii do odrzucenia – warianty pojmowania kulturowych
upojeñ. Miêdzynarodowa konferencja naukowa
Sztuczne raje:
upojenia kultur¹ – upojenia w kulturze. Przypadek s³owiañski,
Poznañ 6–7 czerwca 2017 r.
W dniach 6–7 czerwca 2017 roku w Collegium Maius Uniwersytetu Adama Mic-kiewicza odby³a siê miêdzynarodowa konferencja naukowa Sztuczne raje: upojenia kultur¹ – upojenia w kulturze. Przypadek s³owiañski zorganizowana przez Komisjê Slawistyczn¹ Polskiej Akademii Nauk, Instytut Filologii Polskiej i Instytut Filologii S³owiañskiej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Konferencja mia³a na celu przyjrzenie siê wariantom rozumienia kulturowych upojeñ funkcjonuj¹cym w kulturach s³owiañskich, poszerzenie Baudelairowskiej metafory „sztucznych ra-jów”, ukazanie jej zarówno uniwersalnego, jak i partykularnego wymiaru. W trakcie konferencji wyg³osi³o swój referat 51 naukowców z oœrodków akademickich w Alba-nii, Bia³orusi, Chorwacji, Czechach, Serbii i Polsce.
Konferencjê otworzyli: prof. T o m a s z M i z e r k i e w i c z, dziekan Wydzia³u Filologii Polskiej i Klasycznej UAM, prof. M a r z a n n a K u c z y ñ s k a, prze-wodnicz¹ca Komisji Slawistycznej PAN Oddzia³ w Poznaniu, prof. Z b i g n i e w K o p e æ, dyrektor Instytutu Filologii Polskiej UAM i prof. A n n a G a w a r e c k a, zastêpca dyrektora Instytutu Filologii S³owiañskiej UAM.
Obradom plenarnym, które odbywa³y siê 6 czerwca 2017 roku w Salonie Mickie-wicza, przewodniczy³a prof. Anna Gawarecka. W tej czêœci jako pierwsza referat pt. Straszne skutki upojenia dzie³em sztuki u Petroniusza: studium przypadku przedsta-wi³a prof. E l ¿ b i e t a W e s o ³ o w s k a z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Po-znaniu. Prelegentka na podstawie Satyrikonu omówi³a i podda³a krytycznej analizie zgubne konsekwencje odurzenia dzie³em sztuki. Natomiast prof. M i l i c a S e m -k ó w (Uniwersytet Wroc³aws-ki) zastanawia³a siê Czy Królewicz Mar-ko i jego wschod-nios³owiañscy pobratymcy odurzali siê alkoholem?, badaj¹c ten w¹tek w rosyjskich bylinach, dumkach ukraiñskich i po³udniowos³owiañskich pieœniach bohaterskich. Trzeci referat W krêgu halucynogennych grzybków – »Mycelium« Vilmy Kadleèovej jako wizja (nie)harmonijnego wspó³¿ycia ró¿nych ras wyg³osi³a prof. J o a n n a C z a p l i ñ s k a z Uniwersytetu Opolskiego, która wskaza³a na przedstawion¹ w utworze wizjê œwiata przysz³oœci i sposób zdobywania w³adzy. Natomiast prof. S v a t a v a U r b a n o v á (Ostravská univerzita, Czechy) ukaza³a Mapê Ostravy, mìsta ztraceného v »umìlých rájích« przede wszystkim na podstawie twórczoœci Petra Motýla, Petra Hrušky i Jaroslava ily . Do referatu prof. S. Urbanovej nawi¹za³ prof. M i e c z y s ³ a w B a l o w s k i (Uniwersytet im. A. Mickiewicza), który na
ba-zie nazw w³asnych przedstawi³ Upojenie ide¹ wielkiego miasta w œwietle nazw ulic Polskiej Ostrawy.
Po przerwie rozpoczê³a siê druga czêœæ obrad plenarnych, której przewodniczy³a prof. Izabela Lis-Wielgosz. Jako pierwszy wyst¹pi³ prof. P a t r y c j u s z P a j ¹ k z Uniwersytetu Warszawskiego. W swoim wyst¹pieniu Raj staroœwieckoœci w cze-skim kinie retro ukaza³ dzieje tej ga³êzi kinematografii, wskazuj¹c przede wszystkim na kontekst historyczno-polityczny, funkcje spo³eczne i walory estetyczne. Docent S u z a n a C o h a (Sveuèilište u Zagrebu, Chorwacja) w referacie Kultura hrvatsko-ga narodnog preporoda: prosvjetiteljska otrjenjivanja i(li) karnevaleskna opijenost na podstawie XIX-wiecznych tekstów odrodzeniowych zanalizowa³a problem karna-wa³owego pijañstwa, ukazuj¹c, w jaki sposób w kulturze œciera³a siê tradycja z nowo-czesnoœci¹. Nastêpnie prof. M a r z a n n a K u c z y ñ s k a (Uniwersytet im. A. Mic-kiewicza) zinterpretowa³a temat Kultury biesiadnej jako wyznacznika kultury i subku-ltury na podstawie powieœci bu³garskiego prozaika Paw³a We¿inowa Noc¹ z bia³ymi koñmi, podkreœlaj¹c identyfikowanie przez twórcê wysokiej kultury sto³u pozytyw-nych bohaterów utworu z idea³ami socjalizmu i programem Bu³garskiej Partii Komu-nistycznej, a T v r t k o V u k o v i æ (Sveuèilište u Zagrebu, Chorwacja) i I v a n a u u l (Sveuèilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Chorwacja) w wyst¹pieniu zatytu³owanym Rakije, rakije amo jer utjehe nema u vodi. Alkoholizam, modernizam, degeneracija i inspiracija przedstawili motyw alkoholu w literaturze modernizmu, wskazuj¹c te¿ na problem bohaterów powieœci – alkoholików.
Popo³udniow¹ Sekcjê A w Salonie Mickiewicza prowadzi³a prof. Milica Sem-ków. Podczas niej prof. A n n a G a w a r e c k a (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) wyg³osi³a referat »Jak sladce zní to slovièko: ty pivénko, ty pivíèko«. O pewnym feno-menie czeskiej kultury, w którym wykaza³a, ¿e piwo w Czechach ma wymiar kultu-rowy i w okresie odrodzenia narodowego by³o czynnikiem kszta³towania to¿samoœci wspólnotowej. Nastêpnie mgr P a u l a K i c z e k (Uniwersytet Warszawski) przed-stawi³a w wyst¹pieniuAutoepifania Ladislava Klímy jako stwarzanie wewnêtrznego raju – próba reinterpretacji wybranych zagadnieñ klímowskiej filozofii projekt „sztucz-nego raju” czeskiego pisarza. Dr hab.A g a t a F i r l e j (Uniwersytet im. A. Mickie-wicza) w referacie Alkohol i polityka. Kilka przypadków z powojennego czeskiego te-atru zaprezentowa³a piêæ powojennych sztuk teatralnych, w których motyw alkoholu splata siê z tematem polityki: Audience V. Havla, Švejkùv vnuk L. Baláka, Noe a rùe aneb topless party M. Urbana, Rùe pro Marketu M. Viewegha i Nahnilièko I. Krau-sa. W wymienionych dramatach alkohol sygnalizuje pozycjê postaci w klasyfikacji ‘swój vs obcy’ (Audience, Švejkùv vnuk) b¹dŸ ‘rz¹dz¹cy vs podporz¹dkowany’ (Noe a rùe anebo topless party), stanowi miarê up³ywu czasu i przemiany zachodz¹cej w postaciach (Rùe pro Marketu, Audience), natomiast stan upojenia metaforyzuje „nienormalny” okres aksamitnej rewolucji lub transformacji ustrojowej (Nahnilièko, Rùe pro Marketu). Natomiast dr D o r o t a B i e l e c z Uniwersytetu
Jagielloñ-317 318
skiego w Krakowie (Alternatywny œwiat czeskiej m³odzie¿y w czasach normalizacji na przyk³adzie powieœci J. Pelca »...a bude hùø«) podkreœli³a problem spotkania zbuntowanej jednostki z pañstwem totalitarnym, w którym u¿ywki staj¹ siê sposobem ucieczki. Nastêpnie mgr A n n a K a p c z y ñ s k a (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) w referacie Sztuczne piek³o Petra Merki omówi³a elementy groteski i absurdu w kon-trowersyjnych opowiadaniach czeskiego pisarza ze zbioru zatytu³owanego Hitler se na vás usmívá (przek³. polski: Jestem egzaltowan¹ lentilk¹, 2015).
Sekcji B obraduj¹cej w Sali im. W³. Kuraszkiewicza przewodniczy³a prof. Ma-rzanna Kuczyñska. Tutaj obrady rozpoczê³a mgr M a r t a O l e j n i c z a k z Uniwer-sytetu Œl¹skiego w Katowicach, która w referacie Omamienie nicoœci¹. O nadmiarze braku zajê³a siê powieœciami Joanny Bator Wyspy £zy i Rok królika, natomiast A n -n a S k u r s k a (U-niwersytet £ódzki) w wyst¹pie-niuOd g³odu nowoczesnoœci po de-lirium Zakopanego, czyli wszystkie na³ogi Micha³a Choromañskiego postawi³a diag-nozê duszy nowoczesnej. O kulcie wieszcza narodowego podczas okupacji sowiec-kiej we Lwowie mówi³a dr H e l e n a S o j k a - M a s z t a l e r z z Uniwersytetu Wroc³awskiego (Adam Mickiewicz w »sowieckim raju«. Kult poety na ³amach lwow-skiej prasy polskojêzycznej), a dr B a r t ³ o m i e j B r z e z i ñ s k i w referacie Upoje-ni duchem. O spirytualnych stanach ekstatycznych w refleksji prawos³awnych myœli-cieli rosyjskich XX wieku opisa³ pogl¹dy wybranych myœlimyœli-cieli na temat duchowoœci. Jako ostatni swój referat Alkohol i to¿samoœæ: w drodze do nawrócenia. Wokó³ »Try-logii« Wiktora Osiatyñskiego wyg³osi³ prof. M i c h a ³ J a n u s z k i e w i c z (Uni-wersytet im. A. Mickiewicza), który zastanawia³ siê nad tym, czy metanoja na pewno prowadzi do ¿ycia bez problemów.
Wieczorn¹ Sekcjê A w Salonie Mickiewicza prowadzi³a dr hab. Agata Firlej. Ja-ko pierwszy wyst¹pi³ dr T o m a s z L a w e n d a (Uniwersytet Marii Curie-Sk³odow-skiej w Lublinie), który w referacie »Bóg¿eæ zap³aæ, Jêdrzeju, ¿eœ miê dziœ upoi³…« Kuracje alkoholem w poezji Jana Kochanowskiego dokona³ przegl¹du pozytywnych konotacji zwi¹zanych z motywem upojenia, a prof. B o ¿ e n a M a z u r k o w a z Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach opisa³a Poetyckie wêdrówki KniaŸnina ze s³odkim i pijanym Bachem po rodzimych œcie¿kach »cypryjskiego powiatu«. Kolejny referent, mgr M i c h a ³ K o t l i ñ s k i (Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olszty-nie), zaj¹³ siê proz¹ ma³o znanego, nie¿yj¹cego ju¿, m³odego pisarza Miros³awa Na-hacza, przedstawiaj¹c tekst Narkotyki a sens ¿ycia. Halucynacyjne podró¿e Miros³a-wa Nahacza, bez happy-endu. Jako czMiros³a-warty swój referat (Alkoholowe raje polskiego inteligenta. Przypadek Jerzego Pilcha) wyg³osi³ dr T o m a s z N a k o n e c z n y (Uniwersytet im. A. Mickiewicza), który ukaza³ rolê alkoholu „w kszta³towaniu siê okreœlonego typu identyfikacji, indywidualnych i zbiorowych, wœród polskiej inteli-gencji twórczej”, z kolei dr A n n a K o w s z e w i c z (Uniwersytet im. A. Mickiewi-cza) przeanalizowa³a Spo³eczne postrzeganie narkotyków w kulturze polskiej od
po³owy XIX wieku do wybuchu II wojny œwiatowej, wykorzystuj¹c w tym celu ów-czesn¹ prasê i literaturê.
Sekcji B odbywaj¹cej siê w Sali im. W³. Kuraszkiewicza przewodniczy³a prof. Krystyna Pieni¹¿ek-Markoviæ, a rozpoczê³a j¹ mgr S a r a K u r o w s k a (Uniwersy-tet £ódzki), przedstawiaj¹c studium Upojenie potwornym piêknem. Witkacowska koncepcja sztuki w zestawieniu z koncepcj¹ André Bretona, nastêpnie mgr M i c h a ³ N i k o d e m (Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach) zaj¹³ siê rol¹ u¿ywek w ksi¹¿ce Przyjdzie Mordor i nas zje, przedstawiaj¹c referat Ukraiñskie upojenia Ziemowita Szczerka. Dr A n n a S k i b s k a (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) wyst¹pi³a z teks-tem Miêdzy haszyszem a peyotlem – o jêzykach narkotykowych praktyk Waltera Ben-jamina i Stanis³awa Ignacego Witkiewicza. Istot¹ referatu by³a próba porównania idiomów zmagaj¹cych siê z doœwiadczeniem opisu wp³ywu narkotyków na œwiado-moœæ twórcz¹, co umo¿liwia równoleg³a lektura Benjaminowskich protoko³ów oraz pism publicystycznych Witkacego, a mgr M i c h a ³ K u c h a r s k i – równie¿ Uni-wersytetu im. A. Mickiewicza – zaprezentowa³ chorwack¹ poezjê erotyczn¹ (Odurze-ni poezj¹. Chorwacka poezja erotyczna na przyk³adzie utworów Drago Iva(Odurze-niševièa, Vesny Parun i Branko Èegeca). Przedstawi³, w jaki sposób chorwaccy poeci, tworz¹c w ró¿nych okresach literackich, wykorzystali erotyzm do prezentacji problematyki ludzkiej kondycji w kontekœcie tragedii drugiej wojny œwiatowej, czy wspó³czesnego poczucia zagubienia jednostki. Jako ostatni referat wybrzmia³ tekst dr S i m o n y M i z e r o v e j (Ostravská univerzita, Czechy) na temat In vino veritas, in pivo taky. O sémantické interpretaci alkoholu na pøíkladu èeských a polských kategorizova-ných ánrù.
Drugi dzieñ obrad odbywa³ siê w Salonie Mickiewicza. Ich pierwszej czêœci prze-wodniczy³ prof. Patrycjusz Paj¹k. Pierwsz¹ czêœæ obrad rozpoczêli doc. D a n i e l M i k u l a c o i mgr B o i d a r C v e n è e k (Sveuèilište Jurja Dobrile w Puli, Chor-wacja), którzy podczas wyst¹pienia Èetverolist hrvatskoga pjesnièkog raja: Antun Gustav Matoš, Tin Ujeviæ, Janko Poliæ Kamov i Josip Sever przybli¿yli stosunek chor-wackich poetów do œrodków narkotycznych i zilustrowali œlad, jaki pozostawi³y one w ich twórczoœci. Prof. W a s i l i j S z c z u k i n z Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie w referacie Raje oœwiecicielskie. Kilka refleksji na temat rosyjskich (i nie tylko) parków dworskich przeprowadzi³ analizê strukturalno-semantyczn¹ podmiej-skich rezydencji carpodmiej-skich okolic Petersburga, zespo³u parkowo-pa³acowego Sans--Soussi w Poczdamie i £azienek Królewskich. Natomiast prof. I w a n S z t e j n i e r (Gomelski dzjar¿ajuny juniwersitet imja Francyska Skaryny, Bia³oruœ) zaprezento-wa³ studium Uwacablienne go³ady u stara¿ytnaj i su³czasnaj klasicznaj eurapejskaj litaratury, a dr M a g d a l e n a P y t l a k z Uniwersytetu Jagielloñskiego zapozna³a uczestników konferencji z przedstawieniami odurzenia w kinematografii bu³garskiej (Filmowe odloty. Narkotyki w najnowszym kinie bu³garskim). Nastêpnie wys³uchano
wyst¹pienia dra A r t u r a S t ê p l e w s k i e g o z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza Nieodparty urok osmañskiego szpiega.
Drugiej czêœci obrad przewodniczy³a prof. Marzanna Kuczyñska, oddaj¹c g³os jako pierwszej referentce dr A l e k s a n d r z e H u d y m a è (Uniwersytet Jagielloñ-ski), która analizuj¹c dzienniki s³owackiego pisarza tworz¹cego w II po³. XIX wieku, ukaza³a inn¹ rolê, jak¹ odgrywaj¹ u¿ywki – rolê poœrednika (Alkohol jako medium. Podró¿e Gustáva Kazimíra ZechenteraLaskomierskiego), z kolei dr R a f a ³ M a -j e r e k (Uniwersytet Jagielloñski) nakreœli³ sposoby przedstawienia problemów zwi¹zanych z alkoholem w twórczoœci innego s³owackiego twórcy, wyg³aszaj¹c tekst Pu³apki sztucznych rajów. Alkohol w tekstach Rudolfa Slobody. Nastêpnie wys³ucha-no wyst¹pienia dra R a d o s ³ a w a £ a z a r z a Opilstwo i ob¿arstwo jako grzechy nie-nasze. Z problematyki sporu wyznaniowego w obrêbie tradycji husyckiej. Prof. D a n u t a S o s n o w s k a z Uniwersytetu Warszawskiego w referacie W raju »dia-belskiego ogródka«. Josef Váchal i jego fantazje przeanalizowa³a teksty: In memo-riam Marie Váchalové i Ïáblova zahrádka aneb Pøírodopis strašidel, a dr I l o n a G w ó Ÿ d Ÿ - S z e w c z e n k o z Uniwersytetu Wroc³awskiego na podstawie powie-œci Petra Køenka Lukášova nadìje ukaza³a literacki i filmowy obraz ojca alkoholika z perspektywy dziecka (Dzieciñstwo w oparach alkoholu – prozatorska ilustracja i jej filmowa (re)interpretacja). Nastêpnie prof. K r y s t y n a P i e n i ¹ ¿ e k M a r k o -v i æ (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) wyg³osi³a tekst Raj u stóp katedry (ekspre-sjonistyczna wizja Miroslava Krley), w którym poœwiêci³a uwagê ekspresjonistycz-nej jednoaktówce Miroslava Krley z 1915 roku, bêd¹cej fantastyczno-realistyczno-groteskowym opisem wydarzeñ towarzysz¹cych dniu odpustu w zagrzebskiej kate-drze, ilustruj¹cej stan kolektywnego upojenia i „karnawa³owego” odwrócenia po-rz¹dku, prowadz¹cego do obudzenia ciemnej, pierwotnej, kanibalicznej i cia³ocentry-cznej strony ludzkiej egzystencji
Trzeci¹ czêœæ obrad prowadzi³a prof. Joanna Czapliñska. Tê czêœæ rozpoczê³a d o c . S n ì a n a V u k a d i n o v i æ (Univerzitet u Novom Sadu, Serbia) referatem Propagandna epika heroja u junoslovenskom narodu. Sluèaj Marka Kraljeviæa. Przygl¹da³a siê ona pieœni epickiej O królewiczu Marko i jej wykorzystywaniu przez propagandê polityczn¹. Natomiast mgr K a r e l S t ø e l e c (Ostravská univerzita, Czechy) w swoim wyst¹pieniu Alkohol, hospoda, pití – konstrukce pamìti a identity periferie v souèasné èeské próze analizowa³ pod k¹tem wykorzystania motywów al-koholu, piwa czy wina wybrane dzie³a literatury czeskiej, a mgr P e t r L i g o c k ý (Ostravská univerzita, Czechy) opisa³ Dekadentní svìty v dílech slovanských prokle-tých básníkù. Karel Šebek a Kazimierz Ratoñ w komparativním pojetí. Profesor K r z y s z t o f K o s i ñ s k i (Instytut Historii PAN, Warszawa) w studium W peere-lowskim raju. Alkohol i papierosy w dokumentach archiwalnych i w literaturze (na przyk³adzie prozy Marka Nowakowskiego) zaprezentowa³ rolê papierosów i alkoholu zarówno z perspektywy historyczno-socjologicznej, jak i literackiej. Referat
zamy-kaj¹cy tê czêœæ obrad wyg³osi³ dr F i t o r O l l o m a n i (Universiteti i Elbasanit, Al-bania), który przedstawi³ Kult œwiadomoœci i wyobraŸni w dziele Mitrusha Kuteli »E madhe është gjëma e mëkatit« (Wielkie jest nieszczêœcie grzechu).
Ostatniej czêœci obrad przewodniczy³a prof. Anna Gawarecka. W tej czêœci wy-g³oszono 5 referatów. Rozpoczê³a prof. S u z a n a M a r j a n i æ (Sveuèilište u Za-grebu, Chorwacja), która w swoim wyst¹pieniu Krlein »Put u raj« (1970.) i (mlada) ex-Yu generacija s poèetka devedesetih ili (antropološko-proverbijalno) od kokaina do heroina opisa³a sytuacjê u¿ywania narkotyków w latach siedemdziesi¹tych do dziewiêædziesi¹tych XX wieku. Po niej wys³uchano referatu prof. A l e k s a n d r a M i j a t o v i c i a (Sveuèilište u Rijeci, Chorwacja), A(na)mnesiac: Opijenost, otre-njenje i pamæenje u »Ministarstvu boli« Dubravke Ugrešiæ. Natomiast dr R o m a n S l i w k a (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) podczas prezentacji O smaku zerwa-nych winogron. Poetyka opisu w tekstach na etykietach win omówi³ ró¿norodnoœæ opisów znajduj¹cych siê na etykietach win, ich uk³ad i wyk³adniki leksykalne u¿ywa-ne do opisania smaku, koloru i zapachu, a dr E w a S z p e r l i k (Uniwersytet im. A. Mickiewicza) przeanalizowa³a Socjalistyczny (sztuczny?) raj. Jugos³awia Tity we wspó³czesnej prozie chorwackiej. Obrady zamknê³o wyst¹pienie dr M a r c e l i L h o t s k i e j, która omówi³a Slovo ráj v èeské slovní zásobì.
Po ka¿dym panelu, sekcji i obradach odbywa³y siê ciekawe dyskusje i debaty na-ukowe. Konferencja spotka³a siê z du¿ym zainteresowaniem, zosta³a wysko oceniona zarówno przez prelegentów, jak i pozosta³ych uczestników. Sta³a siê przyczynkiem do poszerzenia krêgów badawczych dotycz¹cych Baudelairowskiej metafory „sztu-cznych rajów”. Jej owocem bêdzie przygotowywana monografia.
Joanna Brodniewicz, Poznañ
