Sobieski w opinii angielskiej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTORICA 26, 1986

E d w a r d A l l r e d M i e r z w a SOBIESKI W O PIN II A N G IELSK IEJ

C e le m n in ie js z e g o a r ty k u łu b ę d z ie p r z e d s ta w ie n ie n ie k tó r y c h a s ­ p e k tó w z w ią z a n y c h z o so b ą J an a S o b ie s k ie g o , fu n k c jo n u ją c y c h w o p i­ n ii p u b lic z n e j o ra z o m ó w ie n ie w d u żym s k r ó c ie p o k ło s ia z w y c ię s tw a w ie d e ń s k ie g o na g r u n c ie a n g ie lsk im , w ię c e j u w a g i p o ś w ię c iłe m tem u z a g a d n ie n iu w p r a c y z ło ż o n e j do druku w W y d a w n ic tw ie Łódzkim .

E pizod z w ią z a n y z p o d ró żą m ło d e g o S o b ie s k ie g o do L on d yn u w 1647 r. je s t p o w s z e c h n ie z n a n y , c h o c ia ż b y z la k o n ic z n e g o D z ie n n ik a ... S. G a w a r e c k ie g o ; n ie z n a la z ł o n ż a d n e g o o d b ic ia w ź r ó d ła c h a n ­ g ie ls k ic h , z r e sz tą b y ł to o k r e s w o jn y d o m o w e j i A n g lic y m ie li w ó w ­ cza s ,,na g ło w ie " z n a c z n ie w ię c e j w a ż n ie js z y c h sp ra w n iż z a jm o w a n ie

s ię p isa n ie m p r z e k a z ó w dla p o to m n y c h o p o b y c ie d w u p o lsk ic h w o je - w o d z ic ó w z n ie n a jb a r d z ie j p r z e c ie ż z n a c z ą c e g o rodu.

P ie rw sza w z m ia n k a , ja k ą z n a jd u je m y w a n g ie ls k ic h ź r ó d ła c h o J a ­ n ie S o b ie sk im p o c h o d z i z 1667 r. z o k r e su w a lk z A a d ił-G ie r e je m i D o r o sz e ń k ą pod L w o w em . A n g ie ls k i a g e n t h a n d lo w y , F r a n c is S a n ­ d e r so n , d o n o sił do L on d yn u , ż e „ g e n e r a ł S o b ie s k i s t o c z y ł p o ty c z k ę pod S k irm irsk [?], w k tó r ej w ie lu T a ta r ó w z g in ę ło , n ie k tó r z y m ó w ią , ż e 5000"1. T era z c o ty g o d n io w e r e la c je a n g ie ls k ie g o a g e n ta w G d a ń ­ sk u b ęd ą z a w ie r a ły in fo r m a cje o ,,our G e n e r a ł S o b ietzk i" (n a szy m g e n e r a le S o b iesk im ), je g o p o c z y n a n ia c h w „ P o d z h a icz a lia s P od h u n ze" (P od h ajce), k o le jn y c h sta r c ia c h i u k ła d z ie z a w a r ty m z T ata ra m i 16 X 1667 r - P rzez n a s tę p n y rok k o r e sp o n d e n c je F. S a n d erso n a o s c y lo w a ­ ły w o k ó ł a b d y k a c ji Jan a K a zim ierza, e le k c ji, k a n d y d a tó w do k o r o n y e tc . S o b ie sk i, k tó r y fa k ty c z n ie p o sia d a ł w o w y m c z a s ie p e łn ię w ła d z y w p a ń s tw ie n ie b y ł p r z e z S a n d e r so n a s z c z e g ó ln ie e k s p o n o w a n y , c h o ­

1 PRO, SP 88/11, F. S a n d erso n do J. W illia m so n a , 12/22 X 1667, (listy F. San- d orson a n o szą d a ty w g sta r eg o i n o w e g o sty lu ).

cia ż je g o p o c z y n a n ia b y ły z u w a g ą śle d z o n e , a ra p o rty p ły n ę ły do L o n d y n u r e g u la r n ie . S a n d e r so n n ie o m ie sz k a ł p o d k r e ślić o g r o m n e j p o p u la r n o śc i, ja k ą c ie s z y ł s ię h etm an , s z c z e g ó ln ie w ó w c z a s , g d y Jan K a zim ierz o d d a ł 7 111 1668 r. d o w ó d z tw o nad p o s p o lity m r u sz e n ie m w r ę c e S o b ie s k ie g o , łu d zą c się , iż te n m ając fa k ty c z n ą w ła d z ę d y k ta ­ to rsk ą u ła tw i m u p la n o w a n y zam ach , m a ją c y na c e lu o s a d z e n ie k a n ­ d y d a ta fr a n c u sk ie g o na tr o n ie p o lsk im . W ty m m o m e n c ie h e tm a n p o stą p ił n ie ja k d y k ta to r, a le w y s tą p ił w roli m ed iatora m ię d z y k r ó ­ lem a izbą p o se lsk ą . J e g o m ow a zje d n a ła m u o g r o m n y ap lau z. S e jm i­ k i d z ię k u ją c h e tm a n o w i za m o w ę p r o s iły g o , b y p r z e ją ł ster w kraju, a sz la c h ta — jak d o n o s ił S a n d e r so n — u z n a ła S o b ie s k ie g o w je d n e j c h w ili za o s o b ę g o d n ą sp r a w o w a n ia w ła d z y i za o b ro ń cę w o ln o śc i.

O k res fro n d y a n ty m ic h a ło w e j, a n a stę p n ie o p e r a c je S o b ie s k ie g o na U k ra in ie w 1671 r., r e la c jo n o w a n e p rzez w s p o m n ia n e g o F. S a n d erson a, R ob erta Y ard r e z y d u ją c e g o p rzez c z a s ja k iś w W a r sz a w ie i o fic ja ln e g o p o sła K arola II P etera W y c h e , k tó r y p r z e b y w a ł na d w o r z e M ich ała K oryb u ta, b y ły w y k o r z y s ty w a n e p rzez J. W illia m so n a se k reta rza s ta ­ nu i w ła ś c ic ie la „T he L ondon G a z ette" 3. W ła ś n ie d zięk i „T he L ondon G azette" J an S o b ie sk i z y s k a ł w ie lk ą p o p u la r n o ść w a n g ie ls k ie j o p in ii p u b lic z n e j, a jej m iarą m o ż e b y ć fakt, iż p ie r w sz y p o m n ik ja k i k ie d y ­ k o lw ie k w y s ta w io n o n a sz em u h e tm a n o w i sta n ą ł w L o n d y n ie już w 1672 r. Ó w c z e s n y lord m a y o r Sir R obert V y n e r k a z a ł u sta w ić p rzed M a n sio n H o u s e sta tu ę w y o b r a ż a ją c ą J. S o b ie s k ie g o tr a tu ją c e g o T u r­ k a 4. W y s ta w ił ją w p r a w d z ie na c z e ś ć K arola II, by u p a m iętn ić fakt r z e k o m e g o z d r u zg o ta n ia C r o m w e lla p rzez Stuarta, a le S o b ie sk i w roli sy m b o lu już w 1672 r. je s t c o n a jm n iej z a sk o c z e n ie m . C z y ż b y J e g o L ord ow sk a M o ść b y ł ja sn o w id ze m ?

Inną, n ie lite r a c k ą m iarą p o p u la r n o ś c i S o b ie s k ie g o n a d T am izą, je s t zn a jd u ją ca s ię w cen tru m L on d yn u P olan d street, k tó ra — jak u trzy m u ją a u to r z y w ie lo to m o w e g o w y d a w n ic tw a S u r v e y e r o f L ondon — z a w d z ię c z a sw ą n a z w ę z w y c ię s t w u w ie d e ń sk ie m u . W ó w c z a s to w ła ś c ic ie l je d n e g o z z a ja z d ó w , n a z w a ł s w ó j p r z y b y te k „Pod p o lsk im k rólem " . W 1684 r. w o k ó ł za ja zd u z n a jd o w a ło s ię ty lk o s z e ś ć d om ów , z b ie g ie m c z a su u lic ę r o zb u d o w a n o , a od w s p o m n ia n e g o za ja zd u p r z y ję ła m ia n o u lic y p o lsk ie j. B u d y n e k z a ja zd u p r z e tr w a ł aż do 1940 r., k ie d y to tr a fio n y b om b ą n ie m ie c k ą sp ło n ą ł d o s z c z ę tn ie , a na je g o m ie jsc u w y b u d o w a n o — ja k m ó w ią a r c h ite k c i — w ie lo p ię tr o w ą „ p lo m ­ bę" z b e to n u i szk ła.

3 P. H a n d o v e r , A H i s t o r y of „The L ond on G a z ette" , London 1965, to ż Th.

S e с o m b , W il li a m s o n , Sir Joseph , DNB, t. 62, London 1885. 4 M. R o b i n s, A N e w S u r v e y o l England, London 1953, s. 96.

W y d a r z e n ia w P o ls c e in s p ir o w a ły r ó w n ie ż a n g ie ls k ic h p isa rzy . Z a p e w n e p ie r w sz y m au torem , k tó r e g o s p r a w y p o ls k ie z a in sp ir o w a ły d o n a p isa n ia sztu k i tea tr a ln e j b ył Jo h n C r o w n e 3, k tó ry w 1671 r. o p u ­ b lik o w a ł sw ą p ie r w sz ą sz tu k ę Ju lian n a, or th e P r in c e s s o l Poland. T r a g i c o m e d y , g ia n ą w D u k e o f Y ork T h ea tre b ez w ię k s z e g o su k cesu , m im o n a jle p sz e j o b sa d y , jak ą w ó w c z a s śr o d o w isk o te a tr a ln e L on d yn u d y sp o n o w a ło * . J e d n y m z b o h a te r ó w dram atu je s t h etm a n O sso liń sk i, k tó r e g o p ie r w o w z o r e m dla au tora sztu k i b y ł h etm a n S o b iesk i, O s s o liń ­ sk i n a to m ia st b ęd ąc w A n g lii p o p u la rn y m je s z c z e od c z a s ó w je g o p o ­ s e ls tw a w 1621 r. u ż y c z y ł s w e g o n a zw isk a .

W 1683 r. p o e ta i dram atu rg T h o m a s D 'U rfey n a p isa ł zja d liw ą sa- ty rę pt. 7 h e G r e a t N e w e s Iro m P olan d, k tórą m ożn a u zn a ć za s w e g o rod zaju szk ic sztu k i te a tra ln ej. J e st to tak z ja d liw y p a sz k w il na p o l­ s k ie sto su n k i w e w n ę tr z n e , na z w y c z a je p a n u ją c e p o d c z a s e le k c ji, na p o lsk ą m a g n a terię, sz la c h tę , d y g n ita r z y i k róla, ż e n a w e t ja k o druk u lo tn y m u sia ł się o d b ić g ło ś n y m śm ie c h e m na lo n d y ń s k ie j u lic y , w m o­ m e n c ie g d y S o b iesk i sz e d ł p o d W ie d e ń 7.

S k oro już je ste m p rzy p r o b le m a ty c e lite r a c k ie j, n ie od r z e c z y b ę­ d z ie w sp o m n ie ć o tym , ż e A n g lic y k o r z y sta li w tym w z g lę d z ie z tw ó r ­ c z o ś c i in n y c h n acji, d o k o n u ją c p r z e k ła d ó w d z ie ł, k tó re o d n o s iły s ię do P o lsk i. M ię d z y in n y m i w 1681 r. d o k o n a n o p rzek ła d u na jęz. a n g ie lsk i u tw o ru M ich a ela R o u sse a u d e la V a le tte , pt. C a sim ir, K in g o i P ola n d , o r th e a m o r o u s P rince. A tr u e h is to r ic a l N o vel* . N ie je s t to je d y n y p r z y k ła d k o r z y sta n ia p rzez A n g lik ó w z lite r a tu r y o b c o ję z y c z n e j, w y ­ m ien ić tu m ożn a p r z y k ła d o w o p ra ce G aspara d e T en d e, c z y tłu m a c z e ­ n ie D y s c u r s u o K o z a k a c h P. C h e v a lie r a , d o k o n a n e p rzez E. B row na,

h is to r ię T u rcji i K ara M u sta fy e tc .

R e la c je z b itw y c h o c im s k ie j9, e le k c j i10 i k o r o n a c ji S o b ie s k ie g o 11, p ły n ę ły n ie p r z e r w a n ie do L on d y n u za p o śr e d n ic tw e m w sp o m n ia n e g o

“ A. H. B u l l e n , C r o w i t e John (1640?— 1703), DNB, t. 13.

“ J. G e n e s t , S o m e acco u nt ol th e English s t a g e (1660— 1830), t. 1, Balh 1832, s. 124 i n.; teżi, H is to r y ol English Stage, London 1741, s. 62.

7 J. W . E b s w o r t h , D 'U r le y T h o m a s (1635— 1723), DNB, t. 16.

* M. R o u s s e a u d e l a V a l e t t e , C asim ir , K in g o l Polan d, or t h e uo iorous

Prince. A Tru e h isto r ic a l N o v e l , London 1681.

s PRO, SP 88/13, S a n d erso n do W illia m so n a , 18 XI 1673; British M useum , A d d i­ tion al MS 14010, P a p eles V arios, k. 191. R ela cja z b itw y ch o cim sk iej p ióra op ata C. B ru n ettiego, sek retarza i sp o w ied n ik a J. S o b iesk ieg o , k tó ry b y ł k o resp o n d en tem J. W illia m so n a zn ajd u je siq w PRO, SP F oreign 101/43, N e w s Lotters, 25 XI 1673.

10 PRO, SP P olan d 88/13, S a n d erso n do W illia m so n a , 24 II 1674 i 3 X i 17 III 1674 oraz z 9 V I 1674.

11 Ibid., SP 88/14, dw a lis ty z 18 I i 1 II 1676; też, A T ru e R ela tion ol tn e

S a n d e rso n a Lub też b y ły p r z e k a z y w a n e b e z p o śr e d n io p rzez J an a I l i 12 s ta n o w ią c źr ó d ło w ą in fo r m a cję n ie ty lk o dla r e d a k to r ó w ,,T he L on­ d on G azette" , a le też dla a u to r ó w ró ż n y c h d ru k ó w u lo tn y c h i w ię k ­ s z y c h o p ra co w a ń a n g ie ls k o ję z y c z n y c h o J a n ie 111 S o b iesk im . M ożn a tu w y m ie n ić z n a n e g o p o e tę J. M ilto n a , k tó r e g o o sta tn ią pracą, ja k ą p rzed śm ie r c ią z d o ła ł n a p isa ć , b y ł o p is e le k c j i S o b ie s k ie g o 13, c z y A . T y le r a , au to ra w ie r s z o w a n y c h d z ie ł o n a sz y m m o n a r sz e 14 oraz w i e ­ lu in n y ch , m n iej zn a n y ch .

O p r z y g o to w a n ia c h d o b itw y w ie d e ń s k ie j o p in ia p u b lic zn a A n g lii b y ła s z c z e g ó ło w o in fo rm o w a n a p rzez „T he L ondon G azette" , k tóra w y c h o d z iła d w a ra zy w ty g o d n iu , w p o n ie d z ia łe k i p ią tek , a k tó rej k o r e sp o n d e n c i z n a jd o w a li się w e w s z y s tk ic h s to lic a c h i w ię k s z y c h m ia sta c h E uropy, p e łn ią c fu n k c je d y p lo m a ty c z n e , h a n d lo w e c z y w r ę c z w y w ia d o w c z e 13. G azeta lo n d y ń sk a m iała s w e g o — jak b y śm y d zisiaj p o w ie d z ie li — k o r e sp o n d e n ta w o je n n e g o w o b o z ie w o js k c e sa r sk o - -k r ó le w sk ic h , k tó r y p ie r w sz ą k o r e sp o n d e n c ję p r z e sła ł 14 w rześn ia , a w g a z e c ie u k a za ła się już 20 w r z e ś n ia 18. W ty m sa m y m n u m erze z a m ie sz c z o n o je s z c z e trzy in n e k o r e sp o n d e n c je z Linzu, R a ty sb o n y i B ru k seli, r e la c jo n u ją c e ech a b itw y w ie d e ń s k ie j.

O d sie c z i b itw a w ie d e ń s k a z n a la z ły w A n g lii o d b ic ie w m n ó stw ie d r u k o w a n y c h o p isó w , r e la cji, p o c h o d z ą c y c h z a r ó w n o z p ie r w sz e j ręki, jak i tłu m a czeń o b c o ję z y c z n y c h . W B ritish N a tio n a l Library z n a jd u ­ je s ię p o n a d se tk a d ru k ó w w s p ó łc z e s n y c h w y d a r z e n io m w ie d e ń sk im , k tó r e d o t y c z y ły te g o z n a k o m ite g o , ja k p o d k reśla n o , z w y c ię s tw a . Ich r e la c jo n o w a n ie w ty m m ie jsc u j e s t w y k lu c z o n e , n ie m n ie j je d n a k m o ż­ na tu p r z e d sta w ić z a s a d n ic z e p ro b lem y , ja k ie w n ich p o d n o sz o n o . P ie r w sz ą k w e stią , k tó ra w p r z e s z ło ś c i b y ła p o d d a w a n a w w ą tp liw o ś ć

1г PRO, SP 88/13, Jan III do K arola II, k. 84— 87; tak że lis ty Jana III do te g o ż z 29 XI 1675 i 29 V 1676.

13 J. M i l t o n , A. D e c la r a lio n or L etter s P o le n ts of th e E lec tio n s o l this p r e s e n t

K in g o l Po la n d John th e Third E l e c t e d on th e 2Zd o d M a y last p o s t A n n o Dorn. 1674..., London 1674.

14 A. T y l e r , M e m o ir s o l the Lite an d A c ti o n s of th e M o s t I n v in c ib le an d T rium phan t Prince: I H O N th e G r ea t; Third o l th at N a m e Present K in g ol Poland,

Edinburgh 1685 i t e g o ż , The S ie g e an d B a ttl e ol V i e n a b e in g a sh ort D e s c r ip tio n

o l th e S o l i y s o l th e D e le n d e n ts th e Bre aking up of the Si ege, th e Rout of th e V is ier and th e w h o l e O t t o m a n A r m y . B y th e P r o d ig io u s V a lo u r of the Great a n d G lori ous K in g ol Poland... u p o n th e 12th d a y ol S e p t e m b e r 1683, L ondon 1683.

15 P. F r a s e r , T h e in te l l ig e n c e of the S e c r e ta r ie s o l the S l a t e an d th eir M o n o ­ p o l y of L ic en s e d N e w s 1660— 1688, C am bridge 1956, s. 47— 49; D. B. H o r n , The

British D ip lo m a tic S e r v i c e 1689— 1789, O xford 1961, p a s s im oraz British M useum ,

S to w e MS 219 — ob szern a k o re sp o n d e n cja d y p lo m a tó w a n g ie ls k ic h w Stam b ule, w śród ty c h m a teria łó w zn ajd u ją s ię d o k u m en ty i inform acje w y k ra d zio n e z am b asad y fran­ c u sk ie j w Stam bule.

p rzez n ie k tó r y c h h is to r y k ó w n ie m ie c k ic h , to sp ra w a g łó w n o d o w o d z ą ­ c e g o p od W ie d n ie m . W s z y s t k ie b ez w y ją tk u źró d ła a n g ie ls k ie , do k tó r y c h d otarłem , s ta w ia ją sp r a w ę je d n o z n a c z n ie , n ie p o z o s ta w ia ją c w ą tp liw o ś c i c o d o te g o , że k ró l p o ls k i b y ł g łó w n o d o w o d z ą c y m , c o c h y b a n a jb ard ziej a u to r y ta ty w n ie s tw ie r d z ił h rab ia d e T hun, p o s e ł c e s a r s k i w y s ła n y d o L o n d y n u dla u w ia d o m ie n ia o z w y c ię s t w ie , k t ó ­ r e g o r e la c ję z a w ie r a ją c ą o p is b itw y , p la n y ta k ty c z n e i str a te g ic z n e , stru k tu rę d o w ó d z tw a itd. n a k a z a ł K arol II p r z e tłu m a c z y ć na ję z y k a n g ie ls k i i n ie z w ło c z n ie w y d r u k o w a ć 17.

L iczeb n o ść w o jsk z a a n g a ż o w a n y c h p rzez str o n ę tu re ck ą o c e n ia n a b y ła p rzez a n g ie ls k ic h in fo rm a to ró w n a ca 150 ty s. lu d z i18, n a to m ia st s iły p o ls k ie sz a c o w a n o na 40 t y s .19 N ie u le g a je d n a k w ą tp liw o ś c i, iż b y ła to cy fra z a c z e rp n ię ta z p o s ta n o w ie ń se jm u w io s e n n e g o 1683 r. W śró d d ru k ó w u lo tn y c h w y d a n o ta k ż e w L o n d y n ie s ły n n y lis t k r ó ­ le w s k i do ż o n y z 13 IX 1683 r., w k tó r y m w y lic z o n e b y ły łu p y z d o ­ b y te na T urkach, a k tó r y jak w ia d o m o na ro zk az k r ó lo w e j, p o d o ­ k o n a n iu k ilk u zm ian , m. in. im ie n ia k r ó le w ic z a Jak u b a, k tó r y u b ok u o jc a w a lc z y ł pod W ie d n ie m , na A le k sa n d r a , s z e ś c io le tn ie g o w ó w c z a s c h ło p c a , zo sta ł p r z e tłu m a c z o n y na ję z y k fr a n c u sk i i r o z p o w s z e c h n io ­ n y na Z a c h o d z ie 20.

Z o b s z e r n ie js z y c h p a n e g ir y k ó w , k tó r e c ie s z y ły się w A n g lii w ie lk ą p o p u la r n o śc ią n a le ż a ło b y w y m ie n ić p o e m a ty A . T y lle r a . P ie r w s z y z n ic h c y to w a n y , T h e S i e g e a n d B a ttle of V i e n a , b y ł p e a n e m na c z e ś ć w ik to r ii w ie d e ń s k ie j, w k tó ry m w ie le m ie jsc a p o ś w ię c ił au tor J a n o w i III, p isz ą c m. in.:

M ęż n e g o króla p o lsk ie g o k o n n ica sk rzyd lata. N a g le rusza do w a lk i. Jak hu ragan zm iata

i’ A M e m o r i a l w h i c h his E x c e lle n c e th e Cou n t d e Thun, E n v o y E x tra o r d i n a r y

Irom H is Im perial M a ie sty , p r e s e n t e d to th e K in g o l Brittain , th e 3 //3 o l O c t o b e r to u ch in g th e Raising ol th e S ie g e Irom b e f o r e V ie n a , L ond on 1683. T ak że ks. K arol

L otaryńsk i zw ra ca ł się do Jana III ja k o g łó w n o d o w o d zą c e g o , zob.: A C o p y o l th e

L etter Irom th e D u k e o l Lorain to the M o s t S e r e n e K i n g o l P olan d, L ondon 1683.

18 T ho M i l l s , Th e H i s t o r y o l th e H o l y W a r B egan A n n o 1095 b y t h e C h r i­

stian Princes ol the Europe A g a i n s t th e T u rk s lor th e R e c o v e r y o l th e H o l y Land, a n d C o n t i n u e d to th e Y e a r 1294. In T w o b o o k s to w h i c h is a d d e d 'Л Particular A C C O U N T o l t h e Pre se nt W a r , m a n a g e d b y the T u rk s , L ondon 1685, t. 2, s. 85.

T akże, H is to r ic a l M a n u s cr ip t C o m m is s io n , T h e D u k e o l Buceleuch..., t. 2, s. 135,- PRO, SP V e n ic e 99/52, raport H o b so n a z W e n e c ji z 24 IX 1683.

19 H M C, R epo rt ol R eg in a ld R o w d e n H o s t in g s Esq. o l th e M an or H o u s e A s h b y -

- d e-la -Z o u ch e, t. 2, lis t R. R ow d on a do k s ię c ia H u n d in gd on , P aryż 4 IX 1683.

20 A l e t t e r Irom th e K in g o l P o la n d to his Q u e e n , in w h i c h i s i n c e r te d m a n y

p a rticu la r s r e la tin g to the V i c t o r i e s against th e Turks... T r a n s la t e d Irom t h e C o l o g n e G a z e t t e , O ctob er 19.1683, N o 84, London 1683.

M a h o m eta ń sk ie du sze. K on ie z furią w ś c ie k łą Tratują, k op ią, g ryzą — z ziem i c z y n ią c p iek ło*1.

T e n ż e T y lle r b y ł au torem o b s z e r n e g o p a n e g ir y k u M é m o i r e s o l th e Lite a n d A c t i o n s of th e m o s t I n v in c ib le a n d T r iu m p h a n t P r in c e Ihon th e G r e a t. T h ird of that N a m e , P r e s e n t K in g of P o la n d — w ie r s z o w a n e j b io g r a fii S o b ie sk ie g o , op artej na o p u b lik o w a n y m rok w c z e ś n ie j w L on­ d y n ie d z ie le a u to r stw a H. G., S c a n d e r b e r g R e d i v i v u s 22. A u to r e m in ­ n e g o w ie r s z o w a n e g o p o e m a tu o S o b ie sk im b y ł J. D en h am , ra c z e j m ier­ n y p o e ta , k tó r y r ó w n ie ż sta ra ł się o d d a ć h o łd z w y c ię z c y sp o d W ie d ­ n ia 23. M ożn a tu je s z c z e w y m ie n ić w ie lu a n g ie ls k ic h a u to r ó w , k tó r z y o d d a li c z e ś ć J a n o w i III, a w śr ó d n ich c y to w a n e g o T h o M illsa , W illia ­ ma S m ith a 24 i w ie lu in n y c h , c z ę s to b e z im ie n n y c h a u to r ó w p a n eg iry -

k ó w , p e a n ó w , tłu m a c z y d z ie ł o b c o j ę z y c z n y c h e tc . R. W o tto n , w ła ś c ic ie l o fic y n y G lob e, z k tó r e j w y s z ło w ie le d ru k ó w u lo tn y c h , a k tó r y c h tu n ie sp o só b w y m ie n ia ć , w y p u ś c ił na r y n e k p ię k n ie tło c z o n y m ie d z io ­ ry t z k o n te r fe k te m J an a S o b ie s k ie g o z e n c y k lo p e d y c z n ą in form acją o n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e n ia c h z a c z e r p n ię ty c h z ż y c io r y s u n a sz e g o m o n a rch y i sp r z e d a w a ł g o k o ło k a te d r y St. P au l p o trzy p e n s y za sz tu ­ k ę 25.

R ó w n ie ż k a m p a n ia w ę g ie r s k a b y ła d o b rze zn a n a w L o n d y n ie d z ięk i k o r e sp o n d e n c jo m ze S ta m b u łu 26, W e n e c ji27 i sa m y c h W ę g ie r 28. W L on­ d y n ie d ru k o w a n o u lo tn e m a te r ia ły in fo r m a c y jn e 29, w ię k s z e sp r a w o zd a

-21 C yt. za: J. S 1 i z i ń s к i, Jan III S o b i e s k i w l it e r a t u r z e na rodów , E u r o p y, W ar­ sza w a 1979, s. 379.

22 H. G., S c a n d e r b e r g R e d iv i v u s . A n H is to r ic a l A c c o u n t o l the Lile a n d A c ­

tio n s ol the M ost V ic t o r i o u s Prince J ohn III K in g ol Po la n d C o n ta in in g A n Exact a n d S c ru ti n e S e rie s o l A l la i r s Irom his C ra d le, to this P re se nt Day..., L ondon 1684.

J. D e n h a m , P o em s an d t r a n s la tio n s w i t h th e S o p h y . W r i t t e n by..., London M DCLX XXIV, s. 67 i n.

24 W . S m i t h, Pio, iv i n c t o , l e lic i prin cipi Joh an i P o lo n ia e Regi, M agn o D u d Lit hu aniae etc..., Londini s. d.

25

R o y a l Paper , London 1684.

2S B ritish M useum , S to w e M S 219, k. 74 i n. k o r e sp o n d e n c ja W illia m a R o y e z 23 X 1683.

27 PRO, SP V e n ic e 99/52, H o b so n do W illia m so n a , 22 X 1683.

28 A n A c co u n t o l the D s le a t ol C ou n t T a c k e l y a n d o l his b e in g Slain T o g e t h e r

w i th a T o ta l Rout g i v e n to th e T u r k is h A r m y b y the U n it e d Forces a l th e C h r istia n E m p er o u r an d K in g ol P olan d, London 1684.

29 M. in. Tru e N e w s o l a n o th er b l o o d y B a ttle ol th e K in g o l P o la n d w i t h th e

Turks..., L ondon 1683; T h e H i s t o r y o l th e W a r s ol H u n g a r y or A n A c c o u n t o l t h e m is e r ie s ol that a K ingdo m ..., L ondon 1684; A R ela tion o l the V i c t o r y Gain'd b y th e I m p e r ia lis ts an d P o la n d er s n ear Burkan, right o v e r -a g a in s t S tri gon ia , c a le d Gran, t h e 9th ol O c t o b e r N e w e S tile 1683, London MDCLXXXIII.

n ia 30 i p r a s o w e w ia d o m o śc i w „T he L ondon G azette" , p o w ię k s z a ją c i tak d u żą p o p u la r n o ść J an a III S o b ie sk ie g o . K ról o s o b iś c ie in fo rm o w a ł K arola II o p r z e b ie g u b itw y w ie d e ń s k ie j, w a ln y m z w y c ię s t w ie sił c h r z e śc ija ń sk ic h , sk r o m n ie z a z n a cza ją c s w ó j u d zia ł w ro z b ic iu T u rk a 31. Ó w lis t p is a n y n a za ju trz p o b itw ie ,,w o b o z ie tu reck im w n a m io c ie w e z y r sk im p o d W ie d n ie m dnia X III m ie sią c a w r z eśn ia " , z o sta ł na p o le ­ c e n ie K arola II p r z e tłu m a c z o n y na j ę z y k a n g ie ls k i i ju ż w p a ź d z ie r ­ n ik u w y d a n y w fo r m ie druku u lo tn e g o . R ó w n ie ż z w y c ię s t w o p od P ark an am i J an III o s o b iś c ie r e la c jo n o w a ł m o n a r sz e a n g ie lsk ie m u , n a ­ w ią z u ją c do listu z 13 w r z e śn ia , ty m razem p r z e d sta w ił z w ię k s z ą ilo śc ią s z c z e g ó łó w : w z ię c ie o b o zu tu r e c k ie g o , u c ie c z k ę w e z y r a oraz p r o w a d zo n ą w ra z z k s. K a ro lem L o ta ry ń sk im k a m p a n ię w ę g ie r sk ą , u w ie ń c z o n ą w sp o m n ia n y m z w y c ię s t w e m 32. K o le jn e lis t y k r ó le w s k ie k ie r o w a n e do L on d yn u dają ob raz o b lę ż e n ia i z d o b y c ia tw ie r d z y str z y h o m sk ie j oraz d o n o sz ą o p la n o w a n y m z a k o ń c z e n iu k a m p a n ii33. W r e s z c ie 11 listo p a d a J an III p isz e do K arola II je s z c z e je d e n list, z a w ie r a ją c y s y n te z ę k a m p a n ii w ę g ie r s k ie j i z a c h ę tę do u d zia łu w o g ó l­ n o e u r o p e jsk ie j a k cji p r z e c iw T u rcji, c o ja k w ia d o m o n ie z n a la z ło n ad T am izą z r o z u m ie n ia 34.

Po rok u 1683 z a in te r e s o w a n ie sp ra w a m i p o lsk im i w A n g lii s to p n io ­ w o m a leje, b o w iem n ie is tn ia ły ż a d n e z w ią z k i p o lity c z n e , p o za k u r ­ tu a z y jn y m i g e sta m i, jak c h o c ia ż b y z a p r o s z e n ie K arola II na c h r z e st có r k i T e r e s y K u n e g u n d y w 1676 г., a te n ie m o g ły b y ć sp o iw e m łą c z ą c y m siln ie j o b y d w a k raje. L on d y n ś le d z ą c r o zw ó j s y tu a c ji w P o l­ sc e , c z y n ił to p o d k ą te m w id z e n ia p o s tę p ó w p o lity k i fr a n c u sk ie j na w a r sz a w sk im d w o r z e i w ła s n y c h in te r e s ó w g o s p o d a r c z y c h nad B a ł­

ty k iem . Ilo ść d o n ie s ie ń z P o ls k i m a le je p o 1686 r., p o z a ła m a n iu s ię p la n ó w S o b ie s k ie g o z w ią z a n y c h z próbą o p a n o w a n ia k s ię s t w n a d d u n aj- sk ic h i ty lk o s p o r a d y c z n ie m. in. „T he L on d o n G a zette" p r z y n o s i in - lo r m a c je z W a r sz a w y , w p o czą tk u lat d ie w ię ć d z ie s ią ty c h .

N a z a k o ń c z e n ie — k ró tk a d y g r e sja : z m ie sz a n y m i u cz u c ia m i p a ­ tr z y łe m na o k r e s p o p r z e d z a ją c y r o c z n ic ę o d s ie c z y w ie d e ń s k ie j, w o k ó ł k tó rej z a in te r e s o w a n ie n a r a sta ło la w in o w o . Z a p o w ia d a n o n o w e k s ią ż ­ k i o S o b iesk im , k tó r y c h w w itr y n a c h k s ię g a r s k ic h n ik t n ig d y n ie w i ­ d ział, a k tó r e na r ó ż n y c h p c h lich , d o m in ik a ń sk ich i p e r sk ic h jarm ar­ k a c h o s ią g a ły c e n y z a is te k r ó le w s k ie , k tó r y c h n ie p o w s ty d z iłb y się sam S o b iesk i. R o sła ilo ś ć a r ty k u łó w p r a so w y c h , w y w ia d ó w , m ig a w e k t e le w iz y jn y c h i film ó w , z a ś p e w ie n r o ln ik z a p r z ą g n ą w sz y siw k i do

30 R e la tio n o l th e E x p e d it i o n in H u n g a ria in th e y e a r 1684, London 1684. 81 British M useum , A d d itio n a l MS 41808, M id d leto n P apers, t. 6, k. 237. 32 Ibid., k. 243, list Jana III z 10 X 1684.

« Ibid., k. 245, lis t z 28 X 1683. 3< Ibid., k. 248, lis t z U X I 1683.

b ry cz k i r u sz y ł do W ie d n ia . N a j w y ż s z e w ła d z e p a ń s tw o w e p o w o ła ły k o m ite t dla u c z c z e n ia r o c z n ic y z w y c ię s tw a w ie d e ń s k ie g o , o r g a n iz o w a ­ no k o le jn e se s je , o tw ie r a n o w y s ta w y , w m u r o w y w a n o ta b lic e etc., e tc . A p r z e c ie ż z w y c ię s tw o w ie d e ń s k ie o d su w a ją c od gra n ic M o sk w y n ie ­ b e z p ie c z e ń s tw o tu re ck ie, p o z w o liło jej na w e w n ę tr z n ą k o n so lid a c ję ,

w c ią g n ę ło R z e c z p o sp o litą w o b łę d n ą k a r u z e lę k o le j n y c h w y p r a w a n ty tu r e c k ic h i jarzm o Ligi Ś w ię te j, za c o z a p ła c iła p o k o je m G rzy- m u łto w s k ie g o i r e z y g n a c ją z m y śli o r e w in d y k a c ji Prus K sią ż ę c y c h , u r a to w a ło A u str ię i w k r ó tc e u m o ż liw iło tej o sta tn ie j o p a r c ie s w y c h p o s ia d ło ś c i o d o ln y D unaj i m o c n e u s a d o w ie n ie się na W ę g r z e c h , W o ło s z c z y ź n ie i n ad A d r ia ty k ie m , o c o b e z s k u te c z n ie p r z e z c a łe s w e ż y c ie z a b ie g a ł J an III. M oim z d a n iem o d sie c z w ie d e ń s k ą n a le ż a ło b y ra czej tra k to w a ć ja k o je s z c z e je d n ą n ie w y k o r z y s ta n ą sz a n sę n a szej p o lity k i.

R o czn ica ta m a w m oim m n iem a n iu je d e n a sp e k t p o z y ty w n y , g o ­ d z ie n sza cu n k u . N ie je s t on a le k c ją sz o w in iz m u n a r o d o w e g o . Bo je ś li w S tam b u le, W ie d n iu c z y W a r s z a w ie i g d z ie in d ziej o r g a n iz o w a n e są w s p ó ln e se s je , w y s t a w y i im p rezy k u ltu ra ln e, je ś li nad W is łą n a sta je z n o w u m oda np. na tu reck i k o żu ch , a na w ie d e ń sk im c z y w a r sz a w sk im ry n k u p arad u je i gra k a p e la ja n cza rsk a , b a w ią c a tam w ram ach w y ­ m ia n y k u ltu ra ln ej m ię d z y n a sz y m i k rajam i to u ż y w a ją c s łó w p ro feso ra J. K r z y ż a n o w sk ie g o ,,jo ta o to n ie k rzyw " .

In stytu t Program ów S zk o ln y ch M in isterstw a O św ia ty i W y c h o w a n ia

W a rsza w a

E d w a r d A l l r e d M i e r z w a

L'OPIN IO N A N GLA ISE DE JE A N III SOBIESKI

L'article b a sé sur le s m an u scrits (PRO SP 88/11) et le s a n c ien n e s im p ression s rares a ss em b lé e s dan s la B ritish Library, p résen te com m en t cro issa it e n G rande B re­ ta g n e l'in térêt porté à la P o lo g n e et sa situ a tio n in tern a tio n a le.

D ès l'é le c tio n d e J ea n S o b iesk i c et in térêt éta it gén éral. Le roi lu i-m êm e acq u iert d es op in io n s a v a n ta g e u s e s , o n le c o n sid èr e com m e u n grand com m an dan t, un v a in ­ queur d es Turcs.

La v ic to ir e v ie n n o is e eut u n grand r e te n tisse m e n t e n Grande. B retagn e. C h arles II fut inform é de la v ic to ir e par J ea n III lu i-m êm e du cam p près de V ie n n e . La lettr e d e J ea n III a d r e ssé e à la rein e M arie-C asim ire, d écriv a n t le su cc è s v ien n o is, circu la it dan s s a v e r s io n a n g la ise im prim ée. P lu s de c e n t im prim és fu g itifs p ro cla ­ m a ien t le triom p he de V ie n n e et la g lo ir e du vainq ueur.