Katarzyna Kącka
"Polityka...", T. 1: "Studia przypadku",
Joanna Marszałek-Kawa, Joanna
Piechowiak-Lamparska, Anna
Ratke-Majewska, Patryk
Wawrzyński, Warszawa 2016 ;
"Polityka ...", T. 2: "Analiza
porównawcza", Joanna
Marszałek-Kawa..., Warszawa 2016 :
[recenzja]
Historia i Polityka nr 17 (24), 91-942016
Katarzyna K ĄCK A
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, Polska
Joanna Marszałek-Kawa, Joanna Piechowiak-Lamparska,
Anna Ratke-Majewska, Patryk Wawrzyński, Polityka
pamięci i kształtowanie tożsamości politycznej w czasie
tranzycji postautorytarnej
, T. 1: Studia przypadku,
Warszawa 2016, ss. 268
Joanna Marszałek-Kawa, Anna Ratke-Majewska, Patryk
Wawrzyński, Polityka pamięci i kształtowanie tożsamości
politycznej w czasie tranzycji postautorytarnej
,
T. 2: Analiza porównawcza, Warszawa 2016, ss. 167
P
rzedstawiciele nauk społecznych ihu-manistycznych na całym świecie nie-zmiennie od wielu lat podejmują prace ba-dawcze nad szeroko rozumianą pamięcią. Ich intensyfikacja szczególnie widoczna była w latach dziewięćdziesiątych XX w., będąc w pewnym sensie odpowiedzią na społeczne i polityczne zmiany zachodzące głównie w ówczesnej Europie. Francuski historyk Henry Roussou okres ten mia-nował „czasem wszechobecności pamięci”, zarzucając wręcz – współcześnie żyjącym – „obsesję przeszłością”. Aleida Assmann – niemiecka antropolog kulturowa – wska-zywała nawet na „opętanie historią”. Oka-zało się bowiem, że wbrew przewidywa-niom – nie tylko w obszarze badań nauko-wych – przeszłość stała się istotnym punk-tem odniesienia również dla młodych i nowoczesnych społeczeństw. Coraz
wy-raźniej uświadamiano sobie bowiem, że to ona w istotny sposób nas kształtuje, czy-niąc takimi, jakimi jesteśmy.
Także w Polsce przedstawiciele róż-nych dyscyplin: socjologii, historii, kultu-roznawstwa, etnologii itp. zajmowali się tematyką pamięci. Analizując w swoich pu-blikacjach – już od początku XX w. – takie pojęcia jak: „świadomość”, „kultura”, „tra-dycja”, „czas”, Stefan Czarnowski, Nina As-sorodobraj-Kula, Ludwik Krzywicki, Flo-rian Zaniecki, Antonina Kłoskowska, Jerzy Szacki, Jerzy Topolski i wielu innych stali się niejako prekursorami badań pamięcio-znawczych. Przemiany ustrojowe w Polsce znacząco wpłynęły także na naukowe za-interesowanie tym obszarem. Badacze co-raz chętniej sięgali po pojęcia – obecne od dawna w światowej nauce – takie jak: „kul-tura pamięci”, „pamięć zbiorowa”,
„pa-ISSN 1899-5160, e-„pa-ISSN 2391-7652 w w w.hip.umk.pl
92 Historia i Polit yk a • nr 17(24)/2016
Rec en zje
mięć kulturowa”. Rosnąca wolność akade-micka, która w oczywisty sposób była na-stępstwem procesów tranzycyjnych w Pol-sce, wpłynęła znacząco na zainteresowa-nie tą tematyką także przedstawicieli nauk o polityce. Siatka terminologiczna badań pamięcioznawczych poszerzyła się więc o takie pojęcia jak: „polityka historyczna”, „polityka pamięci”, „polityka wobec pa-mięci”, itp., a badania zyskały nowy wy-miar metodologiczny. Konsekwencją pol-skiego memory boom był wzrost liczby pu-blikacji poświęconej tej tematyce. Na ryn-ku wydawniczym, w ciągu ostatnich kilryn-ku lat, licznie ukazują się książki omawiające różne wymiary pamięci, w tym także i ten polityczny. W tendencję tę wpisują się dwa recenzowane tomy autorstwa toruńskich politologów: Joanny Marszałek-Kawy, Jo-anny Piechowiak-Lamparskiej, Anny Rat-ke-Majewskiej oraz Patryka Wawrzyńskie-go, będące pokłosiem realizowanego w Uni-wersytecie Mikołaja Kopernika projektu badawczego na temat roli i miejsca narracji pamięci w procesie rekonstrukcji państwa i społeczeństwa w okresie przejścia z syste-mu autorytarnego do demokratycznego.
Tom pierwszy: Studia przypadku, auto-rzy poświęcili sześciu różnym pauto-rzykładom wykorzystania przez państwo polityki pa-mięci w procesie demokratyzacji. Dobór próby nie jest przypadkowy, badaczom za-leżało bowiem na ukazaniu tego wymiaru tranzycji w odmiennych warunkach poli-tycznych, społecznych i ekonomicznych. Analizą objęto więc państwa, których dro-gi do demokracji były różne i w różny spo-sób wykorzystywano mechanizmy i narzę-dzia polityki pamięci. Wśród zaprezento-wanych przykładów znalazły się więc trzy państwa europejskie: Polska – były „sate-lita” Związku Radzieckiego, zorientowana na szybką i trwałą integrację z Zachodem, przechodząca tranzycję z reżimu
komuni-stycznego; Hiszpania – w której panują-cy system autorytarny był efektem wojny domowej, a która pochłonęła wiele ofiar oraz Estonia – byłe państwo Związku Ra-dzieckiego, której tranzycja jest przykła-dem pierwszej fali postradzieckiej przykła- demo-kratyzacji. Autorzy nie ograniczyli się jed-nak tylko do wykorzystania europejskich przykładów. Swoje badania przeprowadzi-li także w kraju położonym na pograniczu Europy i Azji czyli Gruzji. Podobnie jak Estonia była ona częścią ZSRR, a proces przemian rozpoczęła w wyniku tzw. kolo-rowej rewolucji. Przykład ten reprezentu-je drugą falę postradzieckiej demokratyza-cji. Dwa kolejne państwa pozaeuropejskie to: Chile – położone w Ameryce Połu-dniowej, gdzie reżim autorytarny był wy-nikiem przeprowadzonego tam krwawego zamachu stanu; i wreszcie przedstawiciel-ka Afryki – Republiprzedstawiciel-ka Południowej Afry-ki – przykład reżimu opartego na segre-gacji rasowej, o charakterze represyjnym – państwo to przechodzi skomplikowany proces demokratyzacji postkolonialnej.
Sześć różnych państw i sześć różnych modeli tranzycyjnych, zaprezentowanych w recenzowanej publikacji, umożliwiło au-torom precyzyjną analizę sposobów i me-tod wykorzystania narracji przeszłości przez rządzących w okresie przemian ustro-jowych. Dzięki temu udało im się w jasny sposób wyjaśnić w jakim stopniu prze-szłość – będąca swoistym „politycznym za-sobem” – może wpłynąć na proces demo-kratyzacji państwa. W tym celu autorzy wyodrębnili osiem kategorii badawczych. Stanowiły one również kanwę, przez pry-zmat której prezentowali oni poszczególne przypadki – co znacznie ułatwiło ich od-biór. Zrozumienie czym jest polityka histo-ryczna i jakie pełni funkcje w procesie tran-zycji umożliwiono więc czytelnikom dzię-ki analizie następujących wskaźników: roli
narracji pamięci jako legitymizacji nowych elit; roli narracji pamięci jako uzasadnienie obecności dawnych elit; roli narracji pa-mięci w rozliczeniu z przeszłością; roli nar-racji pamięci jako wyjaśnienie społecznych kosztów; roli narracji pamięci jako źródło nowych standardów; roli narracji pamię-ci jako ukazanie demokratyzacji jako re-alizacji historycznych celów; roli narracji pamięci jako uzasadnienie konieczności jedności narodowej; i wreszcie roli narracji pamięci jako aspekt tożsamości państwa.
Zaprezentowane w recenzowanym to-mie przykłady tranzycyjnej polityki histo-rycznej – choć nie wyczerpują tematu – w interesujący sposób ukazują czytelniko-wi jak istotna jest przeszłość w teraźniej-szości. Autorzy ukazują na ile skuteczne może być wykorzystanie mechanizmów narracji historycznych w realizacji obra-nych celów. Nie pozostawiają również wąt-pliwości, że politycznym błędem jest nie-docenienie możliwości jakie daje polity-ka pamięci. Analiza wybranych polity-kazusów: Polski, Hiszpanii, Estonii, Gruzji, Chile oraz RPA jest, jak twierdzą autorzy – na-ukowym krokiem w kierunku sformuło-wania teorii polityki historycznej. Czy ba-dacze zbliżyli się do tego celu? Odpowiedź na to pytanie przyniesie lektura drugiego tomu książki: Analiza porównawcza. Am-bicją politologów było stworzenie i zapre-zentowanie modelu użycia narracji pamię-ci w procesie demokratyzacji. Przekonują, że opierali się wyłącznie na twardych da-nych, a prezentowane w tomie twierdze-nia są zweryfikowane empirycznie. Nie ma wątpliwości, że po raz pierwszy w Pol-sce czytelnik może skonfrontować się z ta-kim sposobem opowiadania o polityce hi-storycznej. Nowatorskość i oryginalność przekazu jest wielkim atutem publikacji. Przekonująca jest konceptualizacja i ope-racjonalizacja podjętego tematu. Jej
war-stwa teoretyczna zaciekawi zarówno zain-teresowanych zagadnieniami polityki hi-storycznej, jak i kwestiami dotyczącymi procesów tranzycji. Podstawowe założenia projektu, pytania badawcze oraz przyjętą metodologię czytelnik znajdzie w pierw-szej części tomu. Imponuje matematyczna precyzja autorów w wyjaśnianiu podsta-wowych kategorii i terminów. Najistot-niejszym elementem tej części jest prezen-tacja stworzonego przez autorów modelu, który posłużył im w zobrazowaniu wyni-ków badań i umożliwił zrozumienie struk-tury problemu.
Druga część tomu przeznaczona zosta-ła na ukazanie wyników badań komparaty-stycznych, które autorzy uznają za najważ-niejszy cel projektu. Za pomocą autorskich mechanizmów badawczych porównali oni sześć (wspomnianych wcześniej) przykła-dów wykorzystania narracji pamięci w pro-cesie demokratyzacji państwa. Podjęli się próby odpowiedzi na pytanie dlaczego w czasie tranzycji istotne jest opowiadanie o przeszłości. Dzięki temu – jak twierdzą – udało się im wyodrębnić cechy uniwersal-ne polityki historyczuniwersal-nej i wskazać co wpły-wa na jej kształt i sposób prowpły-wadzenia. Się-gnięto więc do zaprezentowanych w pierw-szym tomie kategorii badawczych, których wyodrębnienie służyć ma określeniu głów-nych funkcji polityki historycznej w dobie tranzycji. W ich ramach wyizolowano trzy-dzieści siedem precyzyjnych wskaźników. Celem tego działania było doprecyzowa-nie przestrzeni badawczej gdzie interpreta-cje narracji historycznych są lub mogą być użyte do odtworzenia lub ukształtowania nowej tożsamości politycznej konkretnego społeczeństwa, funkcjonującego w rzeczy-wistości postautorytarnej.
Prezentacji ogólnego modelu wykorzy-stania narracji historycznych w kreowa-niu tożsamości politycznej w czasie
tran-94 Historia i Polit yk a • nr 17(24)/2016
Rec en zje
zycji poświęcony jest ostatni rozdział tej części tomu. Dzięki przytoczonym przy-kładom i ich porównaniu autorzy zwra-cają uwagę na jedną z kluczowych cech polityki historycznej czyli jej zorientowa-nie na przyszłość. Celem procesu tranzy-cji jest bowiem zmiana kultury politycz-nej oraz stworzenie nowych standardów. Wiąże się to silnie z chęcią wpływania na poczucie tożsamości politycznej odbior-cy polityki historycznej tj. konkretnego społeczeństwa. Wizja przyszłości musi zo-stać więc silnie podbudowana przez trady-cję oraz zdobyte doświadczenia. Osadze-nie nowych celów w przeszłości znaczOsadze-nie zmniejsza bowiem ryzyko ich odrzucenia. Jest to tym ważniejsze w procesie tranzy-cji bowiem demokracja – jak twierdzą au-torzy – kształtuje warunki, w których wła-ściwie przekazane narracje przeszłości mogą stać się skutecznym narzędziem bu-dowania nowego porządku.
Dwa tomy Polityki pamięci i
kształto-wania tożsamości politycznej w czasie tran-zycji postautorytarnej, dostarczają nam
nie-zwykle ciekawych wniosków na temat relacji między polityką historyczną a pro-cesem demokratyzacji państwa. Mimo za-interesowania polskich naukowców
pro-blematyką pamięci jej polityczny wymiar pozostaje obszarem wciąż słabo zagospo-darowanym. Autorzy tomu doskonale wy-pełniają tę lukę. Udało im się uniknąć – co należy zauważyć – obecnych w polskiej de-bacie naukowej, a zbędnych jak się wyda-je rozważań na temat czy i w jaki sposób państwo powinno „uprawiać” politykę hi-storyczną. Wychodzą – podobnie jak ba-dacze niemieccy – z założenia, że jest ona jedną z polityk państwa – dzięki czemu prezentowane tu treści są wolne od ide-ologicznych i moralizatorskich dywagacji. Warto raz jeszcze zwrócić uwagę na for-mę prezentacji wyników badań. W pol-skich warunkach mają one charakter no-watorski i z pewnością zaskoczą czytelni-ka. Statystyczne ujęcie wielu kwestii może ułatwić ich omówienie ale też nie jest do-skonałe ani wolne od błędów. Czy polski odbiorca jest gotowy na takie opowiada-nie o polityce historycznej pokaże recep-cja książki w środowisku naukowym. Cie-kawym doświadczeniem może być także przyjęcie zawartych tu treści poza granica-mi. Anglojęzyczna wersja obu tomów uka-że się bowiem w 2017 r. w Wielkiej Bry-tanii nakładem wydawnictwa Cambridge Scholars Publishing.
