ANDRZEJ CZY¯EWSKI1
RECENZJA KSI¥¯KI FELIKSA WYSOCKIEGO
„METODY TAKSONOMICZNE W ROZPOZNAWANIU
TYPÓW EKONOMICZNYCH ROLNICTWA
I OBSZARÓW WIEJSKICH”
2Profesor Feliks Wysocki zd¹¿y³ ju¿ przyzwyczaiæ czytelników do interesuj¹-cych prac, rozwijaj¹interesuj¹-cych problemy metodologii i taksonomii. Recenzowana ksi¹¿ka ma jednak charakter szczególny – jest zwieñczeniem, a zarazem podsu-mowaniem badañ prowadzonych przez Profesora od blisko 20 lat i zarazem przyk³adem umiejêtnego ³¹czenia przegl¹du wielu metod analitycznych z prak-tycznym ich zastosowaniem. Znacz¹cym osi¹gniêciem Autora jest sformu³owa-nie oryginalnego podejœcia do kwestii wyodrêbniania i identyfikacji typów eko-nomicznych za poœrednictwem metod taksoeko-nomicznych i statystycznej analizy wielowymiarowej. To on wprowadzi³ do literatury tematu (ekonomiki i statysty-ki rolnictwa) typologiê badañ a posteriori w odró¿nieniu od klasycznego podej-œcia a priori, opartego na wzorcach umownych. W ocenianej ksi¹¿ce upo-wszechnia i konkretyzuje to podejœcie badawcze. Opiera je najpierw na wyod-rêbnieniu empirycznym klas obiektów, a nastêpnie a posteriori dokonuje ich opisu i interpretacji. Badania te znajduj¹ szczególne zastosowanie dla du¿ych, zró¿nicowanych empirycznie macierzy obserwacji i s¹ przeciwieñstwem badañ klasycznych, w których konstruuje siê tzw. typy idealne (abstrakcyjne) w odnie-sieniu do wybranych cech, uznanych jako kluczowe dla badanej struktury. Sta-nowi¹ one niejako „umown¹ granicê”, do której odnosi siê poszczególne obiek-ty empiryczne i przypisuje siê je do okreœlonych klas obiek-typologicznych.
We wstêpie do rozprawy Autor deklaruje, i¿ jej celem jest przedstawienie me-todologicznych i empirycznych aspektów stosowania metod taksonomicznych. WIEŒ I ROLNICTWO, NR 1 (150) 2011
1 Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Ekonomiczego w Poznaniu (e-mail:
kmigz@ue.poznan.pl).
Sformu³owanie to jest na tyle ogólne, ¿e trudno w tym miejscu o orientacjê, na ile bêdzie to rozprawa oryginalna z wartoœci¹ dodan¹, a na ile podrêcznik do sto-sowania metod taksonomicznych w badaniach gospodarki ¿ywnoœciowej. Lek-tura tej obszernej dysertacji w¹tpliwoœci te jednak rozwiewa. Autor, obok doœæ rozleg³ych w¹tków ubocznych, przedstawia w³asn¹ oryginaln¹ koncepcjê kon-struowania typologii, dotycz¹cych zarówno typów ekonomicznych badanych struktur, jak i typów rozwojowych rolnictwa i obszarów wiejskich. Pokazuje praktyczne zastosowanie wspomnianej typologii a posteriori, w odró¿nieniu od typologii opartej na wzorcach idealnych (umownych), uwzglêdniaj¹cych cechy uznawane a priori za g³ówne w badanym aspekcie struktury. W ten sposób do-wodzi, ¿e arbitralnoœæ wyboru cech g³ównych, dotycz¹ca tak¿e ustalenia dla nich umownych wielkoœci granicznych, powoduje mo¿liwoœæ niew³aœciwego, bo sztucznego podzia³u naturalnie dziel¹cych siê obiektów na grupy typologiczne w wielowymiarowej przestrzeni badanej struktury, w efekcie czego te naturalnie powi¹zane efekty zamiast do tej samej grupy mog³yby trafiæ do ró¿nych grup.
Autor wiele miejsca w ksi¹¿ce poœwiêca oryginalnemu podejœciu do typolo-gii. Na podstawie klasyfikacji wielocechowej obiektów b¹dŸ konstrukcji cechy syntetycznej wskazuje na mo¿liwoœæ wyznaczenia typów strukturalnych b¹dŸ rozwojowych. Procedura ta oparta jest na identyfikacji formalnej i merytorycz-nej wyró¿nionych typów. Najpierw nadaje siê im nazwy, a potem je interpretuje z u¿yciem statystyk opisowych, co jest przeciwieñstwem procedur klasycznych opartych na wspomnianych wzorcach idealnych. Tak wiêc proponowane przez prof. F. Wysockiego badania typologiczne pozwalaj¹ wnikn¹æ w bezpoœrednio nieobserwowane (ukryte) struktury badanych, z³o¿onych zjawisk i wykrycie na-turalnie kszta³tuj¹cego siê podzia³u obiektów na klasy typologiczne ze wzglêdu na wszystkie rozpatrywane cechy, a nie tylko te a priori, uznawane za g³ówne. Bez w¹tpienia zarówno sam pomys³, jak i jego konkretyzacja mog¹ byæ uznane za oryginalny wk³ad Autora do rozwoju dyscypliny „ekonomia”.
Trzeba te¿ wyraŸnie podkreœliæ, i¿ ksi¹¿ka prof. F. Wysockiego zawiera du-¿e walory aplikacyjne. Poprzez wskazanie na odpowiednie metody i instru-menty analizy taksonomicznej umo¿liwia rozstrzygniêcie szeregu kwestii praktycznych w nastêpuj¹cych zakresach: regionalnych dostosowañ struktury przestrzennej produkcji rolniczej do warunków wytwarzania, g³ównie ze wzglêdu na koszty produkcji, oceny stopnia zaspokojenia potrzeb przetwór-stwa i konsumpcji ¿ywnoœci w skali lokalnej ze wzglêdu na strukturê produk-cji rolnej, mo¿liwoœci pog³êbienia integraproduk-cji i liberalizaproduk-cji gospodarki ze wzglêdu na dynamikê struktury produkcji i wzrost gospodarczy, przyczyn zrównowa¿onego (nie) rozwoju obszarów wiejskich na danym terytorium (w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, miêdzynarodowej).
Mo¿liwoœæ zastosowañ przedstawionej w pracy procedury i metod taksono-micznych w analizach regionalnych to kolejny walor omawianej ksi¹¿ki. Za-prezentowane badania pozwalaj¹ okreœliæ: jak pog³êbia siê integracja pozioma i pionowa w regionie, czy nastêpuje polaryzacja struktur, czy te¿ zmniejszaj¹ siê dysproporcje w rozwoju lokalnym i regionalnym, jakie s¹ szanse na reduk-cje bezrobocia na wsi i podnoszenie kwalifikacji kapita³u ludzkiego, na ile
mo¿liwy jest regionalny wzrost zatrudnienia i konkurencyjnoœci produkcji, czy i na ile wykorzystywane s¹ naturalne warunki przyrodnicze i strukturalne. Badania pozwalaj¹ uchwyciæ specyfikê analizowanych struktur, wyjaœniæ, ja-kimi siê ró¿ni¹ czynnikami i jakie s¹ przyczyny tych ró¿nic. Nie bez znacze-nia jest te¿ to, i¿ wyodrêbnione klasy s¹ równoœciowe lub uporz¹dkowane liniowo (rankingowe).
Ksi¹¿ka zawiera tak¿e wartoœci pogl¹dowe. Autor rozwa¿a, kiedy i w jakich warunkach nale¿y stosowaæ okreœlone metody klasyfikacji, na przyk³ad powia-tów czy gmin, a kiedy rzecz dotyczyæ ma identyfikacji obszarów problemowych. Wskazuje, jakie cechy charakteryzowaæ powinny badane struktury w jednym i drugim przypadku. Mo¿liwoœci identyfikacji dotycz¹ bardzo ró¿nych typów ekonomicznych, opisuj¹cych sytuacje ekonomiczn¹ w rolnictwie, na przyk³ad wed³ug zasobów czynników wytwórczych, skali produkcji, dochodów gospo-darstw, ich si³y ekonomicznej, jak te¿ typów obszarów wiejskich wyró¿nionych ze wzglêdu na funkcje gmin, powiatów, struktury wytwórcze, poziom ¿ycia czy rozwój infrastruktury technicznej i spo³ecznej, a szerzej – rozwoju spo³eczno--gospodarczego. W tym zakresie ksi¹¿ka jest bardzo u¿yteczna, wrêcz podrêcz-nikowa dla badaczy i praktyków gospodarczych.
Przechodz¹c do oceny metod prezentacji treœci rozprawy oraz jej konstrukcji, nale¿y podkreœliæ preferowane podejœcie opisowe ni¿ stochastyczne. Dostoso-wane jest ono do za³o¿eñ pracy wyra¿aj¹cych siê stosowanymi metodami wyod-rêbniania typów i ich identyfikacji. W czêœci empirycznej odnosi siê to do jed-nostek przestrzennych administracyjnych i bazuje na Ÿród³owych materia³ach statystycznych GUS w takim stopniu, by mog³y byæ spe³nione za³o¿enia stoso-wania metod taksonomicznych ex post. Co do konstrukcji pracy to wyraŸnie za-znaczaj¹ siê jej dwie czêœci. Pierwsza, sk³adaj¹ca siê z trzech rozdzia³ów, po-œwiêcona jest metodom taksonomicznym i rozpoznawaniu typów ekonomicz-nych. Ma ona charakter metodologiczny. Na oko³o 170 stronach Autor przedsta-wia podstawowe pojêcia, metody i procedury badañ taksonomicznych, niezbêd-ne do wstêpniezbêd-nego przetwarzania danych statystycznych, i koñczy usystematyzo-wanym przegl¹dem metod taksonomicznych. Szeroko omawiane s¹ metody oce-ny podobieñstwa stosowane w badaniach struktur wewnêtrzoce-nych zjawiska. Pre-zentowany jest podzia³ metod klasyfikacji i etapów postêpowania przy ich sto-sowaniu, a tak¿e klasyfikacje roz³¹czne, metody optymalizacyjne eliminacji wektorów, algorytmy zaliczane do klasyfikacji rozmytej, metody hierarchiczne, a tak¿e metody hierarchiczne przedstawiane w opozycji do metod optymaliza-cyjno-podzia³owych. W ksi¹¿ce znajdujemy te¿ prezentacjê analizy g³ównych sk³adowych, metody biplotu oraz metod ustalania klas w klasyfikacji roz³¹cznej i rozmytej. Ostatni z rozdzia³ów czêœci pogl¹dowej pracy (III) poœwiêcony jest rozpoznaniu typów rozwojowych i s³u¿y bardziej ocenom problemowym za po-œrednictwem metody porz¹dkowania liniowego obiektów i klas. Przedstawia mo¿liwoœci stosowania metod bezwzorcowych, wzorcowych i sposoby identyfi-kacji typów rozwojowych.
Lektura tej pierwszej, metodologicznej czêœci ksi¹¿ki przynosi jednak niejed-noznaczne refleksje. Z jednej strony szacunek i uznanie recenzenta budzi
d¹¿-noœæ Autora do kompleksowego, wyczerpuj¹cego wyk³adu na temat stosowania metod taksonomicznych i procedur badawczych w ró¿nych uwarunkowaniach i sytuacjach. Zapewne jest to potrzebne z punktu widzenia drugiej empirycznej czêœci ksi¹¿ki. Jednak z drugiej strony zastrze¿enia budzi fakt, i¿ miejscami, w szczególnoœci w rozdziale II, Autor nadmiernie wpada w konwencjê podrêcz-nika i przedstawiaj¹c mo¿liwie szeroko problematykê metod i procedur, traci na oryginalnoœci, gdy¿ nie jest w stanie w czêœci empirycznej opisu wykorzystaæ w pe³ni treœci zaprezentowanych w czêœci metodycznej. Przez to ksi¹¿ka staje siê mniej spójna i jest prze³adowana treœciami pogl¹dowymi o ograniczonej in-tegralnoœci. W istocie zasadny jest pogl¹d, ¿e z zaprezentowanej ksi¹¿ki mog³y-by powstaæ dwie – podrêcznik o stosowaniu metod taksonomicznych w ró¿nych uwarunkowaniach empirycznych i monografia oparta na oryginalnych bada-niach regionalnych, dostarczaj¹cych wniosków na temat z³o¿onoœci i podo-bieñstw ró¿norakich struktur z zastosowaniem konkretnych metod taksonomicz-nych. Niew¹tpliwie jest to najwiêksza s³aboœæ pomys³u Autora na ksi¹¿kê, w której œwiadomie stara siê po³¹czyæ walory podrêcznika z badaniami o cha-rakterze operacyjnym. Takimi bowiem s¹ rozdzia³y IV i V, ukazuj¹ce zastosowa-nie typologii i metod taksonomicznych w odzastosowa-niesieniu do krajowego i wielkopol-skiego rolnictwa, tak¿e z wykorzystaniem typów idealnych. Rozwa¿ania s¹ pro-wadzone na podstawie analizy opartej na klasyfikacji roz³¹cznej, rozmytej i po-rz¹dkowaniu liniowym w ujêciu przestrzennym z uwzglêdnieniem zró¿nicowa-nia regionalnego. Dotycz¹ skali produkcji i obsady byd³a, bazy surowcowej, stopnia rozwoju przetwórstwa mleka, skupu produkcji, u¿ytkowania gruntów, poziomu intensywnoœci organizacji produkcji rolniczej oraz poziomu rozwoju produkcyjno-ekonomicz-nego rolnictwa. Prezentowana jest praktyka badañ oparta na metodach: TOPSIS, biplotu, Warda, Chenga-Lina, w szczególnoœci do oceny poziomu rolnictwa w badanych jednostkach terytorialnych.
Z kolei praktyka badañ obszarów wiejskich zaprezentowana zosta³a z uwzglêdnieniem dwóch podejœæ, zak³adaj¹cych wykorzystanie typologii na podstawie opracowanych typów idealnych (a priori) oraz metod taksonomicz-nych (a posteriori). W ten sposób rozpoznano typy funkcjonalne oraz spo³ecz-no-gospodarcze, a tak¿e przeprowadzono ocenê poziomu ¿ycia ludnoœci w po-wiatach województwa wielkopolskiego. Dla rozpoznania typów funkcjonal-nych Autor stosuje metody klasyfikacji rozmytej, a metodê TOPSIS dla oceny poziomu rozwoju spo³eczno-gospodarczego powiatów. Poziom ¿ycia ludnoœci wiejskiej Wielkopolski okreœla natomiast, wykorzystuj¹c klasyczn¹ metodê pozycyjn¹ Hellwiga opart¹ na medianie Webera. W ten sposób czêœciowo kon-kretyzuje prezentacje ró¿nych typologii i metod taksonomicznych z pierwszej czêœci pracy, porównuj¹c zarazem czynniki badañ obszarów wiejskich wed³ug typologii klasycznej z metod¹ TOPSIS z zastosowaniem metod taksonomicz-nych ex post.
Przechodz¹c do koñcowej konkluzji, pragnê podkreœliæ oryginalne wartoœci ksi¹¿ki. W pe³ni powiod³a siê koncepcja rozpoznania typów ekonomicznych rol-nictwa i obszarów wiejskich za poœrednictwem metod taksonomicznych. Szko-da jednak, i¿ ju¿ we wstêpie, a najSzko-dalej w czêœci metodologicznej nie zosta³a
po-stawiona kluczowa hipoteza dla tej monografii, która jako twierdzenie pojawi³a siê dopiero w jej koñcowych fragmentach. W istocie Autor udowodni³, i¿ typo-logia klasyczna (a priori), oparta na wzorcach umownych, mo¿e byæ narzêdziem rozpoznawczym typów empirycznych, zw³aszcza gdy bazuje na stosunkowo nie-wielkiej liczbie cech. Jeœli natomiast podstaw¹ typologii s¹ wiêksze zbiory cech metrycznych i niemetrycznych, to w³aœciwe jest podejœcie a posteriori, w któ-rym wykorzystuje siê metody taksonomiczne, pozwalaj¹ce na redukcjê zbioru cech, klasyfikacjê obiektów, ustalanie liczby typów oraz na ich opis na podsta-wie cech charakterystycznych. Udowodnienie tej hipotezy uwa¿am za du¿e osi¹-gniêcie badawcze Autora, zwa¿ywszy, i¿ wykorzysta³ do tego olbrzymi¹ biblio-grafiê, tj. ponad 380 pozycji ksi¹¿kowych, artyku³ów, Ÿróde³ statystycznych, z czego 60% to literatura anglojêzyczna, a kilka pozycji jest w jêzyku francu-skim. Je¿eli do tego dodaæ, i¿ rozprawa zawiera tak¿e wartoœci dydaktyczne, gdy¿ rozwa¿a, jak wybieraæ cechy do analizy, ustalaæ system wag, okreœlaæ kie-runki preferencji cech, wybieraæ miary odleg³oœci, a nastêpnie metody klasyfi-kacji z zastosowaniem metod hierarchicznych czy optymalizacyjno-podzia³-owych, to mo¿na uznaæ, i¿ Autorowi uda³o siê z sukcesem zrealizowaæ pierwot-ny zamys³ prezentacji w jednej pracy zarówno metodologii stosowania, jak i praktyki aplikacji metod taksonomicznych do rozpoznawania typów ekono-micznych rolnictwa i obszarów wiejskich. Cen¹ tego sukcesu jest jednak¿e pew-na rozwlek³oœæ i ograniczopew-na spójnoœæ niektórych partii monografii.
W sumie ksi¹¿ka jest dobr¹ promocj¹ wielu nowych rozwi¹zañ metodycz-nych dla identyfikacji typów rozwojowych metodami taksonomicznymi, ze szczególnym uwzglêdnieniem metody TOPSIS. Autor istotnie wzbogaci³ instru-mentarium badañ regionalnych rolnictwa, gospodarki ¿ywnoœciowej i obszarów wiejskich. Da³ siê te¿ poznaæ jako kompetentny i twórczy analityk instrumentów oceny statystycznej i ekonometrycznej rozwoju sektora rolnego w skali ogólno-krajowej, regionalnej i lokalnej. Z tych wzglêdów ksi¹¿ka na pewno zainteresu-je zarówno profesjonalnych badaczy – ekonomistów rolnych, jak i liczne rzesze studentów i doktorantów, którzy znajd¹ w niej praktyczne wskazówki do prowa-dzenia swoich badañ i prac awansowych.
