___________________________________________________________________________
Wstępna ocena stanu bezpieczeństwa podziemnych
tras turystycznych w Muzeum Górnictwa Węglowego
w Zabrzu
Zbigniew Słota1), Krzysztof Słota1), Anna Morcinek-Słota1)
1)
Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa i Geologii, Instytut Eksploatacji Złóż, Gliwice
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie wstępu do oceny stanu bezpieczeństwa podziemnych tras turystycznych w MGW w Zabrzu. Jednym z jego elementów było przeprowadzenie badań ankietowych dotyczących bezpieczeństwa tras turystycznych w odczuciu samych zwiedzają-cych. W tym celu opracowano ankietę, która obejmowała pytania z zakresu trzech głównych obszarów: bezpieczeństwa ogólnego, zdarzeń potencjalnie niebezpiecznych oraz zadowole-nia turysty. Ankieta była anonimowa, a jej wypełnienie dobrowolne. Pytazadowole-nia miały charakter zamknięty, z wyjątkiem dwóch pytań, gdzie proszono o podanie niebezpiecznych zdarzeń na trasie oraz uwag. Na podstawie ankiety przeprowadzono badania wśród 500 losowo wybra-nych turystów zwiedzających trasy podziemne w MGW w Zabrzu. Wyniki badań zamieszczo-no na wykresach, uwzględniając dodatkowo płeć, wiek, oraz wykształcenie.
Słowa kluczowe: podziemne trasy turystyczne, bezpieczeństwo tras turystycznych, bezpie-czeństwo, kopalnie zabytkowe, badania ankietowe
The initial assessment of the safety of underground tourist
routes in the Coal Mining Museum in Zabrze
Abstract
The aim of the article is to present an introduction to the safety assessment of underground tourist routes in the Coal Mining Museum in Zabrze. One of its elements was conducting surveys on the safety of tourist routes in the eyes of the visitors themselves. For this pur-pose, a questionnaire was developed that included questions on three main areas: general safety, potentially hazardous events and tourist satisfaction. The poll was anonymous and its voluntary filling. The questions were closed except for two questions where they were asked to report dangerous incidents and remarks. Based on the survey, 500 randomly selected tourists visited the underground routes in the Museum. The results are shown in graphs, including sex, age and education.
Key words: underground tourist routes, safety of tourist routes, safety, historic mines, surveys
Współczesny świat jest pełen zagrożeń, które ze względu na ich rodzaj, skalę i miejsca występowania są często uznawane za mało realne. Bezpieczeństwo klien-tów, pracowników czy też majątek zgromadzony przez lata działalności firmy to war-tości wystawione na niebezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne. Dotyczy to także takiej instytucji, jak Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Doskonałe wyniki w obsłudze turystów, rozpoznawalna marka, przeszkolony personel, lojalność i uznanie klientów są wartościami, które trzeba chronić. Niezmiernie istotnym ele-mentem działań zwiększających bezpieczeństwo jest możliwość jego zagwaranto-wania siłami własnymi, a fakt uzmysłowienia sobie istniejących zagrożeń jest pod-stawą do ich eliminacji. Podpod-stawą efektywnego i bezpiecznego działania podmiotów, prowadzących działalność turystyczną w obiektach podziemnych, powinna być wie-dza o potencjalnych zagrożeniach, a także ocena skuteczności zabezpieczeń.
Udostępnianie dla ruchu turystycznego obiektów podziemnych o wysokiej warto-ści historycznej okazuje się często jedyną drogą ich ochrony, a także związanej z nimi zabytkowej infrastruktury naziemnej. Turystyka podziemna zaczyna odgrywać coraz większą rolę na rynku turystycznym, powstają wciąż nowe trasy w obiektach różnego typu. Tak też jest w przypadku MGW w Zabrzu. Nie należy jednak zapomi-nać o bezpieczeństwie samych turystów. Z uwagi na specyfikę podziemnych tras turystycznych dochodzą tutaj nowe, specyficzne zagrożenia, z którymi nie mamy do czynienia w obiektach na powierzchni. W Muzeum Górnictwa Węglowego obowiązu-ją też przepisy [5], które reguluobowiązu-ją sprawy bezpieczeństwa ruchu turystycznego pod ziemią.
Celem artykułu jest przedstawienie wstępu do oceny stanu bezpieczeństwa pod-ziemnych tras turystycznych w MGW w Zabrzu. Posłużono się w tym badaniami ankietowymi. Badania prowadzono na przestrzeni trzech ostatnich miesięcy 2016 r. Kolejnym krokiem w tej ocenie powinno być przeprowadzenie szczegółowych audy-tów bezpieczeństwa podziemnych tras turystycznych, których realizacja rozpoczęła się na początku 2017 r.
1. Badania ankietowe
W Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu turystów obowiązują regulaminy zwie-dzania tras turystycznych, z którymi mogą zapoznać się przed zjazdem przy kasach biletowych. Niezbędnych informacji na temat bezpieczeństwa powinien też udzielać przewodnik. Rolę przewodników przyjmują najczęściej osoby o dużym doświadcze-niu górniczym, dysponujące wiedzą o historycznych technikach i metodach górni-czych, mające dodatkowo przeszkolenie z zagrożeń, które występują w podziem-nych trasach turystyczpodziem-nych. Przeszły one stosowne przeszkolenia, także te z zakre-su udzielania pierwszej pomocy i reagowania w sytuacjach kryzysowych (np. pożaru pod ziemią). Nad bezpieczeństwem zwiedzających, oprócz przewodników, czuwają także odpowiednie służby MGW w Zabrzu. Dyspozytor kopalni dysponuje między innymi monitoringiem wideo, kopalnia wyposażona jest w automatyczny system pomiarów parametrów powietrza, wdrażany jest obecnie elektroniczny system reje-stracji i ewidencji turystów, który umożliwi, oprócz funkcji ewidencyjnych, także stre-fową lokalizację każdego turysty przebywającego na trasie. Wydaje się więc, że poziom bezpieczeństwa powinien być wysoki.
Celem autorów artykułu jest przedstawienie wyników badań ankietowych doty-czących bezpieczeństwa tras turystycznych w odczuciu samych zwiedzających. Opracowano do tego specjalną ankietę i przeprowadzono badania pilotażowe na losowo wybranej grupie stu zwiedzających ZKWK „Guido” [4]. Uzyskane dane pod-czas prowadzenia badań pilotażowych pozwoliły, już na tym etapie, wprowadzić pewne poprawki w funkcjonowaniu ruchu turystycznego w ZKWK „Guido”. Dotyczyły one przede wszystkim obszarów związanych z informowaniem turystów o zagroże-niach, ze sposobem zachowania się w przypadku ich wystąpienia oraz z zachęca-niem do zapoznania się z pełną treścią regulaminu zwiedzania podziemi kopalni. W niektórych miejscach tras turystycznych uzupełniono lub zmieniono oświetlenie oraz poprawiono oznaczenie miejsc, gdzie mogło dochodzić do uderzenia głową lub potknięcia.
Założono też, że istnieje sens prowadzenia dalszych badań ankietowych wraz z analizą ich wyników, a w konsekwencji poprawą bezpieczeństwa w obszarze ru-chu turystycznego. W związku z tym przeprowadzono pełne badania ankietowe na wszystkich trasach podziemnych w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu (w tym ZKWK „Guido” i kopalni Luiza) na grupie losowo wybranych pięciuset zwie-dzających.
Respondenci wypełniali specjalnie stworzoną ankietę (rys. 1), skorygowaną po badaniach pilotażowych, która obejmowała pytania z zakresu trzech głównych ob-szarów: bezpieczeństwa ogólnego (ankietowanych pytano m.in. o oznakowanie i oświetlenie trasy, elementy, mogące stanowić niebezpieczeństwo dla zwiedzają-cych, objawy złego samopoczucia, zachowania przewodnika), zdarzeń potencjalnie niebezpiecznych (potknięcia, upadki, uderzenia głową i inne niebezpieczne zdarze-nia) oraz zadowolenia turysty (satysfakcja z wycieczki, atrakcje, poczucie bezpie-czeństwa, inne uwagi odnośnie do bezpieczeństwa). Ankieta była anonimowa, a jej wypełnienie dobrowolne. Badani mogli dodatkowo podać płeć, wiek, wykształcenie oraz zawód. Pytania w ankiecie miały charakter zamknięty (można było udzielić odpowiedzi „tak”, „nie”, „nie wiem/brak opinii”), z wyjątkiem dwóch pytań, gdzie pro-szono o podanie innych niebezpiecznych zdarzeń na trasie oraz uwag na temat bezpieczeństwa trasy. Przy konstrukcji ankiety posłużono się odpowiednią literaturą [1, 2, 3] oraz własnym doświadczeniem autorów w tego typu badaniach. Na podsta-wie opracowanej ankiety przeprowadzono badania w MGW w Zabrzu wśród 500 losowo wybranych turystów zwiedzających trasy podziemne w ZKWK „Guido” oraz w kopalni Królowa Luiza.
W ZKWK „Guido” ankiety wypełniały osoby zwiedzające trasy turystyczne na po-ziomie 170 oraz 320 m lub biorące udział w wycieczce łączonej, obejmującej zwie-dzanie tych dwóch poziomów (co uwzględniano w arkuszu ankietowym). W kopalni Królowa Luiza nie rozgraniczano ankietowanych ze względu na bardzo podobny przebieg różnych wariantów tras turystycznych. Wśród zwiedzających spory odsetek stanowią osoby nieletnie (dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, młodzież), jed-nak prowadzący badania zdecydowali się na ankietowanie tylko osób pełnoletnich. W przypadku zorganizowanych grup osób nieletnich (np. wycieczki szkole) o odpo-wiedź na pytania ankietowe proszono opiekunów wycieczki.
Rys. 1. Arkusz ankietowy
Wyniki badań zamieszczono na wykresach, uwzględniając dodatkowo płeć, wiek, oraz wykształcenie. Poniżej znajdują się wykresy, na których zamieszczono najważ-niejsze wyniki badań ankietowych (rys. 2-7). Ich omówienie, wraz z komentarzem, znajduje się w kolejnym punkcie.
Rys. 2. Odpowiedzi ankietowanych w obszarze bezpieczeństwa ogólnego – część 1
Rys. 3. Odpowiedzi ankietowanych w obszarze bezpieczeństwa ogólnego – część 2
Rys. 5. Odpowiedzi ankietowanych w obszarze zadowolenia turystów
Rys. 6. Podział ze względu na wiek
2. Wnioski z przeprowadzonych badań
Z uzyskanych wyników można wnioskować, że ankietowana grupa była przekonana o dobrym oznakowaniu trasy. Na pytanie o oświetlenie trasy ponad połowa pytanych (52%), uznała, że jest ono wystarczające. W niektórych miejscach kopalni rzeczywi-ście panuje półmrok i 40% badanych stwierdziło, że oświetlenie było zbyt słabe. Należy jednak pamiętać, że celem niektórych tras jest chęć oddania realiów praw-dziwej, historycznej kopalni i dlatego też pewne elementy ekspozycji są oświetlone słabiej lub źródłami światła używanymi w czasach odpowiadających prezentowanej scenie (stanowisku). 42% ankietowanych twierdziło, że na trasie znajdują się wysta-jące elementy, które zaczepiają o ubranie, a 33%, że na trasie znajdują się obiekty, które mają ostre krawędzie, mogące skaleczyć. Aż 80% pytanych było zdania, że na trasie znajdują się miejsca, w których można się poślizgnąć (upaść), a 95%, że na trasie znajdują się miejsca, w których można uderzyć głową. Jest to spowodowane poprowadzeniem tras w autentycznych wyrobiskach górniczych, gdzie na przykład obniżenia stropu są rzeczą naturalną i nie da się ich uniknąć. Zauważyć należy, że wszystkie niebezpieczne miejsca zostały odpowiednio oznaczone, a zwiedzający obowiązkowo wyposażeni są w hełmy ochronne. 6% ankietowanych zaobserwowało na trasie objawy złego samopoczucia u siebie, natomiast 8% – u innych. 97% re-spondentów było przekonanych, że przewodnik udzielił informacji odnośnie do chowania się „na dole” kopalni, ale tylko 12%, że przewodnik poinformował, jak za-chować się w razie zagrożenia. Wyrywkowe kontrole prowadzone przez koordynato-rów ruchu turystycznego wykazały, że przewodnik zawsze udziela informacji co do zachowania się „na dole” kopalni oraz informuje, jak zachować się w razie zagroże-nia. Niemniej jednak, po analizie wyników ankiety, podczas okresowych szkoleń przewodników dodatkowo zwracana jest uwaga na ten aspekt pracy przewodnika. Większość pytanych (91%) było zdania, że przewodnik zapewniał ciągłą (odpowied-nią) opiekę (dbał o bezpieczeństwo grupy).
W pytaniach o zdarzenia potencjalnie niebezpieczne 84% osób twierdziło, że na trasie się potknęło, ale tylko 2% upadły. 75% ankietowanych uderzyło się głową (hełmem). 2% pytanych stwierdziły ponadto, że podczas zwiedzania doszło do in-nych niebezpieczin-nych zdarzeń. Wskazały tutaj głównie na zaklinowanie nogi w to-rowisku oraz uderzanie plecami i utknięcie przy przejściu niskim wyrobiskiem. Pod-czas prowadzenia badań ankietowych (na przestrzeni dwóch-trzech miesięcy) nie wydarzyły się żadne wypadki z udziałem turystów, nie spotkano się także z potrzebą udzielenia pierwszej pomocy zwiedzającemu. Z informacji udzielonych przez służby kopalniane wynika, że takie sytuacje nie zdarzają się często.
Większość biorących udział w badaniach ankietowych to osoby powyżej 35. roku życia (rys. 6) z wykształceniem średnim (64%) i wyższym (32%). Nie odnotowano większych korelacji pomiędzy wiekiem, wykształceniem a odpowiedziami wskazy-wanymi w ankietach. Znaczną część zwiedzających stanowią jednak dzieci i mło-dzież poniżej 18. roku życia. Założona metodyka badań przewidywała jednak wy-pełnianie ankiet tylko przez osoby pełnoletnie. W przyszłości planowane jest prze-prowadzenie badań na wybranych grupach dzieci i młodzieży.
Zdecydowana większość turystów była zadowolona z wycieczki, twierdzili też, że atrakcje na trasie są wystarczające i czuli się bezpiecznie. Kilka osób miało inne uwagi odnośnie do bezpieczeństwa. Powtarzały się tutaj głównie postulaty związane z torowiskiem (potknięcia), oświetleniem oraz miejscami, gdzie można uderzyć głową.
Podsumowanie
ZKWK „Guido” i kopalnia Królowa Luiza, należące do MGW w Zabrzu, to unikaty w skali światowej. Na przykład zachowane w ZKWK „Guido” wyrobiska nie mają odpowiednika w innych ośrodkach muzealnych na świecie. Skansen tworzą tutaj wyrobiska na poziomach 170 i 320 m oraz zespół zabudowy powierzchniowej wraz z wyposażeniem technicznym. Poziom 170 jest odzwierciedleniem pracy górników na przełomie XIX i XX wieku na obszarze Śląska, zagrożeń w kopalni oraz tradycji górniczych (kaplica św. Barbary). Trasa na poziomie 170 jest uzupełniona efektami multimedialnymi. Wyrobiska na poziomie 320 są utrzymane w stanie jak najbardziej zbliżonym do pierwotnego, kiedy to górnicy po raz ostatni zakończyli pracę i opuścili kopalnię. Część komór na tym poziomie jest już wykorzystana na działalność usłu-gową i restauracyjną, odbywają się tu liczne koncerty, spotkania, przedstawienia teatralne. Kopalnia Królowa Luiza pełni przede wszystkim funkcję edukacyjną, pre-zentując zabytki techniki górniczej, głównie z ubiegłego wieku, ale też takie, które wykorzystywane są obecnie w kopalniach.
Przed zejściem pod ziemię należy zapoznać się z regulaminem. Niestety z po-czynionych obserwacji wynika, że tylko niewielka część turystów zwraca na to uwa-gę. Uzyskane dane podczas prowadzenia badań ankietowych pozwoliły, już na tym etapie, wprowadzić pewne poprawki w funkcjonowaniu ruchu turystycznego w ZKWK „Guido” oraz kopalni Królowa Luiza. Dotyczą one przede wszystkim obsza-rów związanych z szerszym informowaniem turystów o zagrożeniach, z którymi mo-gą się spotkać pod ziemią, sposobem zachowania się w przypadku ich wystąpienia oraz z zachęcaniem do zapoznania się z pełną treścią regulaminu zwiedzania pod-ziemi kopalni. W niektórych miejscach tras turystycznych uzupełniono lub zmieniono oświetlenie oraz poprawiono oznaczenie miejsc, gdzie mogło dochodzić do uderze-nia głową lub potknięcia (rys. 8).
Podziemne trasy turystyczne w MGW w Zabrzu są odpowiednio zabezpieczone, a większość z nich można zwiedzać w towarzystwie przewodnika. Warto jednak pamiętać, aby odpowiednio przygotować się do takiej wycieczki. Muzeum górnictwa węglowego odradza zwiedzanie podziemi osobom cierpiącym na klaustrofobię lub choroby serca. Należy mieć na uwadze, że zjeżdżanie (schodzenie) pod ziemię odbywa się na własne ryzyko, a organizatorzy zwiedzania nie ponoszą odpowie-dzialności za wypadki, które mogą być skutkiem złego stanu zdrowia turystów. Trasy oświetlone są różnymi źródłami światła, jednak w niektórych miejscach panuje pół-mrok. Przed wizytą pod ziemią dobrze jest także sprawdzić, czy wybrana trasa do-stępna jest dla osób niepełnosprawnych. Nie wszystkie bowiem trasy zapewniają takie udogodnienia. Następnym elementem, na który zwiedzający powinni zwrócić uwagę, jest odpowiedni ubiór. Na trasach panują stosunkowo niskie temperatury (ok. 16 °C) i w związku z tym zalecany jest odpowiedni ubiór. Niestety wiele osób (szczególnie w okresie letnim) nie jest na to przygotowanych. To samo dotyczy in-formacji o zalecanym wygodnym obuwiu z płaską podeszwą – zdarzają się osoby, które chcą zwiedzać kopalnię, np. w butach na wysokim obcasie lub klapkach.
Rys. 8. Przejście niskim, słabo oświetlonym wyrobiskiem [mat. własne]
Obecnie trwają końcowe prace związane z prowadzeniem szczegółowego audytu bezpieczeństwa tras turystycznych, przeglądem dokumentacji, regulaminów i zarzą-dzeń, co powinno dać pełen obraz stanu bezpieczeństwa podziemnych tras tury-stycznych w MGW oraz pozwolić zaplanować i podjąć działania korygujące oraz podnoszące bezpieczeństwo ruchu turystycznego.
Bibliografia
[1] Babbie E., 2007, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa.
[2] Frankfort-Nachmias Ch., 2001, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnic-two Zysk i S-ka, Poznań.
[3] Krok E., 2015, Budowa kwestionariusza ankietowego a wyniki badań, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Studia Informatica, nr 37/2015, Szczecin, s. 5573. [4] Słota Z., 2016, Bezpieczeństwo podziemnych tras turystycznych w ZKWK „Guido” –
propozycja badań ankietowych. Materiały konferencyjne GZR 2016. Referat wygłoszony w ramach konferencji Górnictwo Zrównoważonego Rozwoju. Gliwice.
[5] Zarządzenia i regulaminy dyrektora Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, w tym regulamin zwiedzania ZKWK „Guido”.
