Medycyna Pracy 2013;64(1):83–102
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA POGLĄDOWA
Ewa Zamysłowska-Szmytke Mariola Śliwińska-Kowalska
DZIAŁANIE WYBRANYCH ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH
NA NARZĄD SŁUCHU I UKŁAD RÓWNOWAGI
THE INFLUENCE OF ORGANIC SOLVENTS ON HEARING AND BALANCE: A LITERATURE REVIEW
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland Klinika Audiologii i Foniatrii / Audiology and Phoniatrics Clinic
Streszczenie
Publikacja podsumowuje stan aktualnej wiedzy na temat ototoksycznego wpływu rozpuszczalników organicznych na narząd słuchu i układ równowagi. Przegląd danych literaturowych obejmuje wszystkie istotne badania u ludzi oraz najważniejsze badania na zwie-rzętach zawarte w bazie PubMed do połowy roku 2012. Ponadto w pracy przedstawiono zalecenia dla celów profilaktyki medycznej opracowane w oparciu o dane literaturowe i badania własne. Wyniki badań, w tym opublikowanych badań własnych, wykazały, że głębokość uszkodzenia słuchu przypisywana narażeniom na te substancje chemiczne może wynosić kilka, kilkanaście dB HL. Uszkodzenia słuchu obserwowano głównie w zakresie wysokich częstotliwości, choć mogą dotyczyć również częstotliwości średnich (0,5–4 kHz). Przy łącznym działaniu rozpuszczalników i hałasu dominuje efekt hałasu. Udokumentowany jest również wpływ roz-puszczalników organicznych na ośrodkową część układu równowagi oraz niewykluczony – na część obwodową (błędnik). Wynikiem uszkodzenia jest zmniejszenie pobudliwości układu przedsionkowego czy asymetria pobudliwości. Mimo że nie jest znana zależność typu dawka–odpowiedź, wyniki dotychczasowych badań wskazują na konieczność objęcia osób narażonych na rozpuszczalniki or-ganiczne badaniami profilaktycznymi pod kątem wykrywania zaburzeń narządu słuchu i równowagi. Podstawowymi badaniami w tym zakresie powinny być, oprócz konsultacji laryngologa/audiologa, badania audiometrii mowy w szumie (hearing in noise test – HINT) oraz posturografii. Med. Pr. 2013;64(1):83–102
Słowa kluczowe: rozpuszczalniki, styren, ksylen, błędnik, słuch, równowaga posturalna Abstract
This manuscript presents an overview of current knowledge on the influence of organic solvents on the hearing and balance systems. The authors analyzed – the literature data concerning the results of all human and the most relevant animal studies, published un-till 2012. Moreover, the guidelines for occupational medicine specialists were proposed on the basis of literature review and the authors’ own scientific experience. The literature data and our studies revealed the increased risk of hearing loss in workers exposed to organic solvents only, and well documented potentiation of harmful effects of combinedexposure to organic solvents and noise. Hearing im-pairment is mainly observed in high frequencies, but lower frequencies can also be involved (0.5–4 kHz). The imim-pairment induced by exposure to organic solvents is mild, up to several dBs. In the combined exposure to noise and solvents , the noise effect predominates. Organic solvents affect the central pathways of vestibular system although unilateral or bilateral vestibular hypofunction might also be a possible consequence of solvent exposure. Occupational exposure to organic solvents is a risk factor for hearing and balance impair-ments. Therefore, workers exposed to solvents should be covered by hearing loss prevention programs. Speech in noise test (HINT) and posturography seem to be the most suitable tests for hearing and balance prevention programme for organic solvent exposed workers. Med Pr 2013;64(1):83–102
Key words: organic solvents, styrene, xylene, vestibular, hearing, postural balance
Adres 1. autorki: Klinika Audiologii i Foniatrii, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e- mail: zamysewa@imp.lodz.pl
Nadesłano: 21 grudnia 2012, zatwierdzono: 22 stycznia 2013
WPROWADZENIE
Cechą charakterystyczną środowiska pracy jest współ-występowanie szkodliwych dla zdrowia czynników fizycznych i chemicznych. Przykładem może być na-rażenie na rozpuszczalniki organiczne, któremu czę-sto towarzyszy hałas o wysokich poziomach. Przy tym rzadkością jest występowanie w środowisku pracy
po-jedynczej substancji chemicznej – najczęściej w proce-sach produkcyjnych stosowane są mieszaniny rozpusz-czalników o bardzo zróżnicowanym składzie. Oddzia-ływanie na organizm człowieka jest wypadkową inte-rakcji zachodzących między czynnikami szkodliwymi, które występują na danym stanowisku pracy – od pro-stego sumowania skutków do wzajemnego potęgowania (znacznie rzadziej osłabiania) działania poszczególnych
84 E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska Nr 1
albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne”.
Przewlekłą toksyczną encefalopatię (chronic toxic encephalopathy – CTE) charakteryzuje wiele nieswo-istych objawów, takich jak obniżenie sprawności intelek-tualnej, emocjonalnej, zaburzenia pamięci i koncentra-cji oraz zawroty głowy (typu nieukładowego). Podstawą rozpoznania jest przeprowadzenie testów poznawczych i behawioralnych oraz ocena poziomu intelektualnego i stanu emocjonalnego w oparciu o badania psycholo-giczne i neurolopsycholo-giczne. U osób z CTE uwagę zwracają zaburzenia koordynacji ruchowej oraz wydłużenie cza-su reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe. Neurotok-syczne działanie rozpuszczalników organicznych, poza wpływem na ośrodkowy układ nerwowy, obejmuje również działanie na nerwy czaszkowe i obwodowe.
Ocena stanu słuchu, ośrodkowych procesów prze-twarzania słuchowego czy zaburzeń równowagi nie jest obowiązkowym elementem profilaktyki medycz-nej u osób narażonych na rozpuszczalniki organiczne. W orzekaniu o chorobach zawodowych związanych z narażeniem na te substancje chemiczne diagnostyka słuchu i równowagi jest włączana przede wszystkim w celu wykluczenia chorób o etiologii pozazawodowej.
WPŁYW ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH NA NARZĄD SŁUCHU
Badania na zwierzętach
Pierwsze badania nad ototoksycznością rozpuszczalni-ków organicznych pochodzą z początku lat 80. ubiegłe-go stulecia. Początkowo działanie ototoksyczne zostało udowodnione dla toluenu, jednak w późniejszych ba-daniach potwierdzono toksyczne działanie na narząd słuchu również takich rozpuszczalników, jak izomery ksylenu, etylobenzen, propylobenzen, trójchloroetylen, styren, chlorobenzen i n-heksan. W ciągu prawie 30 lat badań wykazano, że rozpuszczalniki powodują trwałe uszkodzenie słuchu, wskazano ślimak jako miejsce po-wstawania uszkodzeń oraz określono możliwe patome-chanizmy działania rozpuszczalników. Wyniki badań elektrofizjologicznych u szczurów wskazały na pierwot-ną lokalizację uszkodzeń w obszarze ślimaka, odpowie-dzialnym za percepcję średnich częstotliwości (2). Bada-nia histologiczne ujawniły jednak uszkodzeBada-nia nie tylko w zakręcie środkowym, odpowiedzialnych za percepcję takich tonów, lecz również w zakręcie szczytowym śli-maka (zakres częstotliwości niskich, 4–5 kHz) (2,3), po-twierdzając zmiany czynnościowe w badaniu elektro-kochleograficznym (4).
czynników. Obecnie interakcje między poszczególny-mi składnikaposzczególny-mi środowiska pracy nie są uwzględniane w ocenie higienicznej stanowiska pracy.
Rozpuszczalniki organiczne, ze względu na swoje własności lipofilne mogą oddziaływać zarówno na ob-wodową, jak i ośrodkową cześć drogi słuchowej oraz układu przedsionkowego (równowagi). Istnieje dość liczna grupa rozpuszczalników o udowodnionym lub prawdopodobnym wpływie na słuch i układ równowa-gi, jednak aktualny przegląd piśmiennictwa obejmuje jedynie te związki, których ototoksyczność była przed-miotem wieloośrodkowych badań prowadzonych szcze-gólnie intensywnie w ostatnich kilku, kilkunastu latach przy znaczącym udziale Kliniki Audiologii i Foniatrii Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi. Do omawianej grupy należą mieszaniny rozpuszczal-ników z przeważającym udziałem toluenu i ksylenów oraz styren. Narażenie na wymienione rozpuszczalni-ki występuje m.in. u malarzy, pracowników zakładów farb i lakierów, zakładów chemicznych, stoczni (toluen, ksylen), rafinerii, a także osób pracujących w kontak-cie z paliwami lotniczymi (benzen, ksylen), w procesie produkcji obuwia oraz przy jego naprawach (n-heksan), przy wytwarzaniu plastikowych elementów oraz w za-kładach stosujących laminowanie w procesie produkcji, np. w przemyśle jachtowym (styren).
Izolowane narażenie na pojedynczy rozpuszczalnik o działaniu ototoksycznym występuje sporadycznie. Zwykle w procesie produkcji stosowane są mieszaniny o złożonym składzie (np. w przemyśle farbiarskim mie-szaniny ksylenu, toluenu, metyloetyloketonu – MEK, metyloizobutyloketonu, octanu etylu, octanu butylu, etylobenzenu i innych). W bardzo licznych gałęziach przemysłu narażeniu na rozpuszczalniki towarzyszy narażenie na hałas, zazwyczaj o umiarkowanie wyso-kich poziomach (stocznie jachtowe, fabryki farb, fabry-ki laminatów), jednak czasem przekraczających wartość najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN) dla ha-łasu, która wynosi 85 dBA (np. stocznie morskie, w któ-rych narażenie na hałas sięga 96 dBA).
Przewlekłe narażenie na rozpuszczalniki organicz-ne, po wielu latach, może prowadzić do rozlanych zmian organicznych mózgu, powodując wiele dole-gliwości i nieprawidłowości w badaniu neurologicz-nym i psychologiczneurologicz-nym, określanych jako przewlekła toksyczna encefalopatia. Jednostka ta uznana jest za chorobę zawodową – w wykazie chorób zawodowych, opublikowanych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodo-wych (1) znajduje się ona w punkcie 1: „Zatrucia ostre
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
Nr 1 85
Rozpuszczalniki organiczne, podobnie jak hałas, działają uszkadzająco na narząd Cortiego, jednak za-równo mechanizm działania, jak i struktury uszkadza-ne wydają się być różuszkadza-ne w przypadku obu tych narażeń. Hałas uszkadza pierwotnie rzęski komórek słuchowych zewnętrznych pierwszego rzędu, podczas gdy rozpusz-czalniki powodują lizę błon komórkowych komórek słuchowych zewnętrznych, postępującą od III rzędu komórek słuchowych w kierunku rzędu II i I tych ko-mórek (5). Uważa się, że rozpuszczalniki przenoszone są do ślimaka z krwią, przenikają przez prążek naczy-niowy i przechodzą do komórek słuchowych zewnętrz-nych, uszkadzając strukturę błon komórkowych (2–5).
Pierwotnym miejscem uszkodzenia są prawdopo-dobnie komórki podporowe Deitersa i Hensena (3), a następnie komórki słuchowe (6). Uszkodzenia te rozpoczynają się w części podstawnej ślimaka, a wraz ze wzrostem narażenia obejmują bardziej szczyto-we części ślimaka (2,3,7,8). Naszczyto-wet znacznego stop-nia uszkodzestop-nia komórek słuchowych zewnętrznych u szczurów nie mają jednak pełnego odbicia w przesu-nięciu progu słuchu.
Ototoksyczność rozpuszczalników jest gatunko-wo zależna, zależy również od rodzaju rozpuszczalni-ka. Istnieją doniesienia o ponad 2-krotnie silniejszym, uszkadzającym słuch, działaniu styrenu w porównaniu z działaniem toluenu (8). Działanie rozpuszczalników jest również zwiększane przez jednoczesne narażenie danej osoby na hałas – łączne działanie tych dwóch czynników może być nawet większe niż suma ich efek-tów (9). Co więcej, jednoczesne narażenie na hałas i toluen powoduje uszkodzenia ślimaka w przypadku stężeń toluenu, które w izolowanym narażeniu nie po-wodowały uszkodzeń (10).
Efekt synergistyczny działania u szczurów hałasu i toluenu potwierdzono w szerokim zakresie częstotli-wości 2–32 kHz (9), w przypadku styrenu – 8–16 kHz, a powyżej 16 kHz efekt działania tych dwóch czynników był jedynie addytywny (5). Wydaje się, że rozpuszczal-niki mogą modyfikować strukturę błony komórkowej komórek słuchowych zewnętrznych, czyniąc je bardziej podatnymi na działanie hałasu. Inna możliwa hipoteza dla synergistycznego działania rozpuszczalników i ha-łasu oparta jest na możliwości hamowania przez roz-puszczalniki mechanizmów ochronnych ucha (11).
Badania u ludzi
Badania u ludzi nad ototoksycznym działaniem roz-puszczalników organicznych dotyczą głównie populacji narażonej na mieszaniny tych związków oraz populacji
narażonych wybiórczo na styren lub toluen. Naraże-nie na mieszaniny rozpuszczalników występuje przede wszystkim u pracowników zakładów produkujących farby i lakiery, zakładów papierniczych, malarzy, pra-cowników narażonych na paliwa lotnicze oraz perso-nelu obsługi samolotów. Wybiórcze narażenie na sty-ren spotykane jest przy produkcji laminatów i tworzyw sztucznych a na toluen w drukarni rotograwiurowej.
Wyniki badań oceniających wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd słuchu u ludzi zostały przedstawione w tabeli 1.
W zależności od zastosowanego kryterium częstość występowania uszkodzeń słuchu związanych z nara-żeniem na mieszaniny rozpuszczalników organicz-nych z istotnym udziałem ksylenów i toluenu szacu-je się od 18% (15) do 28% (33), a nawet do 49% (20) i 57% (25), natomiast narażenie na styren powodowało uszkodzenia słuchu u 63% osób (28). Jednoczesne nara-żenie na mieszaniny rozpuszczalników i hałas powodo-wało wzrost częstości występowania uszkodzeń słuchu do 42–50% (20), a nawet 55% (20) i 61% (30). Uszko-dzenie słuchu w przypadku narażenia na wysokie stę-żenia toluenu i hałas obserwowano u 53–86%, a w gru-pie narażonych na styren i toluen oraz styren i hałas u 80% osób (28). W grupie narażonych na sam hałas uszkodzenia słuchu stwierdzano u 26–45%, a w grupie nienarażonych zaledwie u 5–8% (15).
Wydaje się, że ryzyko uszkodzenia słuchu w znacz-nym stopniu zależy od wielkości i rodzaju narażenia, choć zależność między uszkodzeniem słuchu a dawką (stężeniem) rozpuszczalników bądź składem chemicz-nym mieszanin nadal pozostaje niewyjaśniona. W ba-daniach Moraty i wsp. (20) oraz Kima i wsp. (33) u osób narażonych na mieszaniny rozpuszczalników organicz-nych zawierające ksyleny i toluen w niewielkich stęże-niach nie stwierdzono istotnego statystycznie wzro-stu ryzyka uszkodzenia słuchu. W badaniach Moraty i wsp. (20) stężenia toluenu i ksylenu wynosiły od-powiednio: 69,3 mg/m3 i 5,2 mg/m3, ryzyko
względ-ne – 1,9. W badaniach Kima i wsp. (33) stężenia to-luenu i ksylenu wynosiły odpowiednio: 13,6 mg/m3
i 9,7 mg/m3, a ryzyko uszkodzenia słuchu – 2,6.
W badaniach własnych u pracowników fabryki farb i lakierów narażonych na rozpuszczalniki w stęże-niach poniżej 100 mg/m3 ryzyko względne
uszkodze-nia słuchu wynosiło 2,4 i było istotne statystycznie (95% Cl: 1,8–4,3). Podobne wyniki uzyskał Rabino-witz (36), który stwierdził prawie 2-krotny wzrost ry-zyka uszkodzenia słuchu w ciągu 5-letniej obserwacji prowadzonej w dużej grupie pracowników narażonych
Ta be la 1. W pły w n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki o rga niczn e n a n arząd słuc hu – p rzeg ląd b ad ań u l udzi Ta bl e 1. Or ga nic s ol ven ts a nd h ea rin g – t he r ev ie w o f h um an s tudies Pi śmiennic tw o Ref er en ces Po pu lac ja b ad an a St ud y p op ul at io n N arażenie* Expos ur e* W yni ki St ud y r es ul ts Ber gs trö m i N ys trö m, 1986 (12) 319 p raco w ni kó w za kładó w pa pier niczy ch / 319 w or ker s o f pa per p ro duc tio n p la nt 47 os ób: miesza nin y r ozp uszcza lni kó w + h ała s 80–90 dB A; 164 os ob y, h ała s 95–100 dB A / 47 p eo ple: so lv en ts mixt ur e + n oi se 80–90 dB A; 164 p eo ple , no ise 95–100 dB A uszk odzeni a słuc hu w za kr esie częs to tli w oś ci 4 kH z – częs tsze w g ru pie os ób n arażo ny ch na h ała s i r ozp uszcza lni ki niż n arażo ny ch j ed ynie n a h ała s / h ea rin g im pa irm en t at 4 kH z – m or e f re quen t in t he g ro up exp os ed t o n oi se + s ol ven ts t ha n in t ha t exp os ed to n oi se-o nl y M ui jser i ws p., 1988 (13) 59 p raco w ni kó w za kładó w włó kien szt uczn yc h, 94 os ob y nien arażo ne / / 59 w or ker s o f r esin sy nt hesi s pl an t, 94 n on-exp os ed w or ker s sty ren, śr ednie s tę żeni a: n arażeni b ezp ośr ednio na 138 m g/m 3, n arażeni p ośr ednio n a 61 m g/m 3 / / s ty ren e, m ea n co ncen tra tio ns: dir ec t exp os ur e to 138 m g/m 3 an d in dir ec t exp os ur e t o 61 m g/m 3 be z r óżnic p rog ów słuc hu mię dzy g ru pa mi os ób n arażo ny ch a g ru pą k on tro ln ą; r óżnice pr og ów słuc hu d la 8 kH z mię dzy g ru pa mi o r óżn ym n arażeni u n a r ozp uszcza lni ki / / n o diff er en ces in h ea rin g t hr es ho ld s b et w een t he exp os ed a nd n on-exp os ed g ro ups; diff er en ces in h ea rin g t hr es ho ld s f or 8 kH z b et w een t he g ro ups diff er en t in exp os ur e to s ol ven ts M öl ler i ws p., 1990 (14) 18 p raco w ni kó w s to czni j ac ht ow ej / / 18 w or ker s o f yac ht ya rd sty ren w s tę żeni ac h < 110 m g/m 3 / s ty ren e exp os ur e < 110 m g/m 3 u 7 os ób niep ra w idło w e w yni ki t es tó w m ow y znie kszt ałco nej i CR A / in 7 w or ker s ab no rm al r es ul ts o f t he di sto rt ed s pe ec h t es t a nd co rt ic al r es po ns es M ora ta i ws p., 1993 (15) 50 p raco w ni kó w o ddzi ału w yk oń czenio w eg o, 39 p raco w ni kó w oddzi ału m al ar sk ieg o, 51 dr uka rzy ro tog ra w iur ow yc h / / 50 m ain ten an ce w or ker s, 39 p ain t m an ufac tur in g w or ker s an d 51 p rin tin g w or ker s hała s 88–97 dB A, miesza nin y r ozp uszcza lni kó w (to luen, ksy len, ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a: 0,59–1,59), h ała s < 85 dB A; w ys ok ie stę żeni a t ol uen u (do 1860 p pm = 7009 m g/m 3) + h ała s (88–98 dB A) / n oi se 88–97 dB A, s ol ven t mixt ur e (t ol uen e, xy len e, exp os ur e in dex: 0.59–1.59, no ise < 85 dB A) a nd t ol uen e + n oi se (t ol uen e u p to 1860 p pm, n oi se 88–98 dB A) hała s – częs toś ć u szk odzeń słuc
hu: 26%, RR = 4,1 (95% CI: 1,4–12,2); miesza
nin y – częs toś ć u szk odzeń słuc hu: 18%, RR = 5,0 (95% CI: 1,5–17,5); t ol uen + h ała s – częs toś ć u szk odzeń słuc hu: 53%, RR = 10,9 (95% CI: 4,1–28,9); w ię kszy o ds et ek os ób z osła bieniem o dr uc hó w w a udio m et rii im ep da nc yjn ej d la s ty m ul ac ji k on tra la tera ln ej w p or ów na ni u z i psi la tera ln ą w s tos un ku do p ozos tały ch g ru p / / n oi se – f re quen cy o f h ea rin g los s: 26%, RR = 4.1 (95% CI: 1.4–12.2); s ol ven t exp os ed – fre quen cy o f h ea rin g los s: 18%, RR = 5.0 (95% CI: 1.5–17.5); t ol uen e + n oi se exp os ed – fre quen cy o f h ea rin g los s: 53%, RR = 10.9 (95% CI: 4.1–28.9); m or e co nt ra la tera l t ha n ipsi la tera l s tim ul at io n a bn or m ali ties in immi ta nce a udio m et ry in t ol uen e + n oi se g ro up co m pa rig t o o th er s Jaco bs en i ws p., 1993 (16) bad anie k w es tio na riu szo w e u 3284 os ób / q ues tio nn air e s tud y in a g ro up o f 3284 s ub je cts miesza nin y r ozp uszcza lni kó w, s taż > 5 l at; h ała s; ro zp uszcza lni ki + h ała s / s ol ven t mixt ur es, exp os ur e fo r > 5 y ea rs; n oi se; s ol ven ts + n oi se miesza nin y: RR = 1,4 (95% CI: 1.1–1,9), h ała s: RR = 1,9 (95% CI: 1,7–2,1), ro zp uszcza lni ki + h ała s: RR = 1,8 (95% CI: 1,6–2,1), do min uj e ef ek t h ała su / / mixt ur es: RR = 1.4 (95% CI: 1.1–1.9); n oi se: RR = 1.9 (95% CI: 1.7–2.1); s ol ven t + + n oi se: RR = 1.8 (95% CI: 1.6–2.1); in s ol ven t + n oi se g ro up n oi se eff ec t p re do min at ed Ab ba te i ws p., 1993 (17) 40 p raco w ni kó w dr uka rni ro tog ra w iur ow ej / 40 r ot og ra vur e pr in tin g w or ker s to luen: 97 p pm = 368 m g/m 3; s taż: 12–14 l at, k wa s hi pp ur ow y: 2,7 g/l; g ru pa o dniesieni a do bra na w ie kiem i płci ą, k wa s hi pp ur ow y: 1,6 g/l / / t ol uen e: 97 p pm, t en ur e: 12–14 y ea rs, hi pp ur ic acid se cr et io n: 2.7 g/l; a ge a nd g en der ad ju ste d co nt ro ls, hi pp ur ic acid s ecr et io n: 1.6 g/l AB R – i sto tnie dłuższe śr ednie l at en cj e fa l I, II, V o raz in ter la ten cj e w g ru pie o w ię kszy m na rażeni u / AB R – s ta tis tic al ly sig nific an tly lo ng er l at en cies o f I, II a nd V wa ves a nd in ter wa ves in a m or e exp os ed g ro up o f w or ker s Sa ss-K or ts ak i ws p., 1995 (18) 299 p raco w ni kó w za kład u pr od uk cji p la sti ku / 299 w or ker s of p la stics p la nt sty ren – śr ednie s tę żeni a: 73,5 m g/m 3, h ała s (Leq 87,2 dB A), 170 n arażo ny ch wp ros t, 86 pośr ednio , 43 nien arażo ny ch / s ty ren e, m ea n co ncen tra tio n: 73.5 m g/m 3, n oi se (L eq 87.2 dB A), 170 w or ker s dir ec tly , 86 in dir ec tly exp os ed an d 43 n on-exp os ed ist ot ny wpły w w ie ku i n arażeni a n a h ała s n a śr ednie p rog i słuc hu (3–8 kH z), si ln a ko re lac ja mię dzy na rażeniem na hała s a w ie lk oś ci ą u szk odzeń słuc hu , b ra k w w. za le żn oś ci od s kum ulo wa neg o n arażeni a n a s ty ren / a ge a nd n oi se exp os ur e w er e p osi tiv ely as so ci at ed w ith h ea rin g los s; t he det rim en ta l eff ec t o f n oi se exp os ur e o n h ea rin g ac ui ty , str en gt hen ed w ith in cr ea se d a ge , n o e viden ce o f c hr onic s ty ren e-in duce d eff ec t o n he ar in g ac ui ty
Vr ca i ws p., 1996 (19) 49 p raco w ni kó w za tr udnio ny ch przy dr uk owa ni u p ra sy , 59 os ób nien arażo ny ch / 49 w or ker s em plo ye d in a p rin tin g p res s, 59 n on-exp os ed s ub je cts ni sk ie s tę żeni a t ol uen u / t ol uen e in lo w co ncen tra tio n BAEP – o bniżenie a m pli tud y fa l P1–P5, w ydłużo na l at en cj a fa li P1, u szk odzeni a ślim ak ow e, n er wu VIII o raz w yższy ch o dcin kó w dr og i słuc ho w ej / B AEP – a sig nific an t de cr ea se in P1–P5 wa ve a m pli tudes, p ro lo nga tio n o f P1 wa ve l at en cy , s ol ven t exp os ur e aff ec te d c ho ch le a, ext ra m ed ul la ry a nd hig h m ed ul la ry p ar t o f t he a udi to ry p at hwa y M ora ta i ws p., 1997a (20) 124 p raco w ni kó w dr uka rni ro tog ra w iur ow ej / 124 r ot og ra vur e pr in tin g w or ker s ro zp uszcza lni ki o rga niczn e (t ol uen, et an ol i o ct an et yl u) + h ała s 71–93 dB A, u 60% os ób n arażenie na h ała s >85 dB A / s ol ven t mixt ur e (t ol uen e, et hy l acet at e) + n oi se 71–93 dB A, 60% o f s ub je cts ov er exp os ed t o n oi se częs toś ć o bu str onn eg o, w ys ok oczęs to tli w oś cio w eg o u byt ku słuc hu: 49,2%; wzr os t RR o 1,76 n a każd y g ra m w ydzie la ni a k wa su hi pp ur ow eg o z m oczem (95% CI: 1,00–2,98) / / hig h f re quen cy o f b in aura l h ea rin g los s m or e f re quen t in t he exp os ed g ro up; (49.2%) 1.76 t im es g re at er f or e ac h g ra m o f hi pp ur ic acid p er g ra m o f cr ea tinin e (95% CI: 1.00–2.98) M ora ta i ws p., 1997 (21) 438 p raco w ni kó w ra fin er ii / / 438 r efin er y w or ker s miesza nin y r ozp uszcza lni kó w ze zn aczn ym udzi ałem to luen u i b enzen u + h ała s – w ydzi ał u trzy m ani a ruc hu: > 85 dB A, w ydzi ał p ara fin: 85 dB , w ydzi ał sto cznio w y: < 85 dB A / s ol ven t mixt ur e w ith to luen e a nd b enzen a a s p re do min an t + n oi se: t he m ain ten an ce s ec tio n > 85 dB A, p ara ffin s ec tio n 85 dB A a nd s hi pp in g s ec tio n < 85 dB A częs toś ć u szk odzeń słuc hu: 42–50%; r yzy ko u szk odzeni a słuc hu – r ozp uszcza lni ki + + h ała s > 85 dB A: RR = 3,0 (95% CI: 1,3–6,9), r ozp uszcza lni ki + h ała s 85 dB A: RR = 2 ,4 (9 5% C I: 1, 0– 5, 7) ; r oz pu sz cz al ni ki + h ał as < 85 d BA : R R = 1, 8 (9 5% C I: 0, 6– 4, 9) / / t he p re va len ce o f h ea rin g los s 42 t o 50%, t he ad ju ste d r el at iv e r isk f or s ol ven ts + + n oi se > 85 dB A: RR = 3.0 (95% CI: 1.3–6.9), s ol ven ts + n oi se 85 dB A: RR = 2.4 (95% CI: 1,0–5,7); s ol ven ts + n oi se < 85 dB A: RR = 1.8 (95% CI: 0.6–4.9) N ik la ss on i ws p., 1998 (22) 60 os ób z p odejrzeniem en cefa lo pa tii t oksy czn ej, 18 nien arażo ny ch / 60 CTE pa tien ts, 18 n on-exp os ed s ub je cts miesza nin y r ozp uszcza lni kó w (t ol uen, ksy len, benzy na l ak owa) / s ol ven t mixt ur e (t ol uen e, xy len e, w hi te s pir it) bra k r óżnic mię dzy g ru pa mi w b ad ani u a udio m et rii t on aln ej, niep ra w idło w e w yni ki w b ad ani u m ow y znie kszt ałco nej o raz p ot en cj ałó w k or ow yc h i sto tnie częś ciej w g ru pie na rażo ny ch / a bn or m al r es ul ts o f di sto rt ed s pe ec h a nd co rt ic al r es po ns es m or e f re quen t in t he exp os ed g ro up , n o diff er en ces in PT A b et w een g ro ups M or io ka i ws p., 1999 (23) 93 p raco w ni kó w za kładó w pr od uk uj ąc yc h guzi ki (44 n a-rażo ny ch n a s ty ren, 49 n a miesza nin y r ozp uszcza lni kó w) / / 93 w or ker s o f a fac to ry p ro ducin g pl as tic b ut to ns (44 w or ker s exp os ed t o s ty ren e a nd 49 to s ol ven t mixt ur e) sty ren, t ol uen, m et an ol , acet on, w ię kszoś ć os ób w n arażeni u n a s ty ren w g ra nic ac h NDS (217 m g/m 3), hała s < 85 dB A / s ty ren e, t ol uen e, m et ha no l, acet on e, m os tly w ithin o cc up at io na l exp os ur e limi ts (s ty ren e 217 m g/m 3) a nd n oi se < 85 dB A częs toś ć niep ra w idło w yc h w yni kó w ULH wzra sta linio w o mię dzy 5. a 10. r ok iem prac y, u os ób p rac uj ąc yc h > 5 l at k or el ac ja mię dzy częs toś ci ą w ys tęp owa ni a niep ra w idło w eg o ULH a s tę żeniem s ty ren u / t he lin ea r in cr ea se in t he f re quen cy o f ab no rm al r es ul ts o f ULH a nd exp os ur e b et w een 5 a nd 10 y ea rs o f w or k, t he f re quen cy wa s dos e-dep en den t a nd r el at ed t o s ty ren e co ncen tra tio ns in b re at hin g-zo ne a ir a nd m an de lic acid co ncen tra tio ns in ur in e M or io ka i ws p., 2000 (24) 54 p raco w ni kó w jw . / 54 w or ker s em plo ye d a s a bo ve 23 os ob y – s ty ren śr ednio 22 p pm (93 m g/m 3), t ol uen, m et an ol , acet on + h ała s 69–76 dB A, 19 n arażo ny ch na s am h ała s 82–86 dB A, 12 os ób nien arażo ny ch / / 23 w or ker s exp os ed t o s ty ren e – m ea n exp os ur e 22 p pm + n oi se 69–76 dB A, 19 w or ker s exp os ed t o n oi se o nl y 82–86 dB A, 12 n on-exp os ed su bj ec ts częs toś ć niep ra w idło w yc h w yni kó w ULH – 60% w g ru pie n arażo ny ch n a s ty ren, 30% w g ru pie n arażo ny ch n a h ała s i 25% w g ru pie k on tro ln ej; h ała s w p rze dzi ale 82–86 dB A nie wpły wał n a w yni ki b ad ani a / t he f re quen cy o f lo w er ed ULH r es ul ts: 60% o f s ty ren e exp os ed , 30% o f n oi se exp os ed a nd 25% in co nt ro l g ro ups; n oi se exp os ur e w ithin t he ra ng e o f 82–86 dB A wa s n ot co rr el at ed w ith ULH r es ul ts Śli w iń ska-K owa lska i ws p., 2001 (25) 517 p raco w ni kó w fa br yk i l ak ier ów / / 517 w or ker s o f p ain t a nd l acq uer fac to ry miesza nin y r ozp uszcza lni kó w, śr edni ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a: 0,8 (0,3–3,0); 207 os ób – hała s ≤ 85 dB A; 96 os ób – miesza nin y + h ała s do 88 dB A / s ol ven t mixt ur e, m ea n exp os ur e in dex 0.8 (0.3–3.0); n oi se ≤ 85 dB A (n = 207); so lv en ts + n oi se ≤ 88 dB A (n = 96) ist ot ny w zr os t r yz yk a u sz ko dz en ia sł uc hu – n ar aż en i n a r oz pu sz cz al ni ki : R R = 2, 8 (9 5% C I: 1, 8– 4, 3) , n ar aż en ie na m ies za ni ny + h ał as : R R = 2, 8 (9 5% C I: 1, 6– 4, 9) ; w p od gru pi e n ar aż on yc h na sa m e r oz pu sz cz al ni ki (h ał as < 8 0 dB A ) r yz yk o 4 ra zy w ięk sz e ni ż w d ob ra ne j g ru pi e k on to ln ej; śr ed ni e p ro gi sł uc hu is to tn ie w yż sz e w g ru pi e n ar aż on yc h na ro zp us zc za ln ik i + h ał as n iż na sa m e r oz pu sz cz al ni ki (2 –4 k H z) / ris k of h ea rin g lo ss : in th e s ol ve nt g ro up R R = 2. 8 (9 5% C I: 1. 8– 4. 3) , s ol ve nt + n oi se : R R = 2. 8 (9 5% C I: 1. 6– 4. 9) ; in th e s ub gr ou p ex po se d to n oi se b elo w 80 d BA ri sk o f h ea rin g l os s f ou r t im es h ig he r t ha n th e va lu es in th e n on -e xp os ed gr ou p; m ea n va lu es o f h ea rin g t hr es ho ld s h ig he r i n th e s ol ve nt s + + no ise g ro up th an in th e g ro up ex po se d to so lv en ts on ly (2 –4 k H z)
Pi śmiennic tw o Ref er en ces Po pu lac ja b ad an a St ud y p op ul at io n N arażenie* Expos ur e* W yni ki St ud y r es ul ts M ora ta i ws p., 2002 (26) 313 p raco w ni kó w za kładó w tw orzy w szt uczn yc h i w yr ob ów m et alo w yc h (89 n arażo ny ch n a sty ren + h ała s, 65 n a s ty ren, 78 n a h ała s, 81 nien arażo ny ch / / 313 w or ker s o f fi ber gl as s a nd m et al p ro duc ts m an ufac tur in g pl an ts sty ren 2,8 p pm (12 m g/m 3) + h ała s 89 dB A, sty ren 3,8 p pm (16 m g/m 3) + h ała s 82 dB A; n arażenie ty lk o n a h ała s / s ty ren e (2.8 p pm) + n oi se 89 dB A; sty ren e o nl y (3.8 p pm, n oi se 82 dB A); n oi se o nl y wzr os t r yzy ka u szk odzeni a słuc hu o 1,19 z każd ym r ok iem ży ci a (95% CI: 1,11–1,28), o 1,18 p rzy n arażeni u n a h ała s n a każd y dB > 85 dB A (95% CI: 1,01–1,34) i o 2,44 n a każd y mm ol k wa su mig dało w eg o/g k re at ynin y w m oczu (95% CI: 1,01–5,89); w yższe pr og i słuc hu dl a częs to tli w oś ci 2 kH z, 3 kH z, 4 kH z i 6 kH z u na rażo ny ch na sty ren i h ała s w s tos un ku do n arażo ny ch n a s am h ała s i nien arażo ny ch / t he o dd s ra tios f or h ea rin g los s w er e 1.19 f or e ac h in cr em en t o f 1 y ea r o f a ge (95% CI: 1.11–1.28), 1.18 f or e ver y de ci be l > 85 dB A o f n oi se exp os ur e (95% CI: 1.01–1.34), a nd 2.44 f or e ac h mi llim ole o f MA per g ra m o f cr ea tinin e in ur in e (95% CI: 1.01–5.89); in t he n oi se + s ty ren e g ro up w or se he ar in g a t 2 kH z, 3 kH z, 4 kH z, a nd 6 kH z w hen co m pa re d w ith n oi se-exp os ed or n on exp os ed w or ker s Sułk ows ki i ws p., 2002 (27) 61 p raco w ni kó w fa br yk i fa rb / / 61 w or ker s o f p ain t a nd l acq uer fac to ry miesza nin y r ozp uszcza lni kó w o rga niczn yc h; 3 p odg ru py o wzra sta jąc ym s kum ulo wa ny m ws półczy nni ku łączn eg o n arażeni a: 0,94; 1,48; 3,73; hała s 60–75 dB A / s ol ven ts mixt ur e; 3 s ubg ro ups w ith in cr ea sin g exp os ur e in dex 0.94; 1.48; 3.73; no ise 60–75 dB A ner w ow o-czucio w e u szk odzeni a słuc hu p ow yżej 1 kH z o raz o dp ow iad aj ące im w yni ki TEO AE i D PO AE w g ru pie o n ajw ię kszy m n arażeni u / s en so ri-n eura l h ea rin g los s fo r t hr es ho ld s a bo ve 1 kH z in t he m os t exp os ed g ro up a s co m pa re d t o les s exp os ed , th e r es ul ts o f TEO AE i D PO AE co nfir m ed b y a udio m et ric fin din gs Śli w iń ska-K owa lska i ws p., 2003 (28) 290 os ób p rac uj ąc yc h p rzy la min owa ni u, 223 os ob y nien arażo ne / 290 l amin at or s, 223 n on-exp os ed s ub je cts sty ren (59,9 m g/m 3), s ty ren + h ała s (s ty ren: 34,4 m g/m 3, L eq = 88,6 dB A), hała s (L eq = 89,2 dB A) / s ty ren e (59.9 m g/m 3), sty ren e + n oi se (34.4 m g/m 3, L eq = 88.6 dB A), no ise o nl y (L eq = 89.2 dB A) ryzy ko u szk odzeni a słuc hu w g ru pie n arażo ny ch n a s ty ren: RR = 3,9 (95% CI: 2,4–6,2); 2–3-k ro tn y wzr os t r yzy ka p rzy łączn ym n arażeni u n a h ała s i s ty ren, w p rzyp ad ku na rażeni a j ed ynie n a s ty ren l ub j ed ynie n a h ała s; linio wa za le żn oś ć mię dzy śr ednim cało ży cio w ym s tę żeniem s ty ren u a p roga mi słuc hu d la 8 kH z / o dd s ra tios f or h ea rin g los s in t he s ty ren e exp os ed g ro up RR = 3.9 (95% CI: 2.4–6.2); a 2–3-f old hig her ris k HL in t he s ty ren e + n oi se g ro up a s co m pa re d t o s ty ren e o r o nl y n oi se exp os ed g ro up; th e lin ea r in cr ea se in s ty ren e exp os ur e a nd h ea rin g le ve ls a t 8 kH z Sc ha per i ws p., 2008 (29) 333 p raco w ni kó w dr uka rni ro tog ra w iur ow ej b ad an yc h 3-k ro tnie w ci ągu 5 l at / / 333 r ot og ra vur e p rin tin g w or ker s tes te d 3 t im es d ur in g a 5-y ea r per io d ak tu aln e n arażenie n a t ol uen 25 p pm (94 m g/m 3) i h ała s 82 dB A, c ało ży cio w e n arażenie n a to luen 44,7 p pm (168 m g/m 3), 8 g ru p za le żnie od s tę żeni a t ol uen u, s tażu p rac y i h ała su / c ur ren t to luen e exp os ur e o f 25 p pm; n oi se 82 dB A, w ho le-lif e t ol uen e exp os ur e 44.7 p pm, w or ker s di vide d in to 8 g ro ups dep en din g o n s ol ven t co ncen tra tio n, d ura tio n o f em plo ym en t a nd n oi se częs toś ć w ys tęp owa ni a w ys ok oczęs to tli w oś cio w eg o u byt ku słuc hu: 36% (b ra k g ru py ko nt ro ln ej); b ra k i sto tn eg o r yzy ka u szk odzeni a słuc hu (RR = 1,00; 95% C l: 0,96–1,04) zw iąza neg o z n arażeniem n a t ol uen / hig h f re quen cy h ea rin g los s in 36% o f exp os ed w or ker s; t ol uen e exp os ur e did n ot in cr ea se t he r isk o f h ea rin g los s (RR = 1.00; 95% C l: 0.96–1.04) Śli w iń ska-K owa lska i ws p., 2004 (30) 701 p raco w ni kó w s to czni m or sk ic h / 701 do ck ya rd w or ker s 517 os ób – miesza nin y r ozp uszcza lni kó w + h ała s, śr edni ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a: 6,5 (0,03–15,7); 184 os ob y – t yl ko h ała s / / 517 w or ker s – s ol ven ts + n oi se , exp os ur e in dex: 6.5 (0.03–15.7); 184 w or ker s exp os ed t o n oi se o nl y wzr os t r yzy ka u szk odzeni a słuc hu – 3-k ro tn y w g ru pie n arażo ny ch n a h ała s i o k. 5-k ro tn y w g ru pie n arażo ny ch n a r ozp uszcza lni ki i h ała s; wzr os t p rog ów słuc hu w g ru pie n arażo ny ch n a r ozp uszcza lni ki i h ała s w s tos un ku do n arażo ny ch n a h ała s je dy nie d la 8 kH z; wzr os t r yzy ka u szk odzeni a słuc hu o 1,12 n a każd y r ok ży ci a, o 1,07 n a każd y dB c ało ży cio w eg o n arażeni a n a h ała s (dB-A) i o 1,004 n a każd ą j edn os tk ę cało ży cio w eg o łączn eg o n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki / a t hr eef old in cr ea se in t he r isk of HL in n oi se-exp os ed w or ker s, a fi vef old in cr ea se r isk o f HL in t he s ol ven ts + n oi se gr ou p; t he eff ec t o f exp os ur e o bs er ve d a t 8 kH z; RR – f or h ea rin g los s: 1.12 f or e ac h in cr em en t o f 1 y ea r o f a ge , 1.07 f or e ver y de ci be l o f n oi se exp os ur e a nd 1.004 f or e ac h uni t o f exp os ur e in dex Ta be la 1. W pły w n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki o rga niczn e n a n arząd słuc hu – p rzeg ląd b ad ań u l udzi – cd . Ta bl e 1. Or ga nic s ol ven ts a nd h ea rin g – t he r ev ie w o f h um an s tudies – co nt.
Pra sh er i ws p., 2005 (31) praco w nic y o bsług i n aziemn ej sa m olo tó w / a ircra ft m ain ten an ce w or ker s 174 os ob y – miesza nin y r ozp uszcza lni kó w (b enzen, na fta len, ksy len y, t ol uen, t ric hlo ro et an, n-h eks an) + h ała s < 115 dB; 13 os ób – t yl ko miesza nin y; 153 os ob y – t yl ko h ała s; 9 os ób nien arażo ny ch / / 174 w or ker s exp os ed t o s ol ven t mixt ur e (b enzen e, xy len e, n ap ht ha len e, xy len e, t ol uen e, tr ic hlo ro et ha ne , n-h exa ne) + n oi se u p t o 115 dB A; 13 w or ker s exp os ed t o mixt ur e o f s ol ven ts; 153 w or ker s exp os ed t o n oi se; 9 s ub je cts no n-exp os ed miesza nin y + h ała s: wzr os t częs toś ci nie ob ecn yc h o dr uc hó w s trzemi ączk ow yc h w s ty m ul ac ji k on tra la tera ln ej (41%) w s tos un ku do i psi la tera ln ej (25%), b ra k k or el ac ji mię dzy s ty m ul ac ją i psi i k on tra la tera ln ą w g ru pie n arażo ny ch n a s am h ała s; śr ednie pr og i słuc hu w yższe w g ru pie n arażo ny ch n a h ała s; D PO AE: niższa a m pli tud a od po w ie dzi w g ru pie n arażo ny ch n a r ozp uszcza lni ki + h ała s niż n a s am h ała s d la j edn ej częs to tli w oś ci z b ad an eg o za kr es u; AB R – częś ciej niep ra w idło wa m or fo log ia za pi su w g ru pie n arażo ny ch n a r ozp uszcza lni ki + h ała s niż n a s am h ała s / s ol ven ts + n oi se: hig her f re quen cy o f a bs en t co nt al at era l s ta pe di al r eflex es (41%) t ha n i psi la tera l (25%) in t he s ol ven ts + n oi se g ro up , n o s uc h p at ter n in t he n oi se-exp os ed g ro up ; a sig nific an t eff ec t o n p ur e t on e t hr es ho ld s f or b ot h n oi se a nd s ol ven ts + n oi se g ro ups; D P o to aco us tic exhi bi te d lo w er a m pli tude w ith n oi se co m pa re d t o t he s ol ven ts + n oi se g ro up; ab no rm ali ties o f AB R r es po ns es m or e f re quen t in t he s ol ven ts + n oi se g ro up , t ha n in t he on ly n oi se-exp os ed g ro up Ka uf m an i ws p., 2005 (32) praco w nic y o bsług i s am olo tó w na rażeni n a p ali wa lo tnicze / / a ircra ft m ain ten an ce w or ker s miesza nin y r ozp uszcza lni kó w (o bliczo ne śr ednio ro czn e n arażeni a < 34% OS H A TL V ), h ała s / / s ol ven t mixt ur e (m ea n exp os ur e p er y ea r be lo w 34% o f OS H A TL V va lues), n oi se na rażenie 3-let nie – r yzy ko u szk odzeni a słuc hu: RR = 1,7 (95% CI: 1,14–2,53); na rażenie 12-let nie: RR = 2,41 (95% CI: 1,04–5,57) / s ub je cts w ith a 3-y ea r j et f ue l exp os ur e – o dd s ra tios o f h ea rin g los s: RR = 1.7 (95% CI: 1.14–2.53), t he o dd s ra tios in cr ea se d t o 2.41 (95% CI: 1.04–5.57) f or 12 y ea rs o f n oi se a nd f ue l exp os ur e Kim i ws p., 2005 (33) praco w nic y p rzem ysłu lo tniczeg o / / a ircra ft w or ker s na rażenie n a miesza nin y: t ol uen < 3,6 p pm (13 m g/m 3), ksy len < 2,24 p pm (9 m g/m 3) – ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a < 1 / mixt ur e of s ol ven ts: t ol uen e < 3.6 p pm (13 m g/m 3), xy len e < 2.24 p pm (9 m g/m 3), exp os ur e in dex < 1 ro zp uszcza lni ki: RR = 2,6 (95% CI: 0,6–10,3); r ozp uszcza lni ki + h ała s: RR = 8,1 (95% CI: 2,0–32,5); h ała s: RR = 4,3 (95% CI: 1,7–10,8); częs toś ć u szk odzeni a słuc hu – ro zp uszcza lni ki: 27,8%, r ozp uszcza lni ki + h ała s: 54,9%, h ała s: 17,1%, nien arażeni: 6% / / HL t he o nl y n oi se-exp os ed g ro up: RR = 4.3 (95% CI 1.7–10.8), t he n oi se a nd s ol ven ts gr ou p: RR = 8.1 (95% CI: 2.0–32.5), t he s ol ven ts-mixt ur e g ro up: RR = 2.6 (95% CI: 0.6–10.3); t he p re va len ce o f h ea rin g los s: f or n oi se + s ol ven ts: 54.9%, in t he s ol ven ts exp os ed g ro up: 27.8 %, in t he o nl y n oi se-exp os ed g ro up: 17.1%, in t he un exp os ed g ro ups: 6% Ch an g i ws p., 2006 (34) praco w nic y za kładó w m at er iałó w ad he zyjn yc h, 58 n arażo ny ch n a to luen + h ała s; 58 n a h ała s; 60 p raco w ni kó w admini strac ji / / 58 w or ker s o f a n ad hesi ve m at er ia ls m an ufac tur in g p la nt (to luen e+n oi se), 58 n oi se o nl y; 60 c ler ks to luen + h ała s < 87 dB A (śr ednio 85 dB A): po dzi ał n a 3 p odg ru py ze wzg lę du n a s tę żenie to luen u: 164 p pm (617 m g/m 3), 108 p pm (407 m g/m 3), 33 p pm (124 m g/m 3); t yl ko hała s 85 dB A, m aks. < 90 dB A / t ol uen e + n oi se di vide d in to 3 s ubg ro ups: 164 p pm (617 m g/m 3), 108 p pm (407 m g/m 3) a nd 33 p pm (124 m g/m 3); no ise u p t o 87 dB A, m ea n 85 dB A; no ise o nl y – 85 dB A, m ax 90 dB A śr ednie p rog i słuc hu – t ol uen + h ała s: 29,8 dB HL, h ała s: 26,2 dB HL, gr up a k on tro ln a: 14,6 dB HL; częs toś ć u szk odzeni a słuc hu o dp ow ie dnio w w w. g ru pac h: 86,2%, 44,8% i 5%; r yzy ko u szk odzeni a słuc hu – RR = 140 (95% CI: 32,1–608) i RR = 12,8 (95% CI: 3,4–47,6); r yzy ko u szk odzeni a słuc hu p o w yk luczeni u częs to tli w oś ci a udio m et ry czn ej 500 H z o dp ow ie dnio: t ol uen + h ała s: RR=29,1, h ała s: RR = 5,0; r óżnic a p rog ów słuc hu mię dzy n arażo ny mi n a t ol uen i h ała s a s am h ała s j ed ynie d la 1000 H z / m ea n va lues o f HL – t ol uen e + n oi se g ro up: RR = 29.8, o nl y n oi se exp os ed g ro up: RR = 26.2, c ler ks: RR = 14.6; t he p re va len ce of HL: 86.2%, 44.8%, 5.0%, r es pe ct iv ely ; r isk f or h ea rin g los s – t he t ol uen e + n oi se g ro up: RR =140 (95% CI: 32.1–608) a nd RR = 12.8 (95% CI: 3.4–47.6); t he r isk ra tio dr op pe d t o RR = 29.1 i RR = 5.0 w hen 0.5 kH z wa s ex clude d f ro m es tim at io n; h ea rin g im pa irm en t wa s g re at er f or t he p ur e-t on e f re quen cy o f 1 kH z H off m an i ws p., 2006 (35) 16 os ób n arażo ny ch, 16 nien arażo ny ch / 16 exp os ed an d 16 n on-exp os ed w or ker s sty ren, o cen a MA i PGA w m oczu , b ra k o cen y s tę żeń sty ren u w p ow iet rzu i p ozio m ów h ała su / s ty ren e, MA a nd PGA ex cr ec tio n a ss es sm en t, n o d at a on exp os ur e za le żn oś ć mię dzy p roga mi słuc hu d la częs to tli w oś ci 1 kH z a cza sem n arażeni a n a ro zp uszcza lni ki o raz s um ą o zn aczo ny ch m et ab oli tó w w m oczu; w b ad ani u TEO AE bra k r óżnic mię dzy g ru pa mi / t he r el at io n b et w een h ea rin g t hr es ho ld s a t 1 kH z a nd exp os ur e y ea rs, s um o f m et ab oli te ex cr et io n; n o diff er en ces in TEO AE bet w een g ro ups
Pi śmiennic tw o Ref er en ces Po pu lac ja b ad an a St ud y p op ul at io n N arażenie* Expos ur e* W yni ki St ud y r es ul ts Jo hn so n i ws p., 2006 (6) 313 p raco w ni kó w za kładó w tw orzy w szt uczn yc h i za kładó w m et alo w yc h / 313 w or ker s o f fib er gl as s a nd m et al – p la nts sty ren < 22 p pm (93 m g/m 3), 4 g ru py : s ty ren, s ty ren + h ała s, h ała s, g ru pa k on tro ln a / exp os ur e t o s ty ren e < 22 p pm (93 m g/m 3), 4 g ro ups: s ty ren e o nl y, s ty ren e + n oi se , n oi se o nl y, co nt ro ls pog or szenie p rog ów słuc hu o p on ad dB d la min. 1 częs to tli w oś ci w o ds tęp ie 4 l at; śr ednie pr og i PT MF : i sto tn e r óżnice mię dzy g ru pa mi s ty ren + h ała s a k on tro la i s ty ren + h ała s a h ała s; w yni ki b ad ani a G ro w R at e 55–70 dB s ko re lo wa ne z p roga mi słuc hu 4 kH z w g ru pac h k on tro ln ej i h ała su; s ty ren i s ty ren + h ała s – b ra k za le żn oś ci; l at en cj e CR A sk or elo wa ne z p ozio m em h ała su / sig nific an tly p oo rer p ur e-t on e t hr es ho ld s a t m or e th an 1 d ur in g 4 y ea rs; m ea n PT MF t hr es ho ld s: sig nific an t in ter -g ro up diff er en ces : sty ren e + n oi se vs. co nt ro l, s ty ren e + n oi se vs. n oi se; G ro w R at e r es ul ts (55–70 dB) co rr el at e w ith PT A a t 4 kH z in co nt ro l a nd n oi se g ro ups; CR A dep en ds o n n oi se le ve l Ra bin ow itz i ws p., 2008 (36) 1319 os ób – p raco w ni kó w 5 za-kładó w p ro du kc ji a lumini um; w w ie ku < 35 l at / 1319 w or ker s, ag ed 35 y ea rs o r les s, o f 5 a lumin um pr od uc tio n p la nts 116 os ób – miesza nin y r ozp uszcza lni kó w, śr edni ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a: 0,26 (0,01–1,34), hała s u 55% < 85 dB A / 116 w or ker s, s ol ven t mixt ur e, m ea n exp os ur e in dex 0.26 (0.01–1.34); n oi se in 55% of t he s tud y g ro up < 85 dB A na rażenie n a miesza nin y r ozp uszcza lni kó w p ow od uj e wzr os t r yzy ka u szk odzeni a słuc hu o min. 5 dB w ci ągu 5 l at (śr edni a: 3–6 kH
z) o 1,87 (95% CI: 1,22–2,89); wpły
w na r yzy ko u szk odzeni a słuc hu: w ie k, h ała s p ozo za w odo w y (h ob by , s trze la nie), wa rt oś ci śr ednic h p rog ów słuc hu n a p oczą tk u o bs er wac ji / r isk f or hig h f re quen cy h ea rin g los s (n o < 5 dB d ur in g 5 y ea rs) o f 1.87 (95% CI: 1.22–2.89); sig nific an t a ss oci at io ns bet w een hig h f re quen cy h ea rin g los s a nd a ge , h un tin g o r s ho ot in g, n oi sy h ob bies, an d b as elin e h ea rin g Za m ysło ws ka--Szm yt ke i ws p., 2008 (37) 59 l amin at or ów n arażo ny ch n a sty ren, 50 nien arażo ny ch / 59 w or ker s exp os ed t o s ty ren e in t he la min at io n p ro ces s, 50 n on-exp os ed su bj ec ts sty ren śr ednio 38 m g/m 3, h ała s u 85% os ób < 80 dB A, u 15%: 80–85 dB A / s ty ren e, m ea n va lue: 38 m g/m 3, no ise in 85% o f w or ker s wa s b elo w 80 dB A, 15%: 80–85 dB A pog or szenie słuc hu w a udio m et rii t on aln ej d la 500 H z – 8 kH z w uc hu p ra w ym i d la 250 H z – 8 kH z w uc hu le w ym; g ru pa n arażo ny ch – i sto tnie g or sze w yni ki t es tó w FPT i D PT / lo w er a udio m et ric t hr es ho ld s a t f re quen cy ra ng e o f 500 H z – 8 kH z in t he r ig ht ea r a nd 250 H z – 8 kH z in t he left e ar ; FPT a nd D PT va lues lo w er in t he exp os ed t ha n in n on-exp os ed g ro up Fuen te i ws p., 2009 (38) 110 os ób z za kładó w t w orzy w / / 110 w or ker s o f a co at in g p la nt miesza nin y r ozp uszcza lni kó w, 3 p odg ru py ze wzg lę du na wzra sta jące n arażenie; h ała s 74–84 dB A / s ol ven t mixt ur e, s ub je cts di vide d acco rdin g t o in cr ea sin g exp os ur e; n oi se 74–84 dB A ist ot ny zw iąze k mię dzy n arażeniem n a r ozp uszcza lni ki a w yni ka mi t es tu Dic ho tic Dig it w c ałej b ad an ej g ru pie i p odg ru pac h z p ra w idło w ym słuc hem; p rog i słuc hu dl a 12–16 kH z i sto tnie r óżn e j ed ynie mię dzy n ajmniej i n ajb ar dziej n arażo ny mi , b ra k ró żnic w yni kó w t es tó w mię dzy p odg ru pa mi z p ra w idło w ym słuc hem / sig nific an t as so ci at io ns b et w een s ol ven t exp os ur e a nd D D t es t r es ul ts in t he exp os ed g ro up a nd in th e s ubg ro up w ith n or m al h ea rin g; hig h f re quen cy h ea rin g t hr es ho ld s diff er en ce bet w een t he g ro ups a t t he lo w es t a nd hig hes t exp os ur e Fuen te i ws p., 2011 (39) 46 os ób n arażo ny ch, 46 do bra-ny ch w ie kiem i płci ą os ób nien arażo ny ch / 46 n or m al-h ea rin g, so lv en t-exp os ed s ub je cts a nd 46 a ge an d g en der m at ch ed co nt ro ls miesza nin y r ozp uszcza lni kó w (wa run ek włączeni a do b ad ań – p ra w idło w y słuc h) / s ol ven t mixt ur e (n or m al h ea rin g a s in clu sio n cr iter io n) ró żnice mie dzy g ru pa mi d la t es tó w D D , FPT , FS, R GD / sig nific an t diff er en ces in D D , FPT , FS, a nd R GD r es ul ts w er e f oun d b et w een g ro ups * W częś ci p ub likac ji nie p od an o w ie lk oś ci n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki / Th e exp os ur e wa s n ot q ua nt ific at ed in s om e p ap er s. RR – r yzy ko wzg lę dn e / r el at iv e r isk; CR A – a udio m et ria o dp ow ie dzi k or ow yc h / co rt ic al r es po ns e a udio m et ry ; AB R (B AEP) – p ot en cj ały w yw oła ne z p ni a m ózgu / a udi to ry b ra in stem r es po ns e; ULH – a udio m et ria p rog owa s tało to no wa, bad an y za kr es słysza ln yc h częs to tli w oś ci / U pp er L imi t o f H ea rin g; D PO AE – emi sje p ro du kt ów znie kszt ałceń nie linio w yc h / Di sto rt io n P ro duc t O to aco us tic Emi ssio ns; TEO AE – emi sje p rzejś cio w e / t ra nsien t e vo ke d o to aco us tic emmi ssio ns; o to emi sje a ku sty czn e; OS H A – A gen cj a B ezp ie czeń stwa P rac y i Z dr ow ia Pu bliczn eg o / O cc up at io na l Sa fet y a nd H ea lth A dmini stra tio n; TL V – n ajw yższa wa rt oś ć p rog owa / t he t hr es ho ld limi t va lue; HL – u byt ek słuc hu / h ea rin g los s; PT MF – o cen a czy nn oś ci k om ór ek słuc ho w yc h ze w nęt rzn yc h / psy ch oaco us tic al m od ul at io n t ra nsf er f un ct io n; PT A – a udio m et ria t on aln a / p ur e t on e a udio m et ry ; FPT – t es t r óżnico wa ni a s ek w en cji to nó w o r óżn ej częs to tli w oś ci / f re quen cy p at ter n t es t; D PT – t es t r óżnico wa ni a s ek w en cji t on ów o r óżn ym cza sie t rwa ni a / d ura tio n p at ter n t es t; MLD – t es t r óżnic y słyszeni a t on u za głu sza neg o / m as kin g le ve l diff er en ce; FS – t es t m ow y fi ltr owa nej / fi lter ed s pe ec h; D D – t es t r ozdzie ln ou szn y r ozr óżni ani a liczb j edn oc yf ro w yc h / Dic ho tic Dig it t es t; R GD – t es t w yk ry wa ni a p rzer w w szumie / R an do m Ga p D et ec tio n; GIN – ga ps in n oi se; MA – k wa s mig dało w y / m ade
lic acid; PGA – k
wa s f en ylog lio ksy ow y / p hen yl g ly oxy lic acid . Ta be la 1. W pły w n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki o rga niczn e n a n arząd słuc hu – p rzeg ląd b ad ań u l udzi – cd . Ta bl e 1. Or ga nic s ol ven ts a nd h ea rin g – t he r ev ie w o f h um an s tudies – co nt.
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
Nr 1 91
na mieszaniny rozpuszczalników w niewielkich stęże-niach. Przy tym ryzyko zależne było od średnich warto-ści progów słuchu mierzonych na początku obserwacji, a niezależne od poziomu hałasu.
Z danych literaturowych wynika, że izolowane narażenie na hałas występujący w przemyśle zwięk-sza 3–4-krotnie ryzyko uszkodzenia słuchu w stosun-ku do grupy osób nienarażonych (15,30). Jednoczesne narażenie na niskie stężenia rozpuszczalników powo-dowało 2,4-krotny (istotny statystycznie) wzrost ryzy-ka uszkodzenia słuchu przy narażeniu na hałas rów-ny 85 dBA i 3-krotny wzrost przy narażeniu na hałas poniżej 85 dBA (20). Przy narażeniach na wysokie stę-żenia rozpuszczalników i hałas > 85 dBA ryzyko uszko-dzenia słuchu wzrastało 5 (30), a nawet 8 razy (33). Izolowane narażenie na wysokie stężenia toluenu i ha-łas powodowało prawie 11-krotny, a nawet 29-krotny wzrost ryzyka uszkodzenia (15,34).
Kwestią dyskusyjną w analizie ryzyka uszkodzenia słuchu jest kryterium ekspozycji na hałas. Najczęściej przyjmowanym punktem odcięcia jest wartość 85 dBA (normatyw higieniczny), jednak ze względu na moż-liwe uszkadzające działanie hałasu z zakresu pozio- mów 80–85 dBA punkty odcięcia przez niektórych au-torów przyjmowane są na poziomie 80 dBA lub 82 dBA. Ocena ryzyka uszkodzenia słuchu wskazuje, że nawet niewielkie narażenie na hałas z zakresu 80–85 dBA może istotnie zwiększać ryzyko uszkodzenia słuchu w przypadku narażeń łącznych na hałas i mieszaniny rozpuszczalników organicznych (25).
Na podstawie zarówno wyników własnych, jak i danych literaturowych trudno jest ocenić, czy wpływ łącznego narażenia na hałas i rozpuszczalniki na na-rząd słuchu ma charakter prostego sumowania skutków działania tych czynników (addytywny) czy potęgowania ich działania (synergistyczny), jak to wykazano w ba-daniach na zwierzętach. Jest bardzo prawdopodobne, że obserwowane interakcje zależą od rodzaju rozpusz-czalnika czy składu mieszaniny, czego przykładem może być znaczny, bo aż 21-krotny wzrost ryzyka w przypad-ku oddziaływania styrenu, toluenu i hałasu, czyli kilw przypad-ku czynników ototoksycznych jednocześnie (28).
Wpływ rozpuszczalników na progi słuchu w zakresie wysokich częstotliwości (8 kHz) po raz pierwszy opi-sali Mujiser i wsp. (13), którzy znaleźli różnice między progami słuchu osób mniej i bardziej narażonych na styren (stężenia 138 mg/m3 vs 61 mg/m3, progi słuchu
odpowiednio: 35,6 dB SPL vs 27,7 dB SPL). Wysokoczę-stotliwościowe ubytki słuchu potwierdzili w 2 pracach Morioki i wsp. (23,24) w oparciu o pomiary
tzw. górne-go progu słyszenia (upper limit of hearing – ULH), wy-znaczane dla tonu o stałym natężeniu (75 dB) i zmienia-jącej się częstotliwości z zakresu 0,5–25 kHz. Częstość występowania nieprawidłowych wyników ULH wyno-siła 60% w grupie narażonych na styren, 30% w grupie narażonych na sam hałas rzędu 82–86 dBA i 25% w gru-pie osób nienarażonych (23).
Zależność uszkodzeń słuchu w zakresie wysokich częstotliwości (high frequency audiometry – HFA, 12– –16 kHz) od wielkości narażenia na mieszaniny roz-puszczalników organicznych wykazano również w pracy Fuentego i wsp. (38). W badaniach własnych wpływ roz-puszczalników na głębokość uszkodzenia słuchu widocz-ny był zarówno w grupie osób narażowidocz-nych na mieszaniwidocz-ny rozpuszczalników, jak i narażonych na styren, w całym zakresie badanych częstotliwości 1–8 kHz (25,30). Po-dobnie Sułkowski i wsp. (27) obserwowali występowa-nie nerwowo-czuciowych uszkodzeń słuchu w szerokim zakresie częstotliwości powyżej 1 kHz. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na progi słuchu w zakresie niskich częstotliwości widoczny był natomiast w badaniu Chang i wsp. (34) – częstsze ubytki słuchu w grupach narażonych na toluen i hałas w porównaniu z grupami osób narażonych na sam hałas obserwowano jedynie dla częstotliwości 1000 Hz.
Mimo znaczącego ryzyka uszkodzenia słuchu wiel-kość ubytków słuchu spowodowanych narażeniem na rozpuszczalniki organiczne wydaje się być niewielka, średnio rzędu kilku decybeli progu słyszenia (deci-bels hearing level – dB HL). W badaniu Mohhama-diego i wsp. (40) uszkodzenia słuchu powodowane przez narażenie na rozpuszczalniki i hałas wynosiły średnio 33 dB w grupie o wyższym narażeniu na roz-puszczalniki i 26 dB w grupie osób mniej narażonych, a 24 dB w grupie narażonych jedynie na hałas (kon-trolnej). Johnson i wsp. (6) obserwując pracowników przez 4 lata, stwierdzili pogorszenie progów słuchu przekraczające 10 dB dla minimum jednej częstotliwo-ści u 20% osób. W przypadku łącznego narażenia na duże poziomy hałasu efekt działania rozpuszczalników był widoczny jako niewielkie (ok. 7 dB HL) pogorszenie słuchu dla częstotliwości 8 kHz (30).
ZALEŻNOŚĆ OD NARAŻENIA
Zależność między uszkodzeniem słuchu a wielkością narażenia próbowano ustalić w kategoriach wzrostu ry-zyka oraz wielkości tych uszkodzeń. Morioka i wsp. (23) stwierdzili liniowy wzrost częstości nieprawidłowych wy-ników ULH między 5. a 10. rokiem pracy oraz korelację
92 E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska Nr 1
między występowaniem nieprawidłowego ULH a stęże-niem styrenu u osób pracujących powyżej 5 lat w grupie narażonej na styren, toluen, metanol, aceton w granicach wartości dopuszczalnych (w Japonii) oraz na hałas poni-żej 85 dBA. Pogorszenie średnich progów słuchu zależ-ne od wielkości narażenia obserwowali również Chang i wsp. (34). Hoffman i wsp. (35) wykazali zależność mię-dzy progami słuchu dla częstotliwości 1 kHz a okresem narażenia na rozpuszczalniki, a także wynikami monito-ringu biologicznego (wydzielanie łącznie kwasu migda-łowego i fenyloglioksylowego z moczem).
Z kolei w badaniu Moraty i wsp. (26) stwierdzono wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu u osób narażonych na styren o 2,44 na każdy milimol kwasu migdało-wego wydzielanego z moczem na gram kreatyniny (95% CI: 1,01–5,89). Również w badaniach własnych obserwowano 1,12-krotny wzrost ryzyka uszkodze-nia słuchu wraz z każdym rokiem życia osoby narażo-nej, 1,07-krotny wzrost na każdy decybel narażenia na hałas (dawki całożyciowej) oraz 1,004-krotny wzrost ryzyka wraz ze wzrostem całożyciowego narażenia na rozpuszczalniki (30).
Negatywne wyniki dotyczące działania rozpuszczal-ników organicznych stwierdzono jedynie w dwóch pra-cach. Sass-Kortsak i wsp. (18) nie obserwowali wpływu całożyciowego narażenia na styren na pogorszenie słu-chu w zakresie 3–8 kHz, jeżeli w analizie uwzględniano jako zmienne zakłócające wiek oraz całożyciowe na-rażenie na hałas. Podobnie Schäper i wsp. (29) w po-pulacji pracowników drukarni, narażonych na niskie stężenia toluenu (poniżej dopuszczalnej w Niemczech wartości 50 ppm) nie obserwowali wzrostu progów słu-chu zależnego od wskaźników narażenia w ciągu 5-let-niej obserwacji. Wyniki ostatniego badania mogą su-gerować brak ototoksycznego działania toluenu poniżej stężeń 50 ppm bądź występowanie uszkodzeń słuchu po dłuższym niż 5-letni okresie obserwacji.
LOKALIZACJA USZKODZENIA DROGI SŁUCHOWEJ PRZEZ ROZPUSZCZALNIKI ORGANICZNE
Większość badań u ludzi wskazuje, że rozpuszczalniki organiczne mogą uszkadzać ośrodkową część drogi słu-chowej (6,14,17,22,27,36,38). Jedynie pojedyncze prace wskazują na uszkodzenia narządu obwodowego – śli-maka (6,17,19,36).
Wpływ rozpuszczalników organicznych na ośrod-kową część drogi słuchowej zauważyli już Möller i wsp. (14), którzy opisali nieprawidłowe wyniki mowy zniekształconej u 7 osób narażonych na niskie
stęże-nia styrenu. W 1998 r. Niklasson i wsp. (22) stwierdzili istotnie częstsze występowanie nieprawidłowych wy-ników mowy zniekształconej i potencjałów korowych, przy braku różnic progów słuchu w audiometrii to-nalnej, u osób z podejrzeniem przewlekłej toksycznej encefalopatii. Na występowanie zaburzeń o lokalizacji ośrodkowej wskazują również badania:
n Prashera i wsp. (31) – wydłużenie interwału I–V oraz brak powtarzalności pomiarów w ABR (poten-cjały wywołane z pnia mózgu – auditory brainstem response) w grupie narażonych na rozpuszczalniki i hałas;
n Abbate’a i wsp. (17) – wydłużenie latencji fal I, II i V u narażonych na toluen;
n Vrcy i wsp. (19) – nieprawidłowe wyniki amplitudy fal P1–P5, wydłużone interwały;
Johnson i wsp. (6) – większy odsetek osób z nie-prawidłowymi wynikami mowy przerywanej i mowy w szumie oraz nieprawidłowych wyników CRA (cor-tical response audiometry – audiometria odpowiedzi korowych) w grupach narażonych na styren oraz styren i hałas w stosunku do nienarażonych; w tym badaniu istotne wydłużenie latencji skorelowane było również z wielkością narażenia na hałas.
W grupie osób dobrze słyszących (progi słuchu po-niżej 25 dB) narażonych na mieszaniny rozpuszczal-ników organicznych wykazano istotnie gorsze wyniki w HINT (hearing in noise test – teście słyszenia w szu-mie), RGD (random gap detection – teście odpowiada-jącym), GIN (gaps in noise – teście wykrywania przerw w szumie), oraz FS (filtered speech – teście mowy filtro-wanej; filtr low-pass – filtr wysokoczęstotliwościowy) w stosunku do dobranej pod względem wieku, płci i po-ziomu wykształcenia grupy kontrolnej (39). W bada-niach własnych (37) potwierdzono występowanie zabu-rzeń ośrodkowych procesów przetwarzania słuchowego w grupie pracowników narażonych na stosunkowo nie-wielkie stężenia styrenu.
Za najbardziej istotny test w ocenie zaburzeń pro-cesów przetwarzania słuchowego u pracowników nara-żonych na rozpuszczalniki uznano test Dichotic Digit (DD) – test rozdzielnouszny rozróżniania liczb jednocy-frowych (38). W badaniu 110 osób narażonych na mie-szaniny rozpuszczalników (metyloetyloketon – MEK, toluen), bez narażenia na hałas (74–84 dBA) wykazano zależność między wynikami testu DD a wielkością nara-żenia na rozpuszczalniki. Wyniki testu DD ulegały istot-nemu pogorszeniu wraz ze wzrostem narażenia również w podgrupach osób z prawidłowym słuchem, co wska-zuje na możliwość zastosowania tego testu
w monitoro-Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
Nr 1 93
waniu wczesnych uszkodzeń ośrodkowego układu ner-wowego. Jednym z prostych technicznie do wykonania testów do oceny (C)APD ((central) auditory processing disorder – (ośrodkowe) procesy przetwarzania słuchowe-go)), stosowanym w profilaktyce badań słuchu, może być audiometria mowy, zwłaszcza mowy w szumie (HINT).
Znacznie mniej badań wskazuje na możliwość uszkodzenia słuchu na poziomie ślimaka przez roz-puszczalniki organiczne. Efekt ten sugerowany był w oparciu o wyniki emisji otoakustycznych (27,31) oraz słuchowych potencjałów wywołanych (6,17,19). Wyniki tych badań nie są jednak jednoznaczne.
WPŁYW ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH NA UKŁAD RÓWNOWAGI
Badania nad wpływem rozpuszczalników na układ równowagi można podzielić na badania podstawowe dotyczące lokalizacji miejsca działania (prowadzone na zwierzętach), badania u ludzi prowadzone na większych grupach pracowników w oparciu przede wszystkim o wyniki stabilogramów (posturografii) oraz badania na mniejszych grupach, w których przeprowadzano ba-dania nystagmograficzne. Wyniki badań u ludzi przed-stawione zostały w tabeli 2.
Badania na zwierzętach
Pierwsze badania nad toksycznym działaniem rozpusz-czalników na układ przedsionkowy u zwierząt pochodzą z lat 80. Tham i wsp. (54) wykazali zróżnicowany wpływ na odruch przedsionkowo-okoruchowy (vestibulo-ocular reflex – VOR) rozpuszczalników występujących w stężeniach niższych od stężeń toksycznych dla ośrod-kowego układu nerwowego. Niektóre rozpuszczalniki (heksan) nie wpływały na odruch VOR, inne działały pobudzająco (benzen, toluen) lub hamująco (trójchlo-rometan), co obserwowano jako wydłużenie lub skró-cenie czasu trwania oczopląsu wywołanego bodźcem kinetycznym. Osłabienie VOR wiązane jest z hamowa-niem przez niektóre rozpuszczalniki czynności tworu siatkowatego. Larsby i wsp. (55) wykazali u szczurów, że rozpuszczalniki poprzez oddziaływanie na regulację móżdżkową powodowały wzrost prędkości fazy wol-nej oczopląsu (slow phase velocity – SPV) wywołane-go bodźcem kinetycznym, wydłużenie czasu trwania oczopląsu poobrotowego, a także osłabienie oczopląsu optokinetycznego. Badania nad wpływem baklofenu (agonista receptorów GABA-ergicznych) (56) wskazują na oddziaływanie toluenu na poziomie receptorowym komórek móżdżku.
Wpływ inhalacji toluenu (375 mg/m3 = 100 ppm
przez 4 godz. dziennie) na oczopląs optokonetyczny szczurów badali Hogie i wsp. (57). Zarówno pojedyn-cze, jak i powtarzane ekspozycje wywoływały oczopląs samoistny, a po pobudzeniu optokinetycznym (dla róż-nych szybkości bodźca) stwierdzono wolniejsze i bar-dziej nieregularne ruchy oka niż w grupie kontrolnej. Przy tym zwolnienie oczopląsu trwało, a nawet ulegało nasileniu jeszcze do 8 dni po powtarzanej ekspozycji. Zmiany takie są charakterystyczne dla uszkodzeń ją-dra poprzedzającego nerwu podjęzykowego (nucleus prepositus hypoglossi) odpowiedzialnego za kumulowa-nie szybkości fazy wolnej oczopląsu optokinetycznego. Oczopląs samoistny może wynikać z zaburzeń wyła-dowań spoczynkowych integratora neuralnego (tworu siatkowatego) po porażeniu synaps w dwóch przeciw-stawnych populacjach komórek.
W dostępnym źródle (Pubmed) nie znaleziono pu-blikacji dotyczących oceny morfologii uszkodzeń błęd-nika spowodowanych działaniem rozpuszczalników or-ganicznych u zwierząt.
Badania u ludzi
Badania u ochotników
W badaniach eksperymentalnych u zdrowych ochotni-ków poddanych narażeniu na ksylen w stężeniu śred-nio 200 ppm (869 mg/m3) i 400 ppm (1737 mg/m3)
stwierdzono wydłużenie czasu reakcji wzrokowej i wzrost wielkości wychyleń w badaniu posturografii oraz wzrost ilorazu Romberga (41). W doświadczeniu tym nie odnotowano wpływu ksylenu w stężeniu 135 ppm (586 mg/m3) na wyniki posturografii, jeżeli badani
wy-konywali ćwiczenia fizyczne, jednakże taki efekt był wi-doczny dla stężenia ksylenu równego 400 ppm.
Badania u osób z CTE
W przypadku przewlekłej toksycznej encefalopatii (chronic toxic encefalopathy – CTE) stwierdzono nie-prawidłowe wyniki w testach śledzenia sinusoidalnego i randomizowanego oraz w teście supresji wzrokowej (visual supression – VS) w badaniach kinetycznych (42). W grupach pracowników z podejrzeniem CTE (objawy neurastenii przy prawidłowych testach psychologicz-nych) nieprawidłowe wyniki dotyczyły jedynie pseudo-randomizowanego testu śledzenia (42). W badaniach posturograficznych osób z rozpoznaniem CTE oraz osób narażonych na rozpuszczalniki w zakresie nor-matywów higienicznych, lecz bez rozpoznania CTE, stwierdzono istotnie większe średnie wartości pola powierzchni wyznaczonego przez wychylenia środka
Ta be la 2. W pły w n arażeni a n a r ozp uszcza lni ki o rga niczn e n a n arząd r ów no wa gi – p rzeg ląd b ad ań u l udzi Ta bl e 2. Th e infl uen ce o f o rga nic s ol ven ts o n v es tib ul ar a nd b al an ce sys ta m – t he r ev ie w o f h um an s tudies Au to rzy Au th or s Po pu lac ja b ad an a St ud y p op ul at io n Narażenie* Expos ur e* W yni ki S tud y r es ul ts Sa vo la in en i ws p., 1985 (41) oc ho tnic y n arażeni n a ksy len / / m ale v ol un te er s exp os ed t o m-xy len e os tre n arażenie n a ksy len w s tę żeni u 200 p pm (869 m g/m 3), b ądź o d 135 p pm (585 m g/m 3) do 400 p pm (1737 m g/m 3) / ac ut e xy len e exp os ur e o f 200 p pm (869 m g/m 3) an d 135–400 p pm (585–1737 m g/m 3) pos tur og ra fia s ta ty czn a – wzr os t p ozio m u w yc hy leń w za le żn oś ci o d d aw ki ksy len u za ró w no z o cza mi o twa rt ymi , j ak i za m knięt ymi (wzr os t R om ber g q uo tien t) / c ha ng es in t he e yes c los ed/o pen ra tios o f b ot h a vera ge a nd m axim al b od y swa y co rr el at ed posi tiv ely w ith b lo od m-xy len e co ncen tra tio ns Ö dk vi st i ws p., 1987 (42) os ob y k ier owa ne z p odejrzeniem CTE / / CTE-s us pe ct ed p at ien ts 16 os ób z CTE (miesza nin y r ozp uszcza lni kó w : > 10 l at), 7 os ób z p odejrzeniem CTE, 8 os ób be z r ozp ozn ani a, n arażenie – p ali wa lo tnicze / / 16 CTE s ub je cts (exp os ed t o s ol ven t mixt ur e fo r > 10 y ea rs); 7 p at ien ts s us pe ct ed o f CTE, 8 s ub je cts w ith ou t CTE, exp os ur e t o j et f ue ls EN G – w g ru pac h z r ozp ozn aniem l ub p odejrzeniem CTE osła bio ne wzm ocnienie w t es tac h ś le dzeni a sin us oid aln eg o i ra ndo mizo wa neg o, V S – niep ra w idło w e w yni ki w b ad ani ac h k in et yczn yc h (u os ób z p odejrzeniem CTE j ed ynie w t eś cie ps eudo ra ndo mizo wa ny m) / EN G – CTE s ub je cts r ev ea le d lo w er ed ga in in sin us oid al an d ra ndo mize d sm oo th p ur sui t a nd lo w er ed fixa tio n in dex in k in et ic t es ts (in s ub je cts w ith CTE s us pe ct ed a bn or m ali ties w er e in ps eudo-ra ndo mize d t es t o nl y) A nt ti-P oi ka i ws p., 1989 (43) 48 p raco w ni kó w fa br yk i fa rb i m al arzy / 48 l acq uer fac to ry w or ker s a nd p ain ter s miesza nin y r ozp uszcza lni kó w, ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a: 8,0–11,8 / s ol ven t mixt ur e, exp os ur e in dex: 8.0–11.8 EN G i p os tur og ra fia – w b ad ani ac h o czo pl ąs u s am oi stn eg o, s po jrzenio w eg o, poło żenio w eg o, t eś cie ś le dzeni a, k in et yczn ym sin us oid aln ym o raz p ró bie ka lo ry czn ej i b ad ani u p os tur og ra fii s ta ty czn ej częs toś ć niep ra w idło w yc h w yni kó w b ez r óżnic w s tos un ku do g ru py k on tro ln ej / EN G a nd p os tur og ra ph y – n o diff er en ces in t he fre quen cy o f a bn or m al r es ul ts b et w een exp os ed a nd co nt ro l s ub je cts in t he f ol lo w in g tes ts: n ys ta gm us a ss es sm en t, S P, sin us oid al k in et ic t es t, c alo ric t es t, s ta tic p os tur og ra ph y Le din i ws p., 1991 (44) 18os ób n arażo ny ch, z p odejrzeniem CTE, 52 os ob y nien arażo ne / 18 CTE-s us pe ct ed pa tien ts, 52 n on-exp os ed s ub je cts (co nt ro l g ro up) 9 os ób z CTE – n arażenie n a r ozp uszcza lni ki or ga niczn e: 8–30 l at, 9 os ób n arażo ny ch na r ozp uszcza lni ki b ez CTE (b ra k o cen y na rażeni a) / 9 CTE p at ien ts exp os ed t o s ol ven ts fo r 8–30 y ea rs, 9 CTE f re e p at ien ts exp os ed t o so lv en ts (n o exp os ur e a ss es smn t) pos tur og ra fia s ta ty czn a – wzr os t o bsza ru w yc hy leni a w g ru pac h n arażo ny ch n a ro zp uszcza lni ki w t es tac h z o cza mi o twa rt ymi i za m knięt ymi / s ta tic p os tur og ra ph y – in cr ea se d swa y a re a (e yes o pen a nd c los ed) in b ot h exp os ed g ro ups M öl ler i ws p., 1990 (14) 18 p raco w ni kó w s to czni jac ht ow ej / 18 yac ht ya rd w or ker s sty ren w s tę żeni ac h < 110 m g/m 3 / / sty ren e co ncen tra tio ns < 110 m g/m 3 u 16 os ób za burzeni a p os tur og ra fii i niep ra w idło w e w yni ki s up res ji wzr ok ow ej w t es tac h k in et yczn yc h / a bn or m al p os tur og ra ph y a nd v isu al s up res sio n in k in et ic t es ts in 16 s ub je cts Ca la br es e i ws p, 1996 (45) 20 p raco w ni kó w n arażo ny ch na s ty ren / 20 s ty ren e-exp os ed w or ker s sty ren w s te żeni ac h śr ednio 156 m g/m 3, acet on w s tę żeni ac h śr ednio 157 m g/m 3 / / s ty ren e m ea n co ncen tra tio n o f 156 m g/m 3, acet on e m ea n co ncen tra tio n 157 m g/m 3 u 17 z 20 os ób niep ra w idło w e w yni ki w p ró bie ka lo ry czn ej – hi po refle ks ja (41%), dysr yt mi a (35%), j edn os tro nn y defic yt p ow yżej 20% (29%); b ez niep ra w idło w yc h w yni kó w w p os tur og ra fii s ta ty czn ej i p ró bie k in et yczn ej p rzy s ty m ul ac ji sin us oid aln ej / / 17/20 w or ker s r ev ea le d a bn or m al r es ul ts o f c alo ric t es t, in cludin g h yp o-r eac tiv ity (41%), d ysr hyt hmi a (35%), a sy mm et ry > 20% (29%); s ta tic p os tur og ra ph y a nd sin us oid al r ot at io n did n ot r ev ea l a bn or m ali ties N ik la ss on i ws p., 1997 (46) 60 os ób n arażo ny ch n a ro zp uszcza lni ki o rga niczn e, sk ier owa ny ch w ce lu di ag nos ty ki CTE / 60 w or ker s exp os ed t o s ol ven ts a nd r ef er re d fo r CTE di ag nosi s 3 g ru py : z CTE, p ra w do po do bnie z CTE, z o bj awa mi n eura steniczn ymi b ez r ozp ozn ani a / / 3 g ro ups: r ecog nize d CTE, CTE s us pe ct ed , w ith n eura stenic sy m pt om s EN G – w o bu n arażo ny ch g ru pac h częs tsze w ys tęp owa nie n adr ea kt yw noś ci ka lo ry czn ej, fa l k wadra to w yc h, w ydłużo nej l at en cji s ak kad; niep ra w idło wa s up res ja wzr ok owa w t eś cie k in et yczn ym, niep ra w idło w e w yni ki p os tur og ra fii d yn amiczn ej z o cza mi ot wa rt ymi i za m knięt ymi n a nies ta bi ln ym p odło żu i t es ty k oo rd yn ac ji r uc ho w ej; os ta te czn a di ag no za CTE nie k or elu je z w yni ka mi b ad ań o to neur olog iczn yc h / / EN G – c alo ric h yp erac tiv ity , s qu ar e wa ves, hig her s acc adic l at en cy , lo w er ed v isu al su pp res sio n in k in et ic t es t a nd a bn or m al p os tur og ra phic r es ul ts w ith e yes o pen a nd clos ed m or e f re quen t in t he exp os ed g ro up t ha n in co nt ro ls; CTE di ag nosi s – n ot co rr el at ed w ith n eur oo to log ic al exa min at io n fin din gs
