Wielkopolskie izoleksy na pograniczu z Mazowszem

A C T A U N I V E R S I T A T I S L 0 D 2 I E N S I S >01.IA LINGUISTIC* »2, <986 '

A n n a Strokoweka

W I E L K O P O L S K I E I20LŁKSY NA POGRANICZU Z M A Z 0 K S 2 E M

Ar tykuł ten jest p r z y c z y n k i e m do z a g adnienia d y f e r e n c yjnego p r z e d s t a w i a n i a leksyki gwarowej. Oak p o wszechnie wiadomo, mimo du­ ż ego z a i n t e r e s o w a n i a b a d a c z y p r o b l e m a t y k ą s ł o w n i k o w e g o zróż n i c o ­ w a n i a gwar p o l s k i c h stan wi e d z y w tym zakresie nie s k ł a n i a do u-

jęć syntetycznych. W y n i k a to z - w i e l u przyczyn. N aji s t o t n i e j s z e z nich w y m i e n i a i szczegó ł o w i e j o z n a c z a Karol D e j n a 1 . Są nimi o- twarty c h a rakter zbioru, j a kim jest słownictwo, jego znana p o ­ d a t ność na 2miany w a r u n k o w a n e wzg l ę d a m i p o z a j ęzykowymi i n i e j e d ­ n o l i t o ś ć k r y t e r i ó w orom a d z e n i a m a t e r i a ł u słownikowego. Tar" też w y s u w a a u tor w a ż n y p o s t u l a t badawczy, jakim jest p o t r z e b a t rak­

towania gw a r o w e g o m a t e r i a ł u s ł o w n i k o w e g o jako p ods t a w y w z a j e m n e g o różnicowania się gwar, a nie t y lko w aspekcie jego s t o s u n k u do języka o g ó l n o n arodowego. W o s t a t n i m d z i e s i ę c i o l e c i u coraz c z ę ­ ściej u k azują się pra c e n a s t a w i o n e na takie w ł a ś n i e b a d anie le­ k s yki gwarowej, ćo p o z o s t a j e w związku z r o z w o j e m geografii lin­ gwistycznej. Szcze g ó l n i e c z ę s t o ten nurt rozważań p o j a w i a się w pracach d i a l e k t o l o g ó w sk u p i o n y c h wok ó ł Atlasu gwar kaszubskich . L e k s y k a g w a rowa jest w n i c h nie t y l k o p r z e d s t a w i a n a opozycyjnie, lecz także w y k o r z y s t y w a n a jako d o datkowe k r y t e r i u m p o d z i a ł u i

' K. D e j n a, S ł o w n i c t w o g w a ro w e i s ł o w n i c t w o l u d o w e , [w:] S y m b o l a e p h i l o l o g i c a l l n h o n o r e m V i t o l d i T a s z y c k i , Kraków 1968, s. 49-54.

2 H . P o p o w s k a-T a b o r s k a , O pewnych s p e c y f i c z n y c h o d r ę b n o ­ ś c i a c h l e k s y k a l n y c h p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j K a s z u h s z c z y z n y , "Studia z Filolo­ gii Polskiej i Słowiańskiej1' VII, 1961, s. 169-174; t a ź, Z badań n a d d a w n y m i i d z i s i e j s z y m i z a s i ę g a m i t e r y t o r i a l n y m i w y r a z ó w , "język Polski” XLII,

1962, s. 280-286; t a i , C h a r a k t e r i f o r m y e k s p a n s j i n o w e g o słownictwa n a t e r e n y K a s z u b i d i a l e k t ó w s ą s i e d n i c h , "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkie­

go Towarzystwa Naukowego" XV, 1970; t a ż , S t a n o w i s k o dialektu tucholskie­ go w ś w i e t l e l e k s y k i , "Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" IX, 1963, s. 135-145; K. H a n d к e, P ó ł n o c n o k a s z u b s k i e z a s i ę g i l e k s y k a l n e , tamże,

ugrup o w a n i a g w a r b a d a n e g o obszaru, spełniające swoją rolę w w y ­ n i k u zesta w i e n i a izoleks z zasięgami cech systemowych. Ujęcie to jest nowatorskie, gdyż w w i ę k s z o ś c i fundamentalnych opracowari, p odejmu j ą c y c h t e m a t u g r u p o w a n i a g w a r polskich, leksyka jëst t r a k ­ t owana m a rginalnie lub w ogóle pomijana.

W ty m artykule c h c i a ł a b y m p r z e d s t a w i ć zasięgi n i e k t ó r y c h w y ­ b r a n y c h w y r a z ó w w i e l k o p o l s k i c h w o b r ę b i e gwar, k t ó r e u k s z t a ł t o ­ w a ł y się jako rezultat interfe r e n c j i d i a l e k t u w i e l k o p o l s k i e g o i mazowieckiego. P r z e d s t a w i o n a tu siatka p u n k t ó w 3 s ł u ż y ł a mi jako p o d s t a w a do badarf terenowych, k t órych c e l e m b y ł o p r z e d s t a w i e n i e s t osunków językowych n a s t y k u dw u w i e l k i c h d i a lektów ję z y k a p o l ­ skiego. W p r a c y 4 I n t e r esowały mnie głównie cechy systemowe, a zwłaszcza te z nich, k t óre m a j ą w y r a ź n e źródło w innowacjach w y ­ tworzonych prz e z każdy z dwu k o n t a k t u j ą c y c h się n a tym terenie dialektów. Ni e jestem p r z y g o t o w a n a d o p e ł n e g o i w y c z e r p u j ą c e g o przedstawienia leksyki b a d a n e g o obszaru. Jednakże każde b a d a n i a terenowe p r z y n o s z ą p e w n ą ilość u s y s t e m a t y z o w a n y c h obserw a c j i słownikowych, które mogą b y ć p o m o c n e przy o r g a n i z o w a n i u dalszych badart na p o d s t a w i e s p e c j a l n i e do tego c e l u p r z y g o t o w a n y c h k w e ­ stionariuszy. W o d n i e s i e n i u do b a d a n e g o o b s zaru o b s e r w a c j e te mogą się okazać p o ż y t e c z n e choćby z tego wzglę d u , że b r a k jest dotąd ezczegółowszych o p i s ó w leksyki gwarcwej z w i ę k s z o ś c i tego terenu. Sbio r c z e mapy leksykalne Maleso atlaeu guar polskich'. 597 i 59 8, dotyczące zasięgów w y r a z ó w zachod n i o - i wschodniopolskich oraz ich znaczenia p okazują, że tylko nie l i c z n e spośród k i l k u n a ­ stu uwzględnionych tam wyraz-ów w k r a c z a j ą na bad a n y teren. To s a­ mo da się powiedzieć o roapach 599, 600 u kazu j ą c y c h o p o z y c j ę le­ ksykalną między p ó ł n o c ą i południem. Ściślej mówiąc, n a badany teren wkraczają niektóre wyrazy (znaczenia) zachodnio- i półno- cnopolskie, zaś w s c h o d n i o p o l s k i e i południowe p o z o s t a j ą p o z a jego zasięgiem, w tej sytua c j i p r a c a na d lokalizacją choćby tylko wybranych przykładów może się o k a z a ć pożyteczna. P r z e d m i o t e m te­ go opracowania są n i e k t ó r e w y r azy, których w i e l k o p o l s k ą genezę

VIII, 1969, s. 95-114; t a ż , Z problematyki kaszubskich zasięgów leksyka­ lnych, tamże, IX, 1963, s. 109-123; E. R z e t e l s k a-F e 1 e s *к o. Od­ rębność leksykalna gwar ârodkowokaszubsklch, tamże, VIII, 1969, s. 129-149.

Z siatki usunięto punkty 7 i 10 ze względu na niekompletny ma­

teriał.

A. S t г о к o w s к a, Pogranicze językowe wlelkopoisko-mazowleckie, Łódź 1978.

ujawnił jednoznacznie Atlas jeżyka i kultury iudottej Wielkopolski. Spo­ ś r ó d b o g a t e g o m a t e r i a ł u om ó w i o n e g o w tomie p i e r w s z y m tego dzieła w y b r a ł a m tylko tę, które udało mi się zapisać w e w s z y s t k i c h p u n k ­ tach b a d a n e g o obszaru. Eliminuję także ten materiał, przy k t ó r e ­ g o interpretacji rodzą się w ą t p l i w o ś c i dotyczące tożsamości ze­ stawianych desygnatów.

W o p i s c w y m p r z e d s t a w i a n i u m a t e r i a ł u leksykalnego r ó ż n i c u j ą c e ­ go b a d a n y ob s z a r gwarowy stosuje się często k l a s y fikację w s k a z u ­ jącą na s t opień pod z i e l n o ś c i t e r e n u z p u n k t u w i d z e n i a w y s t ę p o w a ­ n i a różnych nazw odnoszących się do tego s a m e g o d e s y g n a t u 5 , tj. mówi się o nazwach po k r y w a j ą c y c h cały teren, dalej o podziale dwudzielnym, t r ó j d z i e l n y m itd. W praktyce nie jest to takie p r o ­ ste. N a l e ż a ł o b y sobie b o w i e m n a j p i e r w o d p o w i e d z i e ć na szereg p y ­ tań szczegółowych, dotyczących:

1) traktowania w a r i a n t ó w t e g o sa m e g o w y r a z u wyka z u j ą c y c h u- trwalony powszechnie, nie s y s t e m c w y rozwój cech fonetycznych (ty­ pu: fiaota : pazda, agrest : aygrest itd.); są to odmianki fonety­ czne, lecz wiad o m o , że p e t r y f i k a c j a cechy fonetycznej może o d ­ grywać w a ż n ą rolę w g e ografii j ę z y k o w e j , n i e k i e d y w i ę k s z ą niż pozorne b o g a c t w o syn o n i m ó w odnoszących się do d e s y g n a t ó w drob­ nych, n i e j a k o mało w a ż n y c h С por. np- n a b a d a n y m terenie p o ł ą c z e ­ nie ośki z p e d a ł e m k o ł o w r o t k a - piasek, suka, %uopok, pa- Хщек, parobek, §ot, iaśu, pcémigac bez wyraźnej geografii );

2) rozs t r z y g n i ę c i a p r o b l e m u derywatów słowot w ó r c z y c h u t w o r z o ­ nych od tej samej podstawy. K a żda o s o b n a str u k t u r a ir.orfemów, k t ó ­ rej p r z ysługuje określone znaczenie, jest o s o b n y m wyrazem, moż n a się jednak zastanawiać, czy p r o b l e m ewe n t u a l n y c h zasięgów gwaro­ w y c h nie zarysuje się jaśniej, jeśli pot r a k t u j e m y je łącznie, W p o s z c z e g ó l n y c h o p r a c o w a n i a c h stosuje się w obu wyp a d k a c h r o z w i ą ­ zania doraźne. W t y m artykule s t a r a m się uwzglę d n i ć każdy typ zróżnicowania, w u z asadnionych w y p a d k a c h jednak g r upuję dery w a t y od tych samych podstaw. Interesuje mnie zwłaszcza podział d w u ­ dzielny.,. tj. o p o z y c j a W i e l k o p o l s k a - Mazowsze, ale z w r a c a m taż uwagę n a inne p o w i ą z a n i a gwarcwe.

Materiał był k o n f r o n t o w a n y z Małym atlavem guar polskich, At­ lasem guar mzcwieakiah, Atlasem gxparouym uojevdâztua kialeckiego K . D e j

-Por. np. J. B a s a r a, Typy leksykalnych podziałów gwar cieszyń­ skich po stronie czeskiej. Słownictwo gwarowe a kultura, Wrocław 1975.

ny i - przede w s z y s t k i m - Atlasem języka i kultury ludowej Wielko­ polski. P r z e d s t a w i a m go w układzie r z e c z o w y m n a w i ą z u j ą c y m do AJKW.

1. N a z w a n a c z y n i a k l e p k o w e g o do zarabiania ci a s t a nie w y k a z u ­ je zróżnic o w a n i a leksykalnego. N a c a ł y m obszarze w y s t ę p u j e dzie­ ża, co zgodne jest z danymi AJKW 5, p o k a z u j ą c y m i taki w ł aśnie stan w W i e l k o p o l s c e wschodniej. N a tomiast s u f i k s a l n a formacja dzieżka ( t y p o w a dla W i e l k o p o l s k i ) n a w i ę k s z o ś c i b a d a n e g o o b szaru m o ż e w y s t ą p i ć jedynie jako deminutywum. Mazow i e c k i e w s i n a p r a ­ w y m brz e g u W i sły s 17, 20, 21, 27, 28, 31 znają wyr a z $yeka (gięte) j a k o nazwę zupełnie in n e g o desygnatu, tj. g l i n i a n e g o n a ­ czynia na-mleko. N i e w c h odzi ona w obręb wsi dobrzyńskich. M o ż n a by w i ę c mówić o zaodności z izog l o s ą m a z u r z e n i a i u b e z d ź w i ę c z n i a — n i a w typie posetem.

2. N a c z y n i e drążone w drewnie d o w y r a b i a n i a ciasta n a chleb. W i e l k o p o l s k i typ kopanka ( z twardą s p ó łgłoską) objął punktys 4,

8, 11, 12 , 18, 25 , 29 , 32, 33., 36, 39 , 40, 43, 47. M a z o w i e ­ ckie kopuńka: 5« 6, 9, 13, 14, 17, 19 , 20-23, 26-28, 30 , 31, 35, 37, 38, 41, 42, 44, 45, 48. W p u n k c i e 15 obie formy. I- zoglosa jest b a r d z o wyrazista, nie towarz y s z y jej jednak żadna cecha systemowa. M o ż n a jedynie p o wiedzieć, że m a z o w i e c k a postać t e g o w y r a z u o b j ę ł a także gwary lubawskie i łowickie oraz w k r a ­ c z a s z e r o k o w dobrzyńskie i łęczyckie. F o r m a c j a kopuit, na kapa­ ni ( p o j e d y n c z e p r z y k ł a d y znane z W i e l k o p o l s k i w s c h o d n i e j ) w y ­ s t ą p i ł a j e d nostkowo w punktach 34 i 46, p o z a t y m jako do d a t k o w a n a z w a s z czególnie dużego d e s y g n a t u kopurl ielxno w punkcie 36. Z a ­ p i s a n o też oboc z n i e duzo kopana 40 i duao kopana 45. P o ł udniowo- p o l s k a i w s c h o d n i o m a z o w i e c k a niecka ( M A G P 101, DARK 262) w y s t ą ­ p i ł a raz p o d S o c h a c z e w e m jako forma oboczna: rfasoka 42.

3. N a z w a p i e c a chlebowego. T y p o w o w i e l k o p o l s k i e zestawienie piea eKlel>ouy, ahlebny nie w y s t ę p u j e na b a d a n y m obszarze. C h a r a k t e ­ rystyczny dla w s c h o d n i e j W i e l k o p o l s k i ( A JKW 7) piea od (do) ehle- ba obejmuje cały bad a n y obszar lewobrzeżny oraz n a p r a w y m b r z e g u W i s ł y punkty: 23, 24, 26, 27, 28, 30, 31, 35. N a pół n o c od tej linii w y s t ę p u j e ma z o w i e c k i w y r a z piekarnik, por. A G M I, 36, Nie p o k r y w a się to z z a s i ę g i e m żadnej cechy systemowej.

4. N a z w a s p odu komory ognicwej p i e c a chlebowego. Wielkopol-« skie tło ( A J K W 12) ma w ą ski zasięg w y s t ę p o w a n i a (pun k t y : 25, 29, 32, 33, 36, 39 oraz 40 , 43, 46 ), charak t e r y s t y c z n y dla

pogra-n l c z a Kuj a w i sąsiedpogra-nich wsi łęczyckich, nawiązu j ą c y c h n i e k t ó r y ­ mi elementami s y s t e m u do tamtego zespołu (ślady b r a k u u p o d o b n i e ­ ni a p o s t ę p o w e g o p o d w z g l ę d e m dźwięczności, grupa yk na granicy morfologicznej, u p r o s zczenie grupy w tué - taie itd.). Re s z t a o b szaru m a trzon (pór. DAGK 767). N i e s y s t e m o w y rozwój grupy oN w: 34 Siun tero 2ean, 42 SSan, 45 tSon tera iinay tSan związany jest

c h y b a z u n i k a n i e m a pochylonego.

5. N a z w a s k l e p i e n i a p i eca chlebowego. Typowe dl a Wiel k o p o l s k i ( A J K W 13) podniebienie o b e j m u j e w i ę k s z o ś ć terenu. N a p ó ł n o c n y m w s c h o d z i e w y o d r ę b n i a się zwarty obszar formacji podniebie, o b e j ­ mujący punkty: 5, 6, 9, 13, 17, 20, 21. W części zbiega się on z w y r a z i s t ą g r a n i c ą językową mię d z y gwarami chełmirfsko-dob- rzyńskimi a lubawskimi, ale brak cech u z a s a d n iających p r z e b i e g izoleksy w obrębie wsi mazowieckich. W p u n k c i e 14 znany z M a z u r i P o m o r z a uelbunek (.wieś językowo mazurska). N a p o ł u d n i u terenu, w punkt a c h 42, 45, 46, p o j a w i a się t r zykrotnie sklepienie* co na wiązuje głównie do Polski południowej, por. DAGK 709, gdzie n a zwy sklepienie i podniebienie nie w y k a z u j ą wyraźnej geografii.

6. W i e c h e ć słoiry n a k i j u do c z y s z c z e n i a p i e c a chlebowego. Brak zróżni c o w a n i a leksykalnego. Na c a ł y m obszarze n a zwa puńetyo. J e d y n i e w p u n k c i e 14 zanotowałam przeg ł o s 'eT ^ 'oT w tyra. w y r a ­ zie.

7. Na c a łym obszarze w y s t ę p u j e też n a z w a bochenek. Grupę aH z a n o t o w a n o w punktach: 8, 11, 15, 18, 22, 30, tj. we w s i a c h zachowujących (w różnym s t o p n i u ) sy s t e m o w ą zmianę eN^> afl.

8. Mi ą ż s z chl e b a nosi na c a ł y m obszarze n a z w ę oérodek, r z a ­ dziej środek (bez w y r a z i s t e g o z r ó żnicowania geograficznego). Brak spoty k a n y c h w W i e l k o p o l s c e form w rodzaju ż e ńskim i nijakim. W gwarach łęczyckich i łowickich to zresztą n i e możliwe, gdyż oéru- tka lub ośrutko o z n acza jadalne w n ę t r z n o ś c i zwierzęce. W i e l k o p o l ­ ski ko n t y n u a n t grupy érs *er) t j . 3, ogodek zanot o w a ł a m w p u n k t a c h 39, 43, 47, a n a w e t 48 (łowickie).

9. Naz w y w y p i e k u z resztek ciasta c h l e b o w e g o są dość zna c z ­ nie zróżnicowane, jednak materiał nie zawsze jest jednoznaczny. Wie l k o p o l s k i typ kukiełka z a n o t o w a n o tylko w punktach: 6, 11,

13, 15. W punkcie 14 kukła. Wyraź n i e mazowiecki ch a r a k t e r ma vy- усфгИ 21// vyxop^unek 20, 24, 27, 28, 35, 45, 49, grupujący się na wsc h o d z i e b a d a n e g o obszaru. Znany z W i e l k o p o l s k i południowej ( A J K W 21) i M a ł o polski (DA C K 661) potp^omyk z a p i s a ł a m tyl k o raz w

p u nkcie 43. J e d n o s t k o w a jest też n a z w a vyrvaa 46 i рощцкЧ 21 ( j a k o oboczna). W i ę k s z o ś ć obszaru, tj. wsi: 4, 9, 12, 16, 29, 32, 33, 36 , 38, 41, 42, 44, 48, 49 , zna w y raz vj/skrobek lub /vy/ekroplïi. Jest to jednak przede w s z y s t k i m n a z w a resztek s u r o w e ­ go ciasta, np. p o z o s t a w i o n e g o do n a s t ę p n e g o pieczenia, por. vis- kropki: w i t a s kopuAki, to te viêeri, co f кгеак kyaditya 9, to, со ее sostartê na drugi ras 32, daeto soetaûone 42 itp. ftauwa ta może się e w e n t u a l n i e p r z e n o s i ć n a wypiek. Materiał ten jednak nie nadaje się do mapowania.

10. Po c z ą t k o w y lub k o ń cowy kawałek chleba z bochenka. Badany teren z d ominowany jest przez w y r a z przylepka, k t ó r y zajmuje w gwarach znaczne obszary, zarówno na Mazowszu, jak i w pół n o c n o - -wschodniej Małopolsce, por. DAGK 648. M i m o to w y s t ę p o w a n i e wiel­ k o p o l s k i e g o kromka w t y m znaczeniu ( A JKW 24) o d n a l e z i o n o w k i l ­ k u n a s t u punktach na p r a w y m b r z e g u Wisły, tj. 4-6, 8, 9, 11-13,

15-19, 30. Z reguły by ł to już w y r a z nie używany, por. krómka tera pSilepka, krómka z damoSŚi itp.

11. Glon^ek) - w y r a z i znaczenie. Zgodnie Z A J K W 29 w w i ę k ­ szości p u n k t ó w lewobrzeżnych ( p ogranicze K u j a w i łęczyckie) w y ­ raz ten nie występuje. Z a n o t o w a n o go n a t o m i a s t w punktach: 5, 6, 9, 11-15, 17-21, 24, 27, 28, 30, 31, 34, 35, 38, 42, 45, 49 w zna c z e n i u 'kromka, środkowy k a w a ł e k chleba, ukrojony przez ca­

ły bochen', t y lko w punkcie 49 'mała kromka', co k o n t y n u u j e 'otan znany z M a z o w s z a i g w a r k i e l e c k i c h DAGK 574. F o r m a glań tylko raz jako o b o c z n a w p u n k c i e 11.

12. N i e p o k r y w a się to z zasięgami w y r a z u ekipka w znaczeniu 'pół kromki', por. ekipka z davnoś?i pß% gldnka 9, glorii ca^ki, ekip­ ka taki ntzek 11, 13, 14, ekipka katialuntek 16, 17, glunek doo~ ka^a - ekipka maluśka 18, 20, ршд glunecka 24, ekipka тацо 25, 28, 29 , po^ofka glunka 30, 31, etfipka mało 33, glunek - kavo^ek, a ek'ipka те£ва 35, też w 35-46, 48, tylko w 49 w z n a c z e n i u 'cała kromka', por. DAGK 575.

13. Drożdża. B a r d z o w y r a z i s t a izog l o s a rysuje się w z w iązku z w y s t ę p o w a n i e m starej, znanej z W i elkopolski, nazwy m%o£e. W y ­ raz ten ni e jest dziś używany. Znają go jednak w e w s i ach: 4-6, 8, 9, 11-13, 15, 18, 19, 22, 24, 25, 27, 29, 32, 33, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 46. P o z a z a s i ę g i e m tej izoglosy p o ­ z o stają p u n k t y wschodnie, tj. m a z o w i e c k i e i łowickie. W punktach

44

w

23

14. N a z w a maśl n i c y z tłuczkiem. T y p kierzenka na c a ł y m ob­ szarze. T y l k o w p u n k c i e 14 pótervaehi, por. MAGP 115. Rozwój g r u ­ py eN nie zawsze systemowy. Cały prawy b r z e g - W i s ł y bez gwar n o w s z y c h ma -cnka: 4, 8, 1 1 , 12 , 15-24, 26-28, 30,' 31, 35. Jest to zapewne w y r ó w n a n i e d o formacji s u f i k salnych typu kijanka.

15. N a z w a t ł u c z k a w maślnicy, Z reguły w y s t ę p u j e jedna n a z ­ w a dla o b u części, tj . kija i krążka. W i e l k o p o l s k i tłuczek p o ­ k r y w a w i ę k s z o ś ć terenu. Mazowi e c k i krążek ( M A G P 116) w y s t ę p u j e w punktach: 17, 20, 21, 27, 28, 31. 35, t j . we w s i a c h m a z u r z ą ­ cych na p r a w y m b r z e g u Wisły. W p u n k c i e 14 rozr ó ż n i e n i e ts&nek i kru&ek, w 24 - t^uSek i knflek.

16. P o k r y w a maślnicy. C h a r a k t e r y s t y c z n y d l a w i e l k opolski w s c h o d n i e j ( A J K W 34 ) zwarty o b s z a r w y s t ę p o w a n i a d e rywatów od w y ­

razu uierzch rozc i ą g a się n a cały ba d a n y teren. Wszędzie też for­ mant -enek. N a sam y m po ł u d n i u , w punktach: 45, 47, 48 prefigowa- ne formy sveS%ynek łączące się z o b s z a r e m w y k a z a n y m prz e z DAf^K 778.

17. Dre w n i a n a tu l e j a n a s a d z o n a na kij maślnicy. N a cał y m obeza- rze p r z e w a ż a typ podchlebnik, гпапу ze w s c h o d u W i e l k o p o l s k i (AJ K W 35). Inne formanty p r z y r o s t k o w e tyl k o w y j ą t k o w o i bez o k r e ś l o ­ nej geografii, por. potxlib^e-c 5, potxlebjpc 34, (p$y)potxl'il>o1i 39, potxl'ibek 46 (jako oboczna). N a t o m i a s t formacje p r e f i g o w a n e prsy- podshlebnik z a n o t o w a n o na p o g r a n i c z u K u j a w i w sąsiednich w s i a c h łęczyckich: 25, 29, 32, 39, 40, co n a w i ą b u j e do zw a r t e ­ go o b s z a r u w y s t ę p o w a n i a tego typn w Wielkopolsce.

18. N a z w a d a s z k a n a d p a l e n i s k i e m p i e c a do gotowania. Ze w z g l ę d u na zanik d e s y g n a t u w y s t ę p u j ą braki w materiale. N o t o w a n y w rejonie ś r o d k o w e g o b i e g u Warty ( A J K W 48) typ baba t y lko w p u n k t a c h 36, 40, 47. N a t o m i a s t znany z W i e l k o p o l s k i północnej, ś r o dkowej i w s c h o d n i e j kaptur w punktach: 4-6, 9-13, 15, 16,

18, 19 , 26 , 41 , 43 , 44, 46 , 48, kapturek - 29. W punktach: 14, 17, 21, 28, 30, 33-35, 38, 42, 49 - kapa.

19. D r e w n i a n y p r z y r z ą d do r o z m i e s z a n i a płynu. A J K W 61 p o ­ świa d c z a w y s t ę p o w a n i e n a zwy koziełek n a z w a r t y m obszarze, k t ó r e g o zac h o d n i a g r a n i c a p r z e k r a c z a Prosnę 1 Wartę. W m o i m materiale cechuje o n a p u n k t y lewobrzeźne : 25, 29, 32, 36 , 37, 39 , 40 , 43, 44 , 46 , 47, 48. G r u p a 'cl w punk t a c h 39 i 46 (.gdzie też h i p e r p o p r a w n y kośaygk). W p o z o s t a ł y c h w s i a c h brak w y r azu, a n a j ­ częściej też d e s y g n a t u ( p o d o b n i e DAGK 599 n a p o g r a n i c z u z M a z o w ­ s z e m ).

20. Drewniana łyżka do mieszania w garnku. Tak jak w Wielko- poisce wschodnio-północnej AJKW 62 'na całym obszarze nazwa ua- Tz<(chi’[ji f. z systemowo rozwiniętą samogłoską nosową. W DAGK 205 vaSoxef tylko raz koło Skierniewic, reszta o b s z a r u wtSeza.

21. Sito z dużymi otworami do p r z e s i e w a n i a zboża. W W i a l k o - polsce (AJKW 69) główną n a z w ą jest rzeszoto. Na p o ł u d n i o w y m wscho­ dzie występuje n a z w a przetak, W m o i m m a t e r i a l e Seâoto w p u n k t a c h 4, 5, 9 (ale t y lko do gro%u pSeSioańa), 1 2, 13, 16, 18, 23, 30 a także 32 i 33 pSetak - te etare luje muvil'i SeSoto do ?bo£o, 36 peetog abo seSoto. Obie też w 20, 24, 26. W y ł ą c z n i e przetak w punktach: 6,- 14, 17, 21, 27, 28, 31, 34, 35, 37, 49.

22. Otok sita. Brak m a p y w A J K W p o z w a l a p r zypuszczać, że de- sygnat ten nie jest w y r ó ż n i o n y os o b n ą nazwą. Zg a d z a się to z moim m a teriałem, w k t ó r y m w s z y s t k i e w s i chełmirisko-dobrzyriskie i lubawskie n i e z n ają nazwy, tego desygnatu. Reszta o b s z a r u m a tu rozmaicie u k ształtowane deryw a t y od rdzenia łub-, por. łubek: 14, 17, 20, 21, 28, n a lewym b r z e g u W i sły łubie: 32-34 , 36 , 38. 39, 40 , 41 , 44 , lubo: 42, 49, łubieko: 43, 46, 47, 48. Zgodne to

jest z da n y m i DAGK 633 i AGM.

23. Drugie śniadanie. P r z e w a ż a n a c a łym o b s z a r z e n a z w a pod- obiadek, c h a r a k t e r y s t y c z n a dla W i e l k o p o l s k i wschod n i e j - A J K W 109. Zwarty o b s z a r d e r y w a t ó w od w y r a z u dziesiąta notowany przez to źródło n a K u j a w a c h p o s z e r z y ć m o ż n a o badane punkty: 8, 11, 15, 19, 22 (Chełmirtsko-Dobrzyriskie ) dziesiątka i 25, 29 , 32 pod- dziesiąta. Dery w a t y od w y r a z u śniadanie n o t o w a ł a m albo w e w s i a c h m a z o w i e c k i c h potérîodcnek: 21, 35, 37, 41 a l b o obocznie do pod- obiadek w rozrzuconych p u n k t a c h terenu, por. potśmadanko 16, pot- éiradunek 24, potéâedonek 44, potśńodonek 48, potśńadarfe 26.

■' P r z e d s t a w i o n y materiał stanowi tylko b a r d z o n i e w i e l k ą część s ł o w n i c t w a g w a r o w e g o b a d a n e g o terenu, d a j ą c e g o się p r z e d s t a w i ć w sp o s ó b opozycyjny. Zbiór ten był b y w i ę k s z y r gdyby udało się z g r o m a d z i ć p e ł n y materiał do takich choćby w i e l k o p o l s k i c h w y r a ­ zów, jak znane z A J K W czeluścią, pogrzebią, pajda, eądek, waeka, fli- tką, szaflik, mloetct, żurak lub àurcvmik, i po-, u-)skromid, nauarka, melks, heaéna, ahabanina i i n n y c h , które n o t o w a ł a m h a b a d a n y m o b ­ szarze, nie mam jednak dokład n y c h danych o ich zasięgach. O b f i t e ­ g o materiału d o s t a r c z y ł o b y s ł o w n i c t w o ż innych zakresów. N a w e t jednak ten cząstkowy materiał p o k azuje, że w obrębie leksyki i n ­ t e r ferencja d i a l e k t u w i e l k o p o l s k i e g o i m a z o w i e c k i e g o daje się

ś l e d z i ć w nie m n i e j s z y m s t o p n i u niż w zakresie systemu. Oparta n a da n y c h hist o r i i o s a d n i c t w a i u d o wodniona już od strony syste- mowo-grajnatycznej teza o w i e l k o p o l s k i m p o d ł o ż u gwar chełmirfsko- -dobrzyfîskich znajduje s z e r e g a r g u m e n t ó w d o datkowych w postaci

4

leksyki t e g o obszaru, w w i ę k s z o ś c i wspólnej z gwarami północno- -wschodniej Wielkopolski. W gwarach lubawskich, p o w s t a ł y c h w w y ­ n i k u p ó ź n e g o zasiedlenia o b s z a r ó w p i e r w o t n i e ni e zamieszkanych przez p r z e m i e s z a n ą ludność z Ziemi Chełmirisko-Dobrzyrfskiej i M a ­ zowsza, związki z l e k syką w i e l k o p o l s k ą są mniejsze. Nie dziwi to jednak, gdyż także w zakresie s y s t e m u g r a m a t y c z n e g o gwary te w y ­ k a z u j ą dzisiaj p r z e w a g ę cech mazowieckich.

I n t e r e s u j ą c e jest, że także i na lewym b r z e g u Wisły s ł o w n i ­ c t w o w i e l k o p o l s k i e jest obficie prezentowane, por. kopanka, tlo, podniebienie, oSodek, miodzie, wierzahynek, przypodchlebnik, baba//kaptur, poddzieeiąta, rzeszoto i inne. Zasięgi w y r a z ó w i form w y r a z o w y c h p o ł u d n i o w o p o l s k i c h tylko w n i e w i e l k i m zakresie w k r a c z a j ą na b a ­ d a n y teren, co w i d o c z n e jest zwłaszcza w z e s t a w i e n i u z DAGK. S t a n o w i ć to może w a ż n y p r z y c z y n e k do ciągle n i e j e d n o z n a c z n e g o z a g a d n i e n i a g e n e z y gwar łęczyckich. P o t w i e r d z a też moje w c z e ś n i e j ­ sze wnioski, że w g w a rach łęczyckich na pó ł n o c od Łodzi w y s t ę p o ­ w a n i e cech s y s t e m o w y c h m a ł o p o l s k i c h jest o g r a n i c z o n e głównie do

tych, które są w s p ó l n e dl a d i a l e k t u m a ł o p o l s k i e g o i w i e l k o p o l ­ skiego.

Izol e k s y p r z e d s t a w i o n y c h wyż e j w y r a z ó w m o g ą nie b y ć p i e r w o t ­ ne. O b s e r w u j e się b o w i e m w s p ó ł c z e ś n i e cofanie się sł o w n i c t w a wiel­ k o p o l s k i e g o p o d n a p o r e m mazowizmów. Wyra-zy takie, jak kukiełka, młodzie, rzeszoto, kronika czy nie p r z e d s t a w i o n a tutaj mloata ' ga r ­ n e k n a mleko', z reguły o p a t r y w a n o k o m entarzami: te m%o§i śe éme- iom. średnie, a tym bard z i e j młode p o k o l e n i e już ich nie używa, często nie zna. W n i e k t ó r y c h w y p a d k a c h ut r w a l a n i u s ł o w n i c t w a m a ­ z o w i e c k i e g o s p r z y j a język literacki, por. choćby piekarnik, krom­ ka - przylepka. O s o b n y m z a g a d n i e n i e m jest z a nikanie leksyki w i e l ­ ko p o l s k i e j w z w i ą z k u z z a n i k i e m desygnatu.

R o z p a t r y w a n i e p r z y d a t n o ś c i zasięgów cech leksykalnych do za­ g a d n i e n i a u g r u p o w a n i a gwar b a d a n e g o t e r e n u na p o d s t a w i e tak m a ­ łej próby mate r i a ł o w e j jest, m o i m zdaniem, p r z edwczesne. N i e z b ę d n e b y ł o b y za n a l i z o w a n i e w i ę k s z e g o 2a s o b u leksykalnego, n i e w y k l u c z o ­ ne bowiem, że u j a w niłyby się w t e d y pęki izoglos w y z n a c z a j ą c e o b ­ s zary o s z c z e g ó l n i e w y r a z i s t y m n a s y c e n i u leksyką wielkopolską.

O zasięgach p r z e d s t a w i o n y c h wyżej wyrazów m o ż n a na razie powie­ dzieć, co następuje. Tyl k o w w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h w i d o c z n a jest ich w y raźna z b ieżność z izoglosami cech systemowych. W i ę k s z o ś ć w y k a z u j e n i e z a l e ż n e układy terytorialne, k t órych jednak w ż a d n y m razie nie m o ż n a uważać za p r z y padkowe. N a pr a w y m b r z e g u Wis ł y e k s p a n s j a syste m o w y c h cech m a z o w i e c k i c h (np. a s y n c h r o n i c z n a w y m o ­ w a w a r g o w y c h miękkich, p r z e j ś c i e у - i, w y c o f y w a n i e o p o c h o ­ d z ącego z a p o c h y l o n e g o i inne) w głąb Ziemi Chełmirisko-Do- rzyrfskiej także nie zawsze w y k a z u j e zasięgi zbieżne. .Na lewym b r z e g u W i s ł y z kolei mamy z jednej strony do c z y n i e n i a z s z e r z e ­ niem się syste m o w y c h cech m a z o w i e c k i c h na gwa r y łęczyckie, z d r u ­ giej zaś szereg cech w i e l k o o o l s k i c h w k r o c z y ł o na gwary lewobrze­ żnego Mazowsza, jak chociażby r o z łożona w y m o w a n o s ówki tylnej, k tórej g r a n i c a o p i e r a się na Wiśle. T o sauno zjawisko o b s e r w u j e m y w l e k s y c e n i e s t e t y na razie n i e w y s t a r c z a j ą c o zbadanej. ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW AGM - A t l a s g w a r m a z o w i e c k i c h , t. 1-2, Wrocław 1971-1973. AJKW - A t l a s j ę z y k a i k u l t u r y l u d o w e j W i e l k o p o l s k i , t. 1, Wrocław 1979. UACK - K. D e j n a, A t l a s g w a r o w y w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o , t . 1-6, Łódź 1962-1968.

MAGP - M a ły atlas g w a r p o l s k i c h , t. 1-13, W ro cław 1957-1970.

Uniwersytet Łódzki

Anna Strokowska

THE GREAT-POLISH IS0LEXIC LIKES ON THE FRONTIER WITH MAZOWSZE

T h e p a p e r i s a c o n t r i b u t i o n t o ‘ t h e i s s u e o f d i f f e r e n t i a l ' p r e s e n t a t i o n o f d i a l e c t a l v o c a b u l a r i e s . T he a u t h o r d i s c u s s e s t h e e x t e n t s o f s e l e c t e d G r e a t - “ - P o l i s h w o r d s i n d i a l e c t s w h i c h h a v e b e e n f o r m e d a s a result o f i n t e r f e r e n c e o f t h e G r e a t - P o l i s h a n d M a z g v ia n d i a l e c t s .

«... ... poîudniowa granica wyrazu piekarnik

• zachodnio-południowa granica wyrazu podniebie ’ ... .zasięg wyrazu dzieika ’gliniany garnek na mleko’

— zasięg wyrazu wiichopleńi. iek) ... .zachodnia gm n i c a wyrazu glonek

Ф o S o d e k

... . .. .zasięg formacji рггy-poch1ebnik zasięg derywatów od wyrazu dziesiąta _ _ _ _ _ _ wschodnia granica wyrazu tło

».... ... wschodnia granica wyrazu kopanka i. ■■ ■- wschodnia granica wyrazu miodzie — wschodnia granica wyrazu tĄuczek

@ Łubow i i#Tmne^Vwqbrj«ino j vTi/'V/V/I ./T o fu ri • in o w ro c ' •Д jąG ottym n ’•Р37 T u re k 015ZTVN G r u d z iq d i . O »

J

\

w y k a z m i e j s c o w o ś c i Na z n a c z o n y c h sa mapach i-ii

i

1-3 -, 4 - Białachowo, 5 - Xrotoszvny, 6 - Sampława, 7 -, 8 - Myśli­ wiec, 9 - Lipowiec, 10 -, 11 - Ostrowo, 12 - Wrocki 13 - Zdroje, 14 - Ki- siny, 15 - Skepsk, 16 - Kretki, 17 - Niechłonin, 18 - Zawały, 19 - Zbójno, 20 - Jonno, 21 - Kowalewko, 22 - Osówka, 23 - Wólka (pow. lipnowski), 24 - jaworowo, 25 - Bądkowo, 26 - Nasiegniewo, 27 - Rogienice, 28 - Dobrsko, 29 - Pikutkowo, 30 - Wielka Turza, 31 - Staroźreby, 32 - Topólka, 33 - Rakuto- wo, 34 - Córki, 35 - Cłówczyn, 36 - Rybno, 37 - Swoboda, 38 - Wólka (pow. gostyński), 39 - Bielice, 40 - Nowe, 41 - Chochołów, 42 - Dębsk, 43 - Bo- rucice, 44 - Górki Pęcławskie, 45 - Łaguszew, 46 - Splcymierz, 47 - Mętlew, 48 - Domianiewice, 49 - Bolumin