Niektóre dane do dziejów rolnictwa w pierwszych wiekach n.e. na obszarze Prus i Jaćwieży

Antoniewicz, Jerzy

Niektóre dane do dziejów rolnictwa

w pierwszych wiekach n.e. na

obszarze Prus i Jaćwieży

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 179-190

1968

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

J E R Z Y A N T O N I E W I C Z

NIEKTÓRE D A N E D O D Z IE JÓ W R O LN IC TW A W PIERW SZYCH W IEKACH N.E. N A ORSZARZE PRUS I JACW IEŻY

I. ZRODŁA I IC H CHA RAKTER

M ateriały do dziejów rolnictw a na obszarze pruskim i jaćwie- skim z okresu rzymskiego i początku wędrówek ludów są różnorod­ ne i bardziej obfite niż z okresu poprzedniego, tzn. wczesnożelazne- go. Mamy bowiem z wykopalisk narzędzia do sprzętu zbóż, a także narzędzia do upraw y roli. Ponadto uzyskaliśm y również liczne m a­ teriały botaniczne w postaci zbóż i roślin strączkowych oraz dotych­ czas opublikowane nieliczne, niestety, m ateriały kostne z poszczegól­ nych badanych stanowisk. O dkryto także urządzenia do przeróbki płodów rolnych (żarna) oraz parę typów dużych naczyń do przecho­ w yw ania zapasów znanych przede w szystkim z rozkopanych cmen­ tarzysk. Znam y wreszcie z obszaru jaćwieskiego jam y do zboża. Prócz tego dzieje rolnictw a i hodowli mogą nam oświetlić różne a try b u ty zwierzęce, obrazowane w postaci rytów na ceramice i z w y­ obrażeń plastycznych na ozdobach, a także konkretne przedm ioty związane z hodowlą zw ierząt w stadzie, a mianowicie dzwonki oraz nożyce, zwłaszcza do strzyżenia owiec. Posiadam y także liczne uzdy końskie, sprzączki do uprzęży i ostrogi, co świadczy o hodowli konia jako wierzchowca.

C harakter niniejszej publikacji nie zezwala na wym ienianie wie­ lu z odkrytych tu i ówdzie źródeł do dziejów rolnictw a i hodowli na terytoriach plem iennych pruskich i jaćwieskich. Zadowolimy się jedynie wyszczególnieniem ich przykładowo, omawiając egzempla­ rze najbardziej reprezentatyw ne.

II. UPRAW A ROLI

Przede wszystkim trzeba zauważyć, że mam y bogate m ateriały związane z gospodarką wypaleniskową w postaci koserów z ząbka­ mi z miejscowości Szw ajcaria w pow. su w alsk im 1 oraz z Łężan

1 J. A n t o n i e w i c z , O dkrycie grobu ro ln ika jaćw ieskiego z n arzędziam i

p ro d u k c ji z o kresu rzym skieg o , R ocznik B iałostocki, t. 3, (1962), ss. 209—210.

w pow. reszelskim;2 i byłej miejscowości -Tękity na S a m b ii3. P rze­ znaczenie tyćh narzędzi do ścinania chrustu i młodniaka leśnego nie ulega wątpliwości. Są to duże narzędzia około 32 cm długości, przy czym koser z obszaru jaćwieskiego jest nieco mniejszy. Ich datowa­ nie mieści się w granicach od II do IV wieku n.e. Z tego okresu od­ k ry to także dwa rodzaje narzędzi do rąbania drzewa. Są to siekierki z tulejką oraz żelazne toporki. O ile zasięg tych pierwszych obej­ m uje cały obszar P ru s i Jaćwieży dość jednolicie, to żelazne toporki ze słabo wyodrębnionym obuchem w ystępują przeważnie tylko na pograniczu słowiańsko-pruskim i jaćwieskim; znamy je np. z Pup w pow. szczycieńskim 4 czy ze S zw ajc arii5 i innych stanowisk na m orenie m azurskiej i suwalskiej. Były to narzędzia niezbędne do trzebieży lasu.

Ważne, związane z techniką upraw y roli, było odkrycie radlicy łopatkowej albo wiosłowatej na obszarze jaćwieskim w Szwajcarii “. Razem z nią odkryto w grobie wiele innych przedmiotów i fragm en­ tów jakiejś większej całości, a mianowicie drewnianego radła. Od­ kry te w Szwajcarii narzędzie było niewątpliwie radłem płozowym, o czym świadczy form a części pracującej i lekkie wygięcie końca ostrza radlicy, które stanowiło niewątpliwie pierw otny i zamierzony przez wytw órcę kształt tej części pracującej. K ąt nachylenia radlicy w radie był prawdopodobnie podobny do k ąta nachylenia radlicy łopatkowej widocznej na rzym skim modelu wotywnym z Kolonii, wykonanym- w brązie, który znaleziono także w pochówku w Nad­ renii. Ja k należy przypuszczać, radlica łopatkowa z Szwajcarii, umieszczona na drew nianym radie, miała, za zadanie tylko spulch­ nianie gleby na popieliskach i usuwanie niewielkich korzeni pozosta­ łych w hum usie leśnym po pożarze poszycia oraz runa leśnego. Jak się wydaje, stosunkowo mała wydajność części pracującej radlicy zmuszała, najpraw dopodobniej do orki krzyżowej, w ykonyw anej je­ dnak bardzo płytko. N atrafienie na tę radlicę na obszarze jaćwie­ skim w jasnym, zam kniętym zespole razem z innym i narzędziami pozwala uznać to odkrycie za ważne ogniwo, rekonstrujące poziom upraw y roli w okresie rzymskim w leśnej strefie północno-wschod­ niej Europy. Zespół grobowy, w którym ją znaleziono, należy dato­ wać na II—III w. n .e .7, a więc na okres przełomu', jaki zaznaczył się w wytwórczości m ętalurgicznej na obszarach plem iennych zachod­ nich Bałtów ,w pierwszych wiekach n.e.

Z upraw ą roli związane są narzędzia do sprzętu zbóż i użytków zielonych w postaci sierpów i półkosków. O ile..sierpy z okresu wczesnożelaznego w Prusach były stosunkowo? niewielkie oraz na ogół wykonane bez utw ardzania przez nawęglanie, mą skutek czego

"2 W. G a e r t e , U rgeschichte O stpreússens, K önigsberg 1929, rýc. 194,fig. 4. 3 F. D. G u r e v i č, Iz isto rii ju g o-vostočnoj P rib a ltiki v 'ty s .n .e ., M oskw a 1960, ryc. 52, fig. 12.

4 W. G a e r t e , op. cit., ryc. 195, fig. e. - - -4i

5 J. A n t o n i e w i c z i inni, Spraw ozdanie z badań w 1955 r. na cm en ta ­

r z y s k u ku rh a n o w y m w Szw ajcarii, W iadom ości.-A rcheologiczne, t. 23, .(1956),

tabl. X X V III, fig. 6. - ; ' v

8 J. A n t o n i e w i c z , Radlica ło p a tk o w a‘Z okresu rzym skieg o z północ­ n e j P o lski, K w a rta ln ik H istorii K u ltu ry M aterialn ej, t·. 10, (1962), iss? 595—599;

t e n ż e , S en o ves bałtu že m d irb ystes lech n iko s kla u sim u , Iś lietu v iu k u ltu ro s istorijos, L 4 (1964), as, 164—170. .

źle' się zachowały do naszych czasów 8, o tyle w okresie rzymskim zastąpiły je sierpy większe, a później także półkóski. Pojaw ienie się. tych ostatnich w m ateriale pruskim· .ma oczywistą wymowę dla badaczy dziejów rozwoju gospodarki rolnej w Prusach, o czym będzie mowa n iż e j9. Natom iast do niedawna na obszarze prusko- -jaćwieskim nie znano zupełnie sierpów z okresu rzymskiego 10, je d y ­ nie półkoski, zwane w tym wypadku, niesłusznie sierpami. Ostatnio znalazły się one w całości lub we fragm entach w pochówkach z II—. III w ieku w Szw ajcarii pod Suwałkam i u . K ształtem śą one zbliżone do sierpów litewskich z tego czasu, a mało m ają cech, które by je upodabniały do sierpów znalezionych na obszarze słowiańskim, dato­ wanych na okres późnolateński i rzym ski. Wspólną ' cechą sierpów zarówno słowiańskich jak i bałtyjskich jest duży łuk części tnącej w porównaniu z półkoskami znalezionymi na obszarze bałtyjskim . Trzeba także podkreślić, że te ostatnie są większych rozmiarów od sierpów·, gdyż długość ich waha się od 24 do 30 cm lub w poszczegól­ nych w ypadkach naw et więcej, a krzyw izna ich jest łagodniejsza. Znam y je przede w szystkim z obszarów S a m b ii13; ,w kształtach śą one praw ie analogiczne do egzemplarzy znalezionych na Litw ie i ŁotWię z tego czasu.

III. HODOW LA

Nim omówimy inne ślady związane z hodowlą zwierząt wśród plemion pruskich :i jaćwieskićh, postarajmy, się przytoczyć także- dalsze kategorie zabytków metalowych związanych z tym działem gospodarki. Do nich należą przede wszystkim różne przybory zwią­ zane z hodowlą zarówno bydła rogatego jak i konia. Między innym i w ypas bydła-w dużym stadzie na pewnych odległościach od osiedli w y m ag a ł. używania dzwonków. Wykonane dość solidnie z blachy brązowej znane są te dzwonki np. z M ojtyn w pow. mrągowskim 13 oraz Strzykow a Małego w pow. su sk im 14, przy czym te i inne na ogół datuje się na III—IV wiek n .e .15. Trudno przytaczać wszyst­ kie znaleziska, nożyc żelaznych, odkrytych na obszarze prusko-jać-

lyieskim oraz ich typologię. Zrobiono to przed laty na szerokim

8 J. P i a s к o w s к i , . M etaloznaw cze badania w yro b ó w , zn a lezio n ych na

P om orzu i M azow szu, W iadom ości A rcheologiczne, t. 25, (1959/60), ss. 273 i n.,

gdzie opublikow ane w yniki b ad ań nad przedm iotam i żelaznym i, znalezionym i na grodzisku w Łączach, pow. elbląski.

8 Półkoski te zwą się w dotychczasow ej lite ra tu rz e niem ieckiej i polskiej s i e r p a m i , m im o ż.e m a ją n ie ra z po n ad 30 cm i w ięcej długości. (Por. W. G a e r t e , op. cit., s. 241. Por. tak że J. K o s t r z e w s k i , P rehistoria zie m

polskich, K rak ó w 1939/48, tabl. 88, fig. 13).

10 P o d k re śla to p rzed e w szystkim II. M o o r a w p racy : Die E isenzeit in

L ettla n d , T a rtu 1938, s. 535.

11 S zw ajcaria, pow. suw alski, Ar. 36 (grób ciałopalny). B adania J. A n t o-n i e w i c z a w 1963 r. G rób teo-n zaw ierał: o-naczyńko kultow e, kość zw ierzęcą, osełkę k am ienną, grot oszczepu, skoblicę, szpilę p asto rało w atą i sie rp żelazny o w y d atn ej krzyw iźnie (II—I II w . n.e.).

13 W. G a e r l e , op. cit., ryc. 193, fig. a; rve. 241, fig. a. 18 W. G a e r t e, op. cit., ryc. 159, fig. a.

11 W. H e y m , E ine baltische S ied lu n g der frü h e n E isenzeit, M annus, Bd. 29, (1937), s. 29.

15 P ełny w ykaz tych dzw onków w liczbie 10 sztuk uw ażanych — nie w ia ­ domo, czy słusznie — za im p o rty rzym skie, zestaw ili C. E n g e l i W. L a B a u m e , K u ltu re n u. V ö lker der F rü h ze it im P reussenlande, s. 281.

m ateriale porów naw czym le. Jak sądzono, najwcześniejsze z nich pojawiły się w Prusach w I—II wieku n .e .17, choć w ydaje się, że należy je datować raczej na II wiek n.e. Oczywiście, ten typ narzę­ dzia był uniw ersalny i służył także higienie osobistej człowieka, a także jako narzędzie w różnych gałęziach rękodzieła domowego w różnych społecznościach wiejskich, na co mamy jeszcze dziś wiele przykładów. Wreszcie z hodowlą plemion mieszkających na obszarze m oreny m azurskiej (pow. szczycieński i mrągowski) związane są brązowe zapinki z okresu rzymskiego, których nóżki zakończone są wyobrażeniami bydła rogatego ls, a także parę wyobrażeń czworo­ nogów, najpraw dopodobniej koni, w formie rytów na naczyniach z tego o k re su 19. Te plastyczne wyobrażenia zwierząt domowych, stw ierdzone zarówno na Mazurach, jak i na Suwalszczyźnie, łączą się przyczynowo w jedną całość ze szczękami lub czaszkami owiec lub świń, a także kończyn tych zwierząt, w kładanych symbolicznie w postaci darów grobowych do pochówków szkieletowych i ciało­ palnych na cm entarzyskach w Szwajcarii, Żywej Wodzie, Osowej i innych w górnym dorzeczu Czarnej Hańczy 20. Są one wszystkie świadectwem starych tradycji hodowlanych wśród społeczeństw p ru ­ skich i jaćwieskich w okresie starożytnym i tradycje te, jak się wydaje, należy odnieść do epok wcześniejszych, to znaczy brązu i wczesnego żelaza, kiedy podstawą egzystencji tych plemion była przede wszystkim hodowla 21. Jak sądzę, dotrw ały one jeszcze w for­ mie przeżytków i reliktów do pierwszych wieków n.e. na Mazurach i na Suwalszczyźnie, o czym świadczą powyższe atry b u ty plastyczne i dary grobowe w postaci tych realiów zwierzęcych.

Hodowla konia wśród plemion pruskich i jaćwieskich w okresie rzymskim i wędrówek ludów ma dostateczne źródła w postaci róż­ nego rodzaju przedmiotów, które są związane z utrzym yw aniem tego zwierzęcia, przede wszystkim jako wierzchowca. Poprzednio w yra­ żaliśmy wątpliwości, czy znalezione kości konia w w arstw ach k u ltu ­ rowych z okresu wczesnożelaznego dotyczą w każdym wypadku zw ierząt już całkowicie udomowionych. Przyczyną tego była maso­ wość końskich kości na niektórych stanowiskach (np. w Jeziorku w pow. giżyckim), położonych w typowo puszczańskim otoczeniu, przy zupełnym braku typowych wskaźników archeologicznych zwią­ zanych z jego hodowlą w m ateriale z okresu wczesnożelaznego22.

19 A. B e z z e n b e r g e r , Z u r G eschichte der Schere, P ru ssia, Bd. 25, (1924), ss. 114 i η.

17 A. B e z z e n b e r g e r , Z u r G eschichte..., ss. 138 i n.

19 M. S e h m i e d e h e l m , F ib u ly s b yca iej golovkoj p erw o j poloviny

I tys. n.e. z m azurskogo poozerija, Sw iatow it, t. 24, (1962), ss. 335—341.

19 W. G a e r t e , U rgeschichte..., ryc. 122 oraz W. L a B a u m e u. W. G r o ­ n a u , Das G räberfeld vo n R aczki, A llp reu ssen , Bd. 5, ss. 59—61.

20 K. K r y s i а к, S zc zą tk i zw ierzęce z o kresu rzym skieg o z ku rh a n ó w

S u w a lszc zy zn y w y d o b y te w 1956, W iadomości A rcheologiczne, t. 25, (1958),

ss. 140—143.

21 O pinię tę podałem do d ru k u daw niej: Por. J. A n t o n i e w i c z , W y n ik i

dotychczasow ych badań starożytnego osadnictw a jaćw ieskiego w dorzeczu C zarnej H ańczy, W iadomości A rcheologiczne, t. 25, (1958), s. 4; t e n ż e , Zarys pradziejów pow iatu suw alskiego, S tu d ia i m ateriały do dziejów Suw alszczyz­

ny, B iałystok 1965, ss. 36 i n.

22 Jed y n y m i śladam i chowu konia i użytkow ania go jako w ierzchow ca są dw a k ręp u lce w sk a rb ie ze S kandaw y w pow. k ętrzyńskim . (Por. W. G a e r t e,

a-W okresie rzym skim i na początku okresu wędrówek ludów ślady użytkow ania konia pod wierzch są w yraźne i mnożą się z każdym wiekiem na całym terytorium pruskim i jaćwieskim. W Prusach, po­ cząwszy od pierwszych wieków n.e., zaczynają występować poszcze­ gólne części lub całe kom plety nie tylko żelaznych uzd, ale również całych ogłowi końskich, i to nie tylko użytkowych, lecz także nie­ w ątpliw ie paradnych, związanych z górną w arstw ą społeczeństwa plem iennego23. Te utensylia jeździeckie w ystępują zazwyczaj r a ­ zem z grobem szkieletowym uzbrojonego mężczyzny w otoczeniu innych, nieraz licznych darów grobowych. Już wtenczas w ystępują także ludzkie groby szkieletowe z grobami końskimi, położonymi zazwyczaj głębiej od pochówka ludzkiego w tym samym kurhanie lub sąsiedniej jam ie grobowej w wypadku cm entarzyska płaskiego. Zresztą te dwa w arianty nie są jedynym i pochówkami z tego czasu. Około środkowego okresu rzymskiego pojawia się coraz częściej grób ciałopalny wojownika z daram i grobowymi i pochówkiem szkieletowym końskim, lub na południu P ru s i Jaćwieży — grób ciałopalny w naczyniu, a pod nim lub obok znajdował się zazwyczaj grób szkieletowy konia, pochowanego żywcem ze spętanym i nogami. Oczywiście, nie należy rozumieć, że te pochówki ludzkie razem z końskimi są zjawiskami masowymi na każdym cm entarzysku. W prost przeciwnie, znam ionują one w yodrębniającą się grupę wo­ jowników specjalnie uprzyw ilejow anych lub starszyznę plem ienną danej grupy społecznej, o czym będziemy jeszcze szerzej mówić w innym miejscu.

Niestety, nie potrafim y dokładnie przeanalizować stru k tu ry sta­ da poszczególnych plemion pruskich i jaćwieskich w okresie rzym ­ skim i na początku wędrówek ludów z tej prostej przyczyny, że nie mam y z tego czasu dostatecznych źródeł w postaci zoologicznych ekspertyz osteologicznych z badanych w arstw kulturow ych. Jak do­ tychczas, potwierdzono jedynie istnienie w tym czasie konia udomo­ wionego typu tarpana leśnego (Equus G m elini A n t. ) 24, który w ystę­ puje w grobach wojowników pruskich i jaćwieskich. Niem niej jed­ nak już w tym okresie były tam liczne stada dużego bydła rogatego (krów), które, jak sądzę, odgrywały poważną rolę w gospodarce plemion pruskich i nie bez głębszej przyczyny wyobrażenia krów widzi się na wymienionych powyżej zapinkach brązowych 2S. Dal­

e r t e, U rgeschichte..., ryc. 60 i 62, pochodzące z przełom u epoki brązu na okres halsztacki).

23 W. L a B a u m e, A ltp reu ssisch e s Zaum zeug, A ltp reu ssen , Bd. 9 (1944), ss. 2 i п.; H. J a n k u h n, Z u r rä u m lic h en G liederung der ä ltere n K aiserzeit

in O stpreussen, A rchaeologia G eographica, t. 1 (1950), s. 55, gdzie p rz e d sta ­

w iona m apka obrazująca rozm ieszczenie odkryć ogłowi końskich w P ru sach do 1931 r. Por. także: J. A n t o n i e w i c z , T h e S u d ovians, B iałystok 1962, gdzie szeroka in te rp re ta c ja tego fa k tu kulturow ego. O statnio tro ch ę inaczej ten fa k t in te rp re tu je J. J a s k a n i s w p racy : H um an B urials w ith H orses in P russia an d Sudovia in th e F irst M illen iu m o f our Era, A cta B altico-S lavica, vol. 4 (1966), ss. 64—65.

24 K. K r y s i a k , op. cit., s. 73.

25 M. S c h m i e d e h e l m , op. cit., ss. 340—341. A u to rk a w iąże m otyw bydła rogatego w ystęp u jący na M azurach z przeżytkam i k u ltu ry celtyckiej, co uw ażać należy za słuszne. Por. także: J. R o s e n - P r z e w o r s k a , P rze­

ż y tk i ce lty c k ie i c e lty c k o -sc y ty jsk ie na obszarze P olski, A rcheologia Polski,

t. 8, (1963), ss. 102—104, gdzie om ów iony m otyw bydla rogatego. P o w staje je d n a k pytanie, czy p o jaw ien ie się o b c e g o m otyw u kultu ro w eg o może być

szym dowodem rozw iniętej hodowli bydła w stadzie są właśnie b rą­ zowe dzwonki, jeżeli tych właśnie dzwonków nie użytkowano dla stada owiec, poświadczonych dość licznie w postaci czaszek w k u rh a­ nach jaćwieskich Suwalszczyzny. Jednak nie ulega chyba w ątpli­ wości, że hodowla zw ierząt domowych była już w tym czasie rozwi­ nięta i mimo lokalnych różnic, wywołanych podłożem naturalnym (możliwością wypasu), m ikroklim atem i prężnością gospodarczą danej grupy ludzkiej, wszędzie, z lokalnymi odchyleniami, m usiała ona chyba wykazywać tendencje rozwojowe i progresywne. Te ten­ dencje przyspieszał układ stosunków gospodarczych i społecznych. Hodowla musiała przecież zabezpieczać poszczególne społeczności w mięso — z braku dostatecznych elektów produkcji zbożowej — nie tylko w okresie klęsk elem entarnych, ale także przede wszyst­ kim w okresie, długotrw ałych pochodów wojennych lub walk mię- dzyplemiennych, typowych dla ówczesnych stru k tu r społecznych i politycznych tych czasów.

IV. PO ZIO M UPRAW Y ZIEMI, G ATUNKI ZBOZ, PROBLEM NADWYŻEK PRODU KCYJNYCH Z ROLNICTW A

Poziom upraw y ziemi wśród plemion pruskich i jaćwieskich określają znalezione dotychczas narzędzia rolnicze, które omówi­ liśm y powyżej. Specjalne znaczenie ma dla nas odkrycie zespołu narzędzi ze Szwajcarii w pow. suwalskim, z radłicą łopatkową na czele. Określa ona razem z siekierą i koserem wyższy charakter gospodarki wypaleniskowej w postaci nie prostego wsiewania ziarna w popieliska, ale poprzez orkę sprzężajną radłem na tym w ypale­ nisku przed siewem. Stw ierdzenie to drogą analogii można przenieść na całą europejską północ, gdzie w ystępują tego rodzaju radlice ło patkow e26, które poprzedzały radlice tulejow ate — a także na obszary północno-wschodniej E u ro p y 27, stanowiące dla nas przed­ miot szczególnego zainteresowania badawczego; W ynika stąd prosty wniosek w m yśl sform ułow ań H. Ł o w m i a ń s k i e g o 28, że obok upraw y roli czysto wypaleniskowej typu „ekstensywno-beznarzę- dziowego” m usiała istnieć już wśród Bałtów w pierwszych wiekach naszej ery gospodarka „intensyw na”, polegająca na upraw ie narzę­ dziowej ziemi radłam i okutymi, łopatkowymi żelaznymi radlicami. Jak już jednak podkreślaliśmy, użycie tej radlicy na popieliskach

p rzy jęte w danym środow isku społecznym bez podatnego podłoża w ew n ętrz­ nego. Sądzim y, że ta k nie było, m otyw bydła rogatego w zięty by ł z ak tu aln y ch w aru n k ó w b ytu ów czesnych społeczeństw pru sk ich , k tó re dbały o -n ależy ty rozw ój hodow li, zwłaszcza na słabo uro d zajn y ch te re n a c h m oreny m azu r­ skiej, gdzie w y stę p u je w iększość zapinek z atry b u te m bydła rogatego.

25 Podobne do su w alsk iej rad lice łopatkow e znane są z Anglii. (Por. T. G. P a y n e , T h e Plough in A n cien B ritain, A rchaeological Jo u rn a l, t. 104 (1948), fig. 1, rye. 8—9; A. H a b e r l a n d t , Z u r S y ste m a tik der P flugforschung

u. E ntstehuhggeschichte des P fluges, W iener Z eitsch rift fü r Ethnologie, Bd. 38,

(1933), ss. 28—34 і 76—79. Co do ra d lic łopatkow ych w Skandynaw ii: P. O. G l o b , A rd och P lov i N ordens O ldtid, A ariius 1951.

27 J a k w iadom o, najw cześniejsze rad lice były znane dotychczas tylko ze S ta re j Ładogi i Polesia. (Por. S. N. O r l o v , K voprosu o dr ерг, ет paśennom

ze m led elii Star oj Ładogi, K ra tk ie Soobščenija, t. 65 (1956), s. 142; J. K u c h a -

r e n k o , R a zko p ki na gorodišče i sedlisće Chotom el, tam że, t. 68 (1957), ss. 93 i 94).

polegało tylko ná jej spulchnianiu i podcinaniu darni. Stosunkowo m ała wydajność części pracującej tej radlicy zmuszała do orki krzy­ żowej, w ykonyw anej jednak bardzo płytko. Dlatego też jeśli odkry­ cie tego narzędzia przeniesiem y na cały obszar plem ienny ludów prusko-jaćwieskich, nie należy przeceniać roli tych narzędzi w ca­ łości gospodarki tych plemion ani wyciągać z tego faktu zbyt opty­ mistycznych wniosków co do wyników produkcji zbożowej tego obszaru. Produkcja ziarna najprawdopodobniej nie była jeszcze na tyle intensyw na, aby zabezpieczać pokarm roślinny i chleb na cały rok tym niewielkim liczebnie grupom ludzkim, zespolonym węzłami krw i na poszczególnych terytoriach plemiennych.

Należałoby wyjaśnić ten pogląd szerzej na konkretnym przykła­ dzie. Dzięki ostatnim badaniom pierwotnego krajobrazu w rejonie Szw ajcarii na Suwalszczyźnie uzyskaliśm y dość przybliżony obraz ówczesnej rzeczywistości osadniczej w środowisku puszczańskim, podobnej do wielu innych konkretnych warunków, w jakich byto­ w ały poszczególne grupy plem ienne na obszarze pruskim i jaćw ie­ skim. Specjalnie interesujący jest dla tej in terpretacji opublikowany diagram środowiska naturalnego i upraw w tym rejonie:

W typow ym lesie liściasto-szpilkowym (dębowo-sosnowo-świer- kowym) istniały p artie lasu wypalonego, na który wdziera się, po­ cząwszy od okresu lateńskiego, coraz intensyw niej brzoza, która także w okresie rzymskim zajmowała duże połacie. Stosunek obsza­ rów uprawowych do lasu wypalonego kształtow ał się tu ta j przy największym natężeniu areałów uprawowych w III—IV w ieku jak 1:3 na korzyść w ypalenisk nie uprawionych i nie obsiewanych, a także ugorów lub innych nie określonych upraw ogrodowych. W świetle tęgo diagram u widać, że natężenie tych upraw w . ciągu paru wieków było nierównom ierne i odbywało się skokami. N aj­ większe natężenie tych upraw — jak widać na diagramie — przy­ pada między III a IV w. n.e., m aleje zaś około V w., co na ogół jest zgodne z w ynikam i badań archeologicznych, przeprowadzonych w rejonie Szwajcaria — Osinki. Jest np. rzeczą charakterystyczną, że między IV a V w., okresem w yraźnej dom inanty „wodzów” i arystokracji plem iennej, pochowanych na pobliskim cm entarzysku w Szw ajcarii — upraw y zbożowe zm niejszyły się, a powiększyły się tereny opanowane przez brzozę; istniały także upraw y „ogrodo­ w e” lub ugory. Jasny stąd w ypływ a wniosek, że ta grupa ludzka osiągała możliwości bytow ania z rabunku oraz hodowli własnych lub zrabowanych stad. Na ten też okres przypada co najm niej część „jam na zboże” w Osinkach koło Szwajcarii, na osadzie położonej obok osiedla obronnego, które — naszym zdaniem niesłusznie.— in ­ terpretow ano jako m agazyny zbożowe, o czym będzie mowa poniżej. Tak z grubsza, na podstawie badań kompleksowych tego regionu narysow any obraz upoważnia chyba do następujących wniosków:

1. W okresie największych wysiłków do rozszerzenia upraw zbo­ żowych w III—IV w. n.e. zamieszkała tam grupa nie miała ludzkich i technicznych możliwości zagospodarowania w ciągu jednego poko­ lenia całych wypalonych partii lasu, na których krzewiła się brzoza i nowy młody las, a na skutek przerzutow ej gospodarki pozostawiała wiele ugorów.

2. Na początku okresu wędrów ek ludów społeczność badana przez

nas w rejonie Szw ajcaria-Osinki znajdowała się w w yraźnym re ­ gresie w zakresie upraw y ziemi, więc musiała niedobory zboża r e ­ kompensować produkcją mięsną oraz w ypraw am i łupieżczymi na inne plemiona, przy czym nie jest wykluczone, że celem tego r a ­ bunku były także płody rolne, a zwłaszcza zboże.

3. W ykryte przez nas na podstawie badań palynologicznych i gleboznawczych pola upraw ne w rejonie Osinek i Szwajcarii, przy­ pisywane okresowi rzymskiemu i wędrówek ludów, nie są chronolo­ gicznie całkowicie pewne. Gdybyśmy naw et uznali, że są to obszary uprawowe z okresu przez nas rozpatrywanego, a nie z czasów póź­ niejszych, czego mamy prawo się domyślać na podstawie diagram u pyłkowego, to według naszych obliczeń powierzchnia tych areałów wynosiłaby od 25 do 30 ha ziemi ornej. Zdajem y sobie sprawę, że nie jest to wielki obszar w czasach nowożytnych ani w średniow ie­ czu, jest to natom iast obszar znaczny dla okresu starożytnego, naw et jeśli się przyjm ie częściowe ugorowanie ziemi. Ponieważ wg naszych obliczeń na jedno pokolenie społeczności z rejonu Szwajcaria-Osinki przypada około 20 rodzin, to użytkowana ziemia orna przez jedną rodzinę wynosiłaby 1,5—2 ha. Łatwo zauważyć, że naw et przy dzi­ siejszych zabiegach agrotechnicznych obszar taki nie może zabezpie­ czyć chleba na okrągły rok dla rodziny złożonej z 4 osób 29.

Oczywiście, dochodząc do takich wniosków zdajemy sobie spra­ wę, że obraz nakreślonej powyżej rzeczywistości gospodarczej jest przede wszystkim adekw atny właśnie dla konkretnej sytuacji osad­ niczej w rejonie Szwajcaria-Osinki. Musiały istnieć na rozpatryw a­ nym przez nas obszarze ekum en plemienno-gospodarczych Prus i Jaćw ieży różne w arianty tych zjawisk. W ydaje się jednak, że w każdym wypadku obraz ogólny będzie podobny z niewielkimi odchyleniami. Niska wydajność gleby przy bardziej lub mniej ka­ pryśnym klimacie oraz niedostateczne zabiegi agrotechniczne, nawet przy użyciu radła okutego żelazem, nie pozwalały uzyskiwać g ru ­ pom ludzkim wysokich plonów. Prócz tego sądzimy, że nie było wówczas technicznych i ludzkich możliwości, aby poddać upraw ie tak duże obszary ziemi i jednocześnie szybko zabezpieczyć zbiory przed kaprysam i klim atu, a tym samym, aby wysokość tych plonów zabezpieczała w pokarm roślinny każdą rodzinę na cały rok jako rezultat własnej produkcji zbożowej.

Jakie zboża w ysiewano w tym okresie na obszarze pruskim i jać- wieskim? Przede wszystkim badania palynologiczne z rejonu Szw aj­ caria-Osinki pozwoliły w ykryć pyłki pszenicy, która dominowała w zasiewach. W ystępuje tam także proso (Panicum). Nieco później ilość pyłków pszenicy zmalała i zjawiło się żyto i jęczmień 30. Obraz ten jest praw ie analogiczny z wynikiem badań paleobotanicznych

21 J. A n t o n i e w i c z , E inige B em erk u n g en über den G etreidebau und die V ie hhaltung bei den w estb a ltisch en S tä m m e n in der F rüh- u n d M ittelei­ senzeit, P ro n k sia ja st v arase F eodalism ini, T allin 1966, ss. 27—36. W ątpliw ości

budzą w yliczenia duńskie. Por. G. H a 1 1, Prehistorie F ields in Y y lla n d , A cta

ß rchaeologica, t. 2. (1931), ss. I l l —158 (5 zagród użytkow ało 100 ha). Bardziej

zbliżone do p raw d y je st w yliczenie P. N. T r e t i a k o v a , któ ry przyjm ow ał, że w ielka rodzina w ysiew ała około 3 ha. W. M. S ł o b o d i n a, Zagadnienie

ro zw o ju i zm ia n y sy stem ó w rolnictw a, P ostępy A rcheologii, t. 6, (1957), ss. 38—

39, 71.

3" J. S t a s i a k , Badania nad sta ro ży tn y m kra jo b ra zem P ojezierza S u w a l­

zawartości jam w tej samej osadzie w Osinkach, gdzie na wiek II—■ III przypadają znaleziska pszenicy, dla wieków zaś następnych cha­ rakterystyczne są pszenica, jęczmień oraz stokłosa żytnia (Bromus

secalinus) oprócz innych chwastów 31. Oczywiście specjalną wymo­

wę ma tu stokłosa żytnia, poświadcza nam bowiem istnienie sprzę- żajnej upraw y pól za pomocą orki, gdyż chwast ten jest typowym komponentem zbóż wysiewanych na względnie stałych miejscach upraw y roli i jej powrotu z zasiewami w to samo miejsce przy gos­ podarce odlogowo-przerzutowej i orce sprzężajem 32. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że w Osinkach chwast ten z reguły tow a­ rzyszy ziarnkom pszenicy zwyczajnej (Triticum vulgare V ili.)33, со świadczyłoby za tym, że chyba mam y tu do czynienia z zespołem synantropijnym , który powstał w w yniku stałej upraw y roli.

Inne znaleziska zbóż, które odkryto na obszarze pruskim z tego czasu, to przede wszystkim ziarniaki pszenicy zwyczajnej (T. vulga­

re — T. aestivum), prosa z grodziska w Graćiowka na Sambii z w ar­

stw y datowanej na III—V w. n .e .34 oraz znaleziska pszenicy, jęcz­ mienia, owsa oraz prosa z w arstw y kulturow ej VI—VIII w. grodzi­ ska w Pasym iu w pow. szczyeieńskim 35 na obszarze m oreny m azur­ skiej. Wreszcie z miejscowości Lasowiec w pow. mrągowskim mamy odciski jęczmienia datowane na V—VIII w. n.e. W szystkie one po­ świadczają upraw ę zbóż chlebowych na poszczególnych terytoriach pruskich zarówno na północy, jak i na południu i uzupełniają obraz, k tóry już skonstruowaliśm y dzięki wielostronnym badaniom obszaru jaćwieskiego na Suwalszczyźnie.

Przedstaw ione powyżej poglądy na efekty produkcji zbożowej w okresie rzymskim i początku wędrówek ludów na obszarze prus­ kim i jaćwieskim zmuszają do zastanowienia się nad sposobami re­ cepcji wytworów obcych przez te plemiona, skoro rolnictw o orne nie dostarczało jeszcze nadwyżek produkcyjnych, które by umożli­ w iały wymianę międzyplemienną. Przede wszystkim muszą budzić wątpliwości odkryte „jam y na zboże” w Osinkach, które sugerow a­ łyby istnienie pokaźnej ilości ziarna, oddanej do dyspozycji arysto­ kracji plem iennej w centrum plem iennym Szwajcaria-Osinki. P a ­ miętać jednak musimy, że sytuacja zaobserwowana w Osinkach odpowiada w arunkom właśnie w okręgu gospodarczym pewnego obszaru plemiennego, a nie przeciętnej wsi jaćwieskiej. W edług ob­ serwacji rzym skich oficjalistów, zapisanych przez T a c y t a 36 i P 1 i- n i u s z a 3?, jam y takie rzeczywiście służyły do przechowywania lub

31 А. К o ś с i k, Ziarna zbóż i chw astów z osady ja ćw ieskiej z 11—IV w ie ­

k u n.e. w m iejsc. O sin ki pow. S u w a łk i, W iadom ości A rcheologiczne, t. 29,

(1963), ss. 210—213.

32 A. W. K i r j a n o v. M ateriały po istorii zem led elja iz ra zko p o k v G rod­

no, M oskw a 1954, ss. 208—209.

33 А. К o ś с i k, op. cit., s. 211.

34 V. A. P e t r o v, Z ern o v yje o sta tki sborov kaliningradskogo otrjada

sla v ja n sk o j ekspedycíi v 1949—1951, M a teriały i issledovanija po archeologii

SSSR, M oskw a 1960, s. 448.

35 R. O d o j, W y n ik i badań grodziska z V I— V III w. n.e. w P asym iu, pow.

S zc zy tn o a problem k u ltu r y m a zu rskiej, Rocznik O lsztyński, t. 7, (1968), s. 127.

N iek tó re sform ułow ania au to ra dotyczące p o d staw gospodarczych k u ltu ry „m a­ z u rsk ie j” są co n ajm n iej dyskusyjne.

30 T a c y t , G erm ania, Cap. XVI, 3. 37 P l i n i u s z , Nat. Historia, t. 18, s. 306.

ukryw ania zboża. Z drugiej jednak strony w konkretnym wypadki! jam z Osinek, jak się wydaje, funkcja ich jako ew entualnych maga­ zynów do przechowywania zapasów w ziarnie budzić musi w ątpli­ wości już tylko z uwagi na ich staranne wykończenie polepą i wy- kladkami ceramicznymi. Nie jest wykluczone, że w tym wypadku jam y w Osinkach spełniały funkcje s u-s z a r n i d o d o j r z e w a ­ n i a z b o ż a , które szybko musiało być ścinane, np. ze względu na nieprzychylne w arunki atmosferyczne czy w alki międzyplemien- ne 3a. Za powyższym poglądem świadczyć mógłby dodatkowo fakt, że w jamach tych ziarniaki odkrytych zbóż były przemieszane z chwastami (a więc wkładano do nich zboże nie oczyszczone) oraz — co najważniejsze — wszystkie one noszą ślady zwęglenia lub wręcz spalenia M, a w profilach niektórych jam na dnie w ystąpiły w ar­ stewki węgla drzew nego40. Dlatego też należy sądzić, że stosunkowo pokaźne rozm iary tych jam nie mogą nam sugerować dużych ilości zboża, które ew entualnie rriógło być w nich przechowywane, gdyż jam y te najprawdopodobniej nie służyły jako magazyny, za czym także przemawia ich ciekawe uprófilowanie. Badacz zauważył bo­ wiem wielokrotność ich użytkowania na podstawie układu w arstw w profilach 4I. G dyby te jam y były m agazynami zbożowymi, to nie mielibyśmy do czynienia ze zwęglonym ziarnem, a Jamy te nie byłyby chyba stale odbudowywane po pożarze osiedla lub po najeź- dzie nieprzyjaciela, który całkowicie palił osiedle i niszczył żywność w schowkach. Przeciwnie, w ydaje się, że. jam y te-służyły — p rzy ­ najm niej niektóre — jako suszarnie przez wiele lat gospodarczych i były stale adaptow ane do tych czynności przed każdym ich użyt­ kowaniem, co tak trafnie zauważył J. О к u 1 i с z іг.

Skoro w yjaśniona została funkcja tých jam na obszarze osiedla w Osinkach, a tym samym odpadło przypuszczenie o możliwości gromadzenia poważnych nadwyżek produkcyjnych w płodach rol­ nych z uwagi na niewystarczającą ilość zboża w tym rejonie, przy­ najm niej w tzw. „chudych latach”, pow staje pytanie, co przynosiło nadwyżki grupom rodowo-rodzinnym na rozpatryw anym przez nas terytorium ? Odpowiedź na to pytanie jest chyba prosta i jedno­ znaczna; tylko h o d o w l a zwierząt mogła wśród społeczeństw prus­ kich i jaćwieskich przyspieszać rozwój ekonomiczny przez szybkie stw arzanie nadwyżek produkcyjnych. Poprzednio zwracaliśmy już uwagę na echa starych tradycji hodowlanych wśród tych plemion, które m anifestują się różnym i akcesoriami w dziedzinie wierzeń i zdobnictwa na obszarze pruskim i jaćwieskim. Zdajem y sobie spra­ wę, że upraw a ziemi mogła mieć analogiczny zespół atrybutów w ie­ rzeniowych, a naw et magicznych, ale te się nie zachowały w m a­

31 Z w raca na to uw agę J. G. D. C l a r k , Europa p rzedhistoryczna, W ar­ szaw a 1957, ss. 137—138, a także: V. D. В 1 a v a t s k i j, Z e m le d e ľje v antičnych

gosudarstvach severnego P ričarnom orja, M oskw a 1953, ss. 123 i n.

33 A. К o ś c i к, op. cit., ss. 211—212.

4n J. O k u 1 i с z, S p raw ozdanie *z badań przeprow adzonych w 1958 r. na osadzie pod „Z a m c zy sk ie m ” w m iejsc. O sinki pow. S u w a łk i, W iadom ości A r­

cheologiczne, t. 27, (1961), ss. 1—7; t e n ż e , Spraw ozdanie z badań p rzep ro ­

w adzonych w 1959 r. na osadzie i grodzisku w O sinkach; t a m ż e , t. 29, (19631,

ryc. 2.

41 J. O k u 1 i с z, Spraw ozdanie z badań w 1958 r., ss. 87—88.

teriale archeologicznym poza wyżej wspomnianym grobem „rolni­ ka" jaćwieskiego. z Szwajcarii, ą w N adrenii i B rytanii modelami w otywnym i radel, jeśli będzie' ślę rozpatryw ác tylko niektóre zja­ wiska północnoeuropejskie 43. W racając jednak do hodowli musimy zauważyć, że starożytni obserwując zwyczaje Germanów podkreślali zawsze jej prym at nad uprdWą p ó l44.'N ależy sądzić, że rola bydła w. .całości gospodarki m usiała, być naw et w śród plemion prusko- -jaćwieskich. poważna już choćby dlatego, że służyło ono w głównej m ierze także jako siła pociągowa do upraw y sprzężajnej pól radła- mi. Prócz tego badania etnologiczne pozwalają stwierdzić, że nad­ w yżki produkcyjne u ludów pierw otnych zawsze o wiele s z y b c i e j daw ała hodowla, stw arzając do dyspozycji poszczególnych społe­ czeństw p r o d u k t d o d a t k o w y celem eksportu. Ta możliwość uzyskania produktu dodatkowego jest i była zawsze u ludów prym i­ tyw nych bardzo ceniona, gdyż daw ała okazję do szybszego zdobycia nowych wytworów, które przychodziły z zew nątrz w drodze w y­ miany. Dlatego też słusznie podkreśla się w literaturze przedmiotu, że procesowi rozw arstw ienia społecznego sprzyjała specjalnie gospo­ darka z profilem przede wszystkim hodowlanym 45, oraz, jak sądzę, ną. tej płaszczyźnie wykształciła się grupa „wodzów” i arystokracji plem iennej, zaobserwowana przez nas na cm entarzysku w Szw aj­ carii pod Suwałkam i. Jak się wydaje, podporządkowała ona sobie zupełnie rozw ijającą się w III—IV wieku gospodarkę opartą na produkcji zbożowej, o czym świadczy późniejszy regres areałów upraw owych w św ietle naszych b a d a ń 46. Dlatego właśnie w tym czasie w Prusach i prawdopodobnie na obszarach Jaćw ieży specjal­ nego znaczenia obok radła nabiera półkosek, który służy do szyb­ szego ścinania traw y w celu gromadzenia zapasów siana na zimę dla bydła. Je st to objaw bardzo charakterystyczny, gdyż układ sto­ sunków dem okracji wojennej przyspieszał rozwój hodowli, któ ra — jak się w ydaje — w rzędzie zajęć gospodarczych była o wiele ła t­ wiejsza niż upraw a ziemi, w ym agająca długotrwałego, indyw idual­ nego tru d u człowieka przez trzy pory roku przy siewach wiosen­ nych, sprzęcie letnim oraz ew entualnych siewach ozimych.

43 P. L e s e r , E n tsteh u n g u n d V erb reitu n g des P fliiges, M ü n ster 1931. 44 F. G. P a y n e,T h e Plough..., tabi. V III.

45 К. M o s z y ń s k i , L u d y pasterskie, K rak ó w 1953, ss. 31 i 104.

43 J. S t a s i a k , Badania nad sta ro żytn ym ..., tabi. II. R egres ten oczywiście nie byl tylko w ynikiem p rzem iany stosunków społecznych ale tak że i innych, m iędzy innym i klim atycznych. W iadomo bow iem pow szechnie, że m n iej w ię ­ cej ' w IV—V w iek u n.e. następow ało pow olne podw yższanie się te m p e ra tu ry pow ietrza i n astęp o w ał jednoczesny znaczny sp a d ek opadów atm osferycznych, pow odujący pow ażne w ysuszenie się gleby. Proces ten pogłębiał się w VI—VII w ieku n.e. a w ięc nie mogło być o biektyw nych w a ru n k ó w dla rozw oju na w ielk ą sk a lę p ro d u k cji ro ślin n ej na piaszczystej m o ren ie m azu rsk iej, jak błędnie przypuszcza R. O d o j, op. cit., ss. 127 i nn., 144 i inne. Por. ostatnio na ten tem at: H. M i t o s e k , Zagadnienia zm ia n i w ahań k lim a tu po epoce

J E R Z Y A N T O N I E W I C Z

SOME DATA TO THE HISTORY OF AGRICULTURE IN PRU SSIA AND SUDOVIA IN THE FIR ST CENTURIES

OF THE OUR ERA

S U M M A R Y

In th is article th e a u th o r discusses archaeological sources sheding light on a g ric u ltu re in P ru ssia an d Sudovia in th e firs t cen tu ries of th e C h ristian era. He states th a t th e tools an d im plem ents for c u ltiv atin g th e soil found th u s fa r give ground to suppose th a t in P ru ssia as w ell as in Sudovia fire w as used fo r clearing th e fo rest and then th e b u rn ed are a s w ere cultivated. The discovery of a tan g ed plough sh a re in S zw ajcaria n ear Suw ałki, w hich has been a p a rt of a p rim itiv e wooden plough is of special significance.

Beside a g ricu ltu re, b reeding played a v ery im p o rta n t p a rt in th e economy of th e P ru ssian s an d th e Sudovians. It show ed developm ental and progressive tendencies. The a u th o r supposes th a t du rin g th e R om an period th e production of corn was no t intensive enough to p rovide th e trib e s w ith m eat, as the crops of cereals w ere v ery low. He also believes th a t th e role of th e cattle in th e w hole of econom y m u st have been considerable because, as ethnological research es have show n, in p rim itiv e societies breed in g w as alw ays giving a su rplus m uch q u ick er th a n a g ricu ltu re. It was, th erefo re, held in g reater esteem by p rim itiv al tribes as it gave them m eans fo r acq u irin g new pro ­ duct of civilization. T hey reach ed P ru ssia an d Sudovia by w ay of long- -d istan ce exchange of goods w ith th e Rom an Em pire.