Wrzesiński, Wojciech
"Tu jest mój dom", wstęp Józefa
Chałasińskiego, wyboru dokonali i
przygotowali do druku: Józef
Chałasiński, Bronisław Gołębiowski,
Eugenia Łysiowa i Franciszek
Jakubczak, Warszawa 1965 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 425-428
w a n y , p rz y czy m u m o c n ie n ia b y ły p o łą c z o n e w je d n o lity s y s te m i p o w a ż n ie ro z b u d o w a n e w o s ta tn ic h la ta c h .
M im o ż e k s ią ż k a o m a w ia p rz e d e w s z y s tk im s p r a w y z w ią z a n e ze z d o b y ciem K ró le w c a , ja k i o b s z a ró w w c h o d z ą c y c h d ziś w s k ła d o b w o d u k a lin in g ra d z k ie g o , w w y p o w ie d z i m a r s z a łk a W a sile w sk ie g o o ra z w a rty k u ła c h in n y c h s p e c ja lis tó w w o js k o w y c h c z y te ln ik o ls z ty ń sk i z n a jd z ie sp o ro m a te ria łó w d o ty c z ą c y c h p rz e b ie g u d z ia ła ń w o je n n y c h n a te r y to r ia c h , k t ó r e w c h o d zą w s k ła d p a ń s tw a p o lsk ie g o i z n a j d u ją s ię w g ra n ic a c h w o je w ó d z tw a o l sz ty ń sk ie g o . P o z a w y p o w ie d z ia m i d o w ó d c ó w k ie r u ją c y c h w a lk a m i w P r u s a c h W sc h o d n ic h , k s ią ż k a S z t u r m K e n ig sb ie r g a z a w ie ra w s p o m n ie n ia o só b n iż e j p o s ta w io n y c h w h i e r a r c h ii w o js k o w e j, ja k ró w n ie ż re la c je re p o r te r ó w p r z e d r u k o w a n e z fr o n to w y c h g a z e t. P o d a w a li o n i n a g o rą c o to , co w ła s n y m i oczy m a w id z ie li w P r u s a c h W sc h o d n ic h p o d c z a s to c z ą c y c h sią d z ia ła ń w o je n n y c h . O so b n y d z ia ł o m a w ia n e g o w y d a w n ic tw a s ta n o w ią ro z rz u c o n e w te k śc ie , lecz w y ra ź n ie g ra fic z n ie w y o d rę b n io n e d o k u m e n ty w p o s ta c i ro z k a z ó w g łó w n eg o d o w ó d z tw a A rm ii C z e rw o n e j i k o m u n ik a tó w ra d z ie c k ie g o B iu r a I n f o r m a c y jn e g o .
O p u b lik o w a n e fo to g ra m y , dziś, po d w ó c h d z ie s ią tk a c h la t, u ła tw ia ją w c zu c ie się w a tm o s fe rę i p a to s ta m ty c h d n i. W y p a d a z a p is a ć n a p lu s r e d a k to ro m k s ią ż k i, ż e s ię g n ę li do z d ję ć n ie z b y t e fe k to w n y c h , lecz p o s ia d a ją c y c h p rz e d e w sz y s tk im w a rto ś ć d o k u m e n tu . T eg o r o d z a ju f o to g r a f ie c h y b a w sp o só b n a js u g e s ty w n ie js z y m ó w ią o ty m , co się d z ia ło w ó w cz a s n a ty c h te re n a c h .
B r o n is ła w SałućLo.
T u je s t m ó j d o m . P a m ię tn ik i z z iem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . W s tę p J ó z e fa
C h a ł a s i ń s k i e g o . W y b o ru d o k o n a li i p rz y g o to w a li d o d ru k u : J ó z e f C h a ł a s i ń s к i, B ro n is ła w G o ł ę b i o w s k i , E u g e n ia Ł y s i o w a i F ra n c is z e k J a k u b c z a k , W a rs z a w a 1965, ss. 702.
W 1961 r. Z w ią z e k M ło d zieży W ie js k ie j p r z y w s p ó łu d z ia le P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k i L u d o w e j S p ó łd z ie ln i W y d a w n ic z e j o g ło sił k o n k u r s n a p a m ię tn ik i m ło d ego p o k o le n ia w s i P o ls k i L u d o w e j. K o n k u rs w z b u d z ił d u ż e z a in te r e s o w a n ie . N a p ły n ę ło 5475 p a m ię tn ik ó w , w ty m 223 z w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . O p r a c o w a n iu te g o b o g a te g o p lo n u p a tr o n o w a ł K o m ite t B a d a ń n a d K u l t u r ą W sp ó ł c ze sn ą P o ls k ie j A k a d a m ii N a u k , zaś L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a p o d ję ła się w y d a n ia 6 to m ó w z p a m ię tn ik a m i. D o ty c h c z a s ogło szo n o tr z y to m y . D ru g i z n ic h p o św ięc o n o p a m ię tn ik o m z z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . T o m p o d z ie lo n o n a d w ie części: 1. F o r m o w a n ie s ię n o w e g o s p o łe c z e ń s tw a ; 2. M ło d e p o k o le n ie . Z b ió r p o p rz e d z a o b s z e rn y w s tę p , a w ła śc iw ie k ry ty c z n e s tu d iu m p ro f, d r a J . C h a ł a s i ń s k i e g o . W stę p s ta w ia p rz e d so b ą p o d w ó jn e z a d a n ie . Z je d n e j s tro n y c h a r a k t e r y z u je m a te r ia ł p a m ię tn ik a r s k i i to n ie ty lk o z am iesz cz o n y w o m a w ia n y m to m ie , a le z w ią z a n y te m a ty c z n ie , ch o ciaż o p u b lik o w a n y w in n y c h w y d a w n ic tw a c h . Z d ru g ie j, c h cą c p rz y b liż y ć c z y te ln ik o w i p ro c e s y p o ru s z a n e p rz e z p a m ię tn ik a rz y , a u to r s t a r a ł s ię s c h a r a k te r y z o w a ć g łó w n e p ro c e sy lu d n o ś c io w e n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h p rz e d e w s z y s tk im w p ie rw s z y c h la ta c h po w y z w o le n iu . T a k w ię c w s tę p je s t p ie rw s z ą w l i t e r a t u r z e p o ls k ie j t a k w y c z e r p u ją c ą c h a r a k t e r y s ty k ą m a te r ia łu p a m ię tn i k a rs k ie g o , p o św ięc o n e g o p ro b le m a ty c e w si ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h .
W e w n ik liw y c h ro z w a ż a n ia c h , n a p o d s ta w ie a n a liz y k o n k r e tn y c h w sp o m n ie ń u k a z a n o z n a c z e n ie p a m ię tn ik ó w d la ró ż n o ro d n y c h b a d a ń , n ie ty lk o so c jo lo g iczn y ch , n a d p rz e o b ra ż e n ia m i sp o łe c z n y m i z ie m z a c h o d n ic h i n a d b a łty c k ic h . P r z y czy m w y d o b y to n ie ty lk o m o m e n ty , św ia d c z ą c e o o d rę b n o ś c i i sp ec y fic e ty c h te re n ó w , lecz w y k a z a n o ta k ż e p ro c e sy c h a r a k t e r y s ty c z n e d la całeg o p a ń s tw a p o lsk ieg o .
T ę a n a liz ę p a m ię tn ik a rs k ie g o m a te r ia łu p o p rz e d z a ją ro z w a ż a n ia o p r z e o b ra ż e n ia c h lu d n o ś c io w y c h ziem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h z e szczeg ó ln y m z w ró c e n ie m u w a g i n a p r o b le m a ty k ę w ie js k ą . W t e j p a r t i i w s tę p u A u to r z k o n ie c zn o śc i m u s ia ł się o p ie ra ć n a w y n ik a c h b a d a ń in n y c h osób, a p rz e d e w sz y s tk im Л. Z i ó ł k o w s k i e g o , p o w ta rz a ją c z n a n e , z w c ze śn iej o g ło szo n y c h p ra c , te z y i u s ta le n ia . W y d a je się, że o b ra z z a ry s o w a n y p rz e z C h a ła s iń - sk ieg o z o sta łb y w z b o g ac o n y , g d y b y u w z g lę d n ić p ra c e h is to ry k ó w , k tó rz y w s w y c h b a d a n ia c h s ię g n ę li do te j p ro b le m a ty k i (w y s ta rc z y c h o c ia ż b y w s k a za ć n a p r a c e S. B a n a s i a к a, K. K e r s t e n o w e j , M. O r z e c h o w s k i e g o , J.W . G o ł ę b i o w s k i e g o , N. I C o ł o m e j c z y k a ) . D o t e j części w s tę p u z a k r a d ło się te ż k ilk a p rz y k ry c h b łę d ó w , ja k c h o c ia ż b y p o w o ły w a n ie się w p rz y p is a c h n a o p ra c o w a n ia , k tó r e są p o św ię c o n e z u p e łn ie in n y m p r o b le m o m (por. n p . p rz y p is y 23 i 24). A u to r w s tę p u , n ie ch cą c p o w ta rz a ć te z o g ło szo n y ch p rz e z in n y c h b a d a c z y , s to so w a ł m e to d ę z a m ie s z c z a n ia o b sz e rn y c h c y ta tó w , i to c h y b a z b y t często. D o p ro w a d z iło to n ie ra z do p o w s ta n ia w e w n ę trz n y c h sp rz ec z n o śc i, ja k n p . o c en a w y ja z d ó w do N ie m ie c po z ak o ń c z e n iu a k c ji w y sie d le ń c z e j. W je d n y m m ie js c u p r z y ta c z a s ię o c en ę , że p o z a k o ń c ze n iu a k c ji w y sie d le ń c z e j P o ls k ę o p u ściło w y je ż d ż a ją c do N ie m ie c ty lk o n ie w ie le osób, a w in n y m p o d a je się lic z b ę 263.756 osób (ss. 12— 13). O czy w iście je s t to lic z b a w y so k a . K ie d y m o w a o w y sie d le n iu , to c h y b a n ie s łu s z n e je s t c a łk o w ite p o m ija n ie w y sie d le ń z ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h p rz e d P o c z d a m e m .
W sp o só b b a rd z o t r a f n y J. C h a ła s iń s k i ilu s tr o w a ł te z y o g ó ln e o p r z e o b r a ż e n ia c h s p o łe c z n y c h n a z ie m ia c h z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h k o n k re tn y m i p r z y k ła d a m i z a c z e rp n ię ty m i z p a m ię tn ik ó w . P a m ię tn ik i z p ie rw s z e j części to m u n ie je d n o k ro tn ie · s ię g a ły do w sp o m n ie ń z o k re s u m ię d z y w o je n n e g o , czy l a t w o jn y . I t u t a j szczeg ó ln ie w y ra ź n ie w y s t ę p u je n ie d o s ta te c z n e p o w ią z a n ie w n io s k ó w z u s ta l e n ia m i b a d a ń h is to ry c z n y c h . W n io sk i, do ja k ic h d o c h o d ził A u to r w w y n ik u a n a liz y p a m ię tn ik ó w , m a ją c h a r a k t e r w y c in k o w y . Z n a m ie n n y je s t tu p rz y k ła d d o ty c z ą c y o cen y ro li d z ia ła c z y p o ls k ic h z W e s tfa lii w r u c h u p o ls k im w N ie m c ze c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . A u to r m ó w ił ty lk o o ro li ty c h „ w e s tfa la k ó w ” n a Ś lą s k u , z w ra c a ją c u w a g ę w y łą c z n ie n a a sp e k ty s o c jo lo g iczn e. W y d a je się n a to m ia s t, że d la w y ja ś n ie n ia o m a w ia n e g o p ro b le m u k o n ie c z n e je s t u k a z a n ie te g o p ro c e su w p r z e k r o ju całeg o p a ń s tw a n ie m ie c k ieg o i p o k a z a n ie p rz y c z y n p o lity c z n y c h i o rg a n iz a c y jn y c h , k tó r e le ż a ły u jego p o d s ta w . D la w s tę p u n ie s ą to je d n a k s p r a w y n a jw a ż n ie js z e . S tu d iu m J. C h a - ła siń sk ie g o w y ra ź n ie u k a z u j e d w ie s p ra w y : o s ią g n ię c ia o ra z b r a k i b a d a ń p o ls k ie j s o cjo lo g ii n a d p rz e o b r a ż e n ia m i sp o łe c z n y m i z iem z a c h o d n ic h i p ó ł n o c n y ch , o ra z n ie d o s ta te c z n e p o w ią z a n ie b a d a ń so cjo lo g icz n y c h z b a d a n ia m i h is to ry c z n y m i.
Ż a d e n z d o ty c h c z a s o p u b lik o w a n y c h z b io ró w p a m ię tn ik ó w n ie r e p r e z e n to w a ł ta k lic z n ie p a m ię tn ik a rz y o ls z ty ń sk ic h . N a 32 p a m ię tn ik i, zam iesz cz o n e w o m a w ia n y m to m ie , aż 8 — to p a m ię tn ik i osób m ie s z k a ją c y c h w O ls z ty ń - sk iem . D o ty c h cz a s p u b lik o w a n e p a m ię tn ik i z O ls z ty ń s k ie g o z w ra c a ły u w a g ę p rz e d e w sz y s tk im n a p ro b le m y n a ro d o w o śc io w e , n a z d e r z e n ie ró ż n y c h p o s ta w p rz y k s z ta łto w a n iu n o w eg o s p o łe c z e ń s tw a w O ls z ty ń s k ie m , ze szczeg ó ln y m
u w y p u k le n ie m p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z d z ie ja m i lu d n o ś c i ro d z im e j. Z a m ie s z c zo n e w s p o m n ie n ia w o m a w ia n y m to m ie p o s ia d a ją o d m ie n n y c h a r a k t e r . J a k to p o d k re ś la C h a ła s iń s k i, u k a z u ją o n e p ro b le m „ p rz e z w y c ię ż a n ia o g ra n ic z e ń „p o lsk o śc i” lo k a ln e j, z w y c z a jo w e j, m ie js c o w e j i p o d n ie s ie n ia s ię do p o z io m u p o lsk o śc i p o n a d lo k a ln e j i p o n a d re g io n a ln e j, o g ó ln o n a ro d o w e j” (s. 29), o ra z p ro c e s „ o k re ś la n ia p rz e z je d n o s t k i w ła s n e j o so b y w je j ży ciu i ró ż n y c h ro la c h w ra m a c h sp o łec z n o śc i lo k a ln e j i p o n a d lo k a ln e j” (s. 30). W sp o m n ie n ia u k a z u ją p ro c e s w y r a s t a n ia m ło d e g o p o k o le n ia o ls z ty ń s k ie j w si w w a r u n k a c h rz e c z y w is to śc i P o ls k ie j R z e c z y p o sp o lite j L u d o w e j. C z y ta ją c w sp o m n ie n ia , ja k w y d a je się, p is a n e b ez ż a d n y c h p o m n ik o w y c h z a m ia ró w , b ez p r ó b y u b rą z o w ie n ia rz e c z y w is to śc i, c z y te ln ik m o że śle d z ić w ie lk i w p ły w p rz e o b ra ż e ń p o lity c z n y c h n a m ło d y c h lu d z i o s ia d ły c h w O ls z ty ń s k ie m . A ró w n o c z e ś n ie p a trz ą c o czy m a m ło d e g o c h ło p a k a , czy d z ie w c z y n y n a z a c h o d z ą c e w y d a rz e n ia , m a m y m o ż li w o ść śle d z e n ia p rz e m ia n s p o łe c z n y c h , c y w iliz a c y jn y c h , p o lity c z n y c h o ls z ty ń s k ie j w si. M o żem y w y ra ź n ie o b s e r w o w a ć p ro c e s u r b a n iz a c ji ż y c ia w ie jsk ie g o . D o b rz e się s ta ło , ż e w n ie k tó ry c h w s p o m n ie n ia c h z n a la z ło się n ieco u w a g p o ś w ię c o n y c h lo so m d z ie c iń s tw a je sz c z e p rz e d p r z y ja z d e m w O lsz ty ń s k ie , czy te ż lo so m m ło d z ie ż y ro d z im e j p rz e d 1945 r. C ię ż a r w y d a w n ic tw a tk w i je d n a k w ro z w a ż a n ia c h o s y tu a c ji w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h . W s p o m n ie n ia p o k a z u ją n ie ty lk o p ro c e s k s z ta łto w a n ia się n o w e g o sp o łe c z e ń stw a , lecz p rz e d e w s z y s t k im p ro c e s w r a s t a n ia m ło d e g o p o k o le n ia w si o ls z ty ń s k ie j w is tn ie ją c e , ch o ciaż je sz c z e n ie w p e łn i u s ta b iliz o w a n e i z in te g ro w a n e s p o łe c z e ń stw o o ls z ty ń sk ie . S z k o d a , że t a k m a ło m ie js c a p o św ię c o n o lo so m m ło d z ie ż y w ie js k ie j, k tó r a z n a la z ła się w m ie ście .
A n a liz u ją c w s p o m n ie n ia p ro f . C h a ła s iń s k i z a t r z y m a ł się ta k ż e n a d p ro c e s a m i n a ro d o w o śc io w y m i, s ta w ia ją c b a rd z o i n te r e s u ją c ą tezę, że „ p o lsk o ść O lsz ty ń s k ie g o n ie o p ie ra się n a w s p ó ln e j m is ji k re s o w ia k ó w t u t a j o sia d ły c h . P o ls k o ś ć ty c h ziem to n o w a w ię ź w o b rę b ie m ło d e g o p o k o le n ia tu b y lc ó w ” (s. 38). T e z a to b a rd z o in te r e s u ją c a , o d u ż y m z n a c z e n iu p o z n a w c z y m , a le d la je j p o tw ie rd z e n ia t r z e b a b ę d zie c h y b a o d w o ły w a ć s ię do je sz c z e n ie s t e ty n ie p r z e p ro w a d z o n y c h , lu b m o że ty lk o n ie o g ło szo n y ch d ru k ie m , te re n o w y c h b a d a ń so cjo lo g icz n y c h . Z a m ie szc z o n e w o m a w ia n y m w y d a w n ic tw ie w s p o m n ie n ia p o z w a la ją n a p o s ta w ie n ie ta k ie j te z y , a le w y d a je s ię ty lk o ja k o h ip o te z y b a d a w c z e j. P o r a z p ie rw s z y t a k o b s z e rn ie w o m a w ia n y m w y d a w n ic tw ie u k a z an o p ro c e sy sp o łec z n e z a c h o d z ą c e n a w si o ls z ty ń s k ie j w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h . D o ty c h cz a s p rz y o m a w ia n iu s p r a w w si o ls z ty ń s k ie j z a z w y c z a j n a j b a r d z ie j i s to tn ą z n ic h b y ła p r o d u k c ja , p rz y p o m ija n iu p rz e o b ra ż e ń w ś w ia d o m o ści m ie s z k a ń c ó w w s i o ls z ty ń s k ie j. W sp o m n ie n ia p rz y n o s z ą w ia d o m o śc i n ie o p o szc z eg ó ln y ch w y d a rz e n ia c h , lecz o m a so w y c h p ro c e sa c h sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h . P o k a z u ją p ro c e s k o le k ty w iz a c ji w si z jeg o k o n s e k w e n c ja m i, a p ó ź n ie j p rz e o b r a ż e n ia po 1956 ro k u . U k a z u ją k o n s e k w e n c je in d u s tr ia liz a c ji d la ży cia m ło d z ie ż y w ie js k ie j, p rz y c z y n y w y ja z d ó w ze w si, a ta k ż e z d e rz e n ie t r a d y c y jn e j, k o n s e r w a ty w n e j s p o łe c z n o śc i w ie js k ie j z p rz e m ia n a m i ży cia sp o łeczn eg o .
W y d a w n ic tw o u k a z u j e je d n a k ż e n ie ty lk o lo sy m ło d z ie ż y z ro d z in o s a d n ic z y ch , czy p rz e sie d le ń c ó w . Z n a la z ły się te ż w s p o m n ie n ia m ło d z ie ż y a u to c h to n ic z n e j, k t ó r e p o k a z u ją j a k m ło d z ie ż z ro d z in w a rm iń s k ic h czy m a z u rs k ic h , w y c h o w y w a n a ju ż w w a r u n k a c h P o ls k i L u d o w e j, re a g o w a ła n a p ro c e sy k s z ta łto w a n ia n o w e j rz e c z y w is to śc i n a w si. A u to rz y w s p o m n ie ń n ie s ta r a l i s ię u b a rw ia ć z ac h o d z ą c y c h p rz e m ia n , d b a ją c o p rz e d s ta w ie n ie w m ia r ę o b ie k ty w n e . W ie le m ie js c a p o św ięc o n o o m ó w ie n iu p r z e ja w ó w n a c jo n a liz m u i to t a k ze s tro n y o s a d n ik ó w , ja k i ze s tro n y lu d n o ś c i m ie js c o w e j. N ie m o ż n a
p o m in ą ć m ilc z en iem , z a n ik a ją c e g o o s ta tn io p rz y w y d a w a n iu w sp o m n ie ń i p a m ię tn ik ó w , d o b re g o z w y c z a ju o g ra n ic z e n ia in g e r e n c ji.r e d a k c ji w te k s ty w s p o m n ie ń i p a m ię tn ik ó w ty lk o do n ie z b ę d n y c h k o r e k tu r , co je d n a k zo sta ło w ty m w y p a d k u z a p e w n io n e . Z z a in te r e s o w a n ie m n a le ż y o c ze ld w n ć n a k o le jn e to m y z a p o w ie d z ia n e j s e rii. D o b rz e b y b y ło , g d y b y w O ls z ty n ie m o ż n a by ło z g ro m a dzić, ch o ciaż b y w o d p isie , w s p o m n ie n ia n a d e s ła n e n a ó w k o n k u rs .
