Filipkowski, Tadeusz
Z dziejów szkolnictwa na Warmii i
Mazurach w latach 1945-1948
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 29-57
1971
T A D E U S Z F I L I P K O W S K I
Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA NA WARMII I MAZURACH W LATACH 1945-1948
W S T Ę P
H isto ria szkolnictw a n a W arm ii i M azurach w la ta c h p o w o jen n y ch nie doczekała się dotychczas o p racow ania m onograficznego. U kazało się w p raw d zie k ilk an aście ro zp raw i a rty k u łó w pośw ięconych ośw iacie, ale m iały one c h a ra k te r przew ażnie fra g m e n ta ry c z n y . P ierw sze a rty k u ły p i sane rów nocześnie z po w staw an iem szkolnictw a przez Iren ę i K azim ierza P i e t r z a k - P a w ł o w s k i c h , J a n a B o h u c k i e g o , W ładysław a G ę b i к a, W ładysław a M e r g e l a i in n y ch m a ją dzisiaj w arto ść do k u m e n ta ln ą К Do d ru g iej g ru p y n ależą w iększe o pracow ania su m u jące do ro b ek szkolnictw a w p ierw szy ch la ta c h pow ojennych. S tanow ią je prace: H e n ry k a D ą b r o w s k i e g o , H e n ry k a G a r b o w s k i e g o , T adeusza G r y g i e r a i F ran ciszk a S i k o r y , E m ilii S u k e r t o w e j - B i e d r a - w i n y i B o hdana W i l a m o w s k i e g o 2. N ato m iast p ra c e p rzy g o to w y w an e n a d o raźne p o trz e b y zw iązane z rocznicam i, przynoszą znacznie m niej rzeczow ego m a te ria łu . W y n ik i b ad ań n a d rozw ojem sieci szkolnej
1 K. P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , R e p o lo n iz a c ja k u ltu r a ln a z ie m i w a r m iń s k o - m a z u r s k ie j, P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1946, n r 7— 8, ss. 694— 696; te n ż e P r o m ie n io w a n ie k u ltu r a ln e O ls z ty n a , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1946, n r 10, ss. 864— 867; te n ż e , W a r m ia i M a z u r y a k t y w i z u j ą się, P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1946, n r 12, ss. 1061— 1062; I. P i e t - r z a k - P a w ł o w s k a , P la c ó w k i n a u k o w e O ls z ty n a , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1947, n r 7— 8, ss. 652— 654; te jż e , S z c z y t y i n iz in y k u ltu r a ln e w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1947, n r 11— 12, ss. 1013— 1016; te jż e , N a u c z y c ie le h is to r ii w o k r e sie b u d o w y s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o n a W a r m ii i M a z u ra c h 1945— 1949, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1968, n r 2, ss. 309— 313; J . B o h u c k ł , S z k o ła p o ls k a n a M a z u ra c h i W a r m ii, K o m u n ik a t D z ia łu I n f o r m a c j i N a u k o w e j, O ls z ty n 1946, n r 4— 6;
W. G ę b i k, D zie s ię c io le c ie s ta r a ń o u p o w s z e c h n ie n ie w ie d z y o h is to r ii i k u ltu r z e
z ie m i w a r m iń s k o - m a z u r s k ie j, P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1957, n r 4, ss. 459— 466; W . M e r g e l , S z k o ln i c tw o p o ls k i e na W a r m ii i M a z u ra c h , J a n t a r , 1946, z. 2, ss. 63— 67. 2 H . D ą b r o w s k i , P r z e ja w y ż y c ia k u ltu r a ln e g o i s z k o ln ic tw o , W a r m ia i M a z u ry . P r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą S . Z a j c h o w s k i e j i M. K i e l c z e w s k i e j - - Z a l e s k i e j , P o z n a ń 1953, t. 2, ss. 334— 347; H . G a r b o w s k i , O św ia ta p o ls k a n a W a r m ii i M a z u ra c h w o k r e s ie d z ie s ię c io le c ia P o ls k i L u d o w e j, K o n fe re n c ja P o m o r s k a 1954, W a rsz a w a 1956, t. 1, ss. 453— 471; T . G r y g i e r, O św ia ta w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1957, n r 4, ss. 466— 471; F . S i k o r a , O św ia ta , R ocz n ik O lsz ty ń s k i, 1964, t. 6, ss. 273— 304; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , B. W i ł a m o w s к i, R o z w ó j n a u k i w O ls z ty n ie po w y z w o le n iu , S z k ic e O ls z ty ń s k ie . P r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą J . J a s i ń s k i e g o , O ls z ty n 1967, ss. 335— 356.
w k ilk u pow iatach w ojew ództw a olsztyńskiego p u b lik o w ał S tan isław W iś n ie w sk i3. O sobną g ru p ę opracow ań stanow ią m onografie pow iatów u k azu jące się w w ydaw nictw ie „P o jezierze” к P ro b lem o m o św iaty po św ięcają one sporo uw agi. L ite ra tu r a p a m ię tn ik a rsk a re p rezen to w an a je s t p rzez M arię Z i e n t a r ę - M a l e w s k ą , P a w ła S o w ę , E ugeniusza В i e- l a w s k i e g o i F ran ciszk a I w a n o w s k i e g o 5. U zupełnienie je j sta now ią w spom nienia nauczycieli zebrane przez O środek B adań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o w O lsztynie. M ateria ły te nie b y ły d o ty ch czas publikow ane.
B aza źródłow a dotycząca szkolnictw a n a W arm ii i M azurach w latach 1945— 1948 je s t rozproszona. Z n a jd u je się ona w zbiorach W ojew ódzkiego A rchiw um P aństw ow ego i A rch iw u m K o m itetu W ojew ódzkiego P olskiej Zjednoczonej P a rtii R obotniczej w O lsztynie. S poro m ateriałó w źródło w ych dotyczących szkolnictw a n a ziem iach odzyskanych zaw ierają zbiory M in isterstw a O św iaty i Szkolnictw a W yższego, Z arząd u G łów nego Zw iąz k u N auczycielstw a Polskiego i A rch iw u m A kt N ow ych w W arszaw ie. W iele cennych w iadom ości m ożna znaleźć w k ro n ik ach szkolnych i p ro to kółach rad pedagogicznych. M ateria ły te przechow yw ane są w szkołach i dotarcie do n ich je s t bardzo czasochłonne. M ateria ły źródłow e u zu p eł n ian o relacjam i nauczycieli i działaczy ośw iatow ych z la t 1945— 1948.
S praw om ośw iaty w iele uw agi pośw ięcały g azety reg io n aln e — „W ia domości M azurskie” i „Głos Z iem i” u k azu jące się w O lsztynie w p ie rw szych la ta c h pow ojennych. P ra s a reg io n aln a z la t późniejszych p u b lik o w ała także w spom nienia nauczycieli — org an izato ró w szkolnictw a 6.
P rz y o pracow yw aniu niniejszego a rty k u łu k o rz y sta łe m z cennych zbiorów S tan isław a W i ś n i e w s k i e g o , k tó re m u sk ład am gorące po dziękow anie. P ra g n ę tak że podziękow ać p an u P aw ło w i S o w i e za p o m oc i udzielone rady.
1. S T A N S Z K O L N IC T W A N IE M IE C K IE G O
S tan szkolnictw a niem ieckiego w tej części b y ły ch P ru s W schodnich, k tó re dzisiaj tw orzą obszar w ojew ództw a olsztyńskiego, je s t tr u d n y do pełnego odtw orzenia. O becne granice północnych pow iatów w ojew ództw a
3 S. W i ś n i e w s k i , R o z w ó j s ie c i s z k ó ł p o d s ta w o w y c h w la ta c h 1945— 1955 na te r e n ie p o w ia tu b a r to sz y c k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1959, n r 1 ss. 84—97; te n ż e , R o z w ó j s ie c i s z k ó ł p o d s ta w o w y c h w la ta c h 1945— 1955 n a te r e n ie p o w ia tu g ó ro w sk ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1960, n r 1, ss. 114— 128; te n ż e , R o z w ó j siec i s z k ó ł p o d s ta w o w y c h w la ta c h 1945— 1955 n a te r e n ie p o w ia tu o s tró d z k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1960, n r 4, ss. 558— 580.
4 D o k o ń c a 1970 r. u k a z a ły s ię m o n o g ra fie p o w ia tó w : b a rto s z y c k ie g o , b is k u p ie c k ie g o , d z ia łd o w sk ie g o , ełc k ieg o , g iż y c k ieg o , k ę trz y ń s k ie g o , n o w o m ie js k ie g o , p is k ie - go, szc z y cień sk ie g o i w ę g o rz e w sk ie g o . 5 M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , S ia d a m i tw a r d e j d ro g i, W a rs z a w a 1966; P . S o w a , P o o b u s tro n a c h k o rd o n u . W s p o m n ie n ia , O ls z ty n 1969; S. B i e l a w s k i , W a lc z y m y o n a s z y c h r o d a k ó w M a zu ró w . T a k ie b ęd ą r z e c z y p o s p o lite . W s p o m n ie n ia i w y p o w ie d z i n a u c z y c ie li, W a rsz a w a 1962, ss. 134— 147; F . I w a n o w s k i , P o c z ą tk i p r a c y k u ltu r a ln o -o ś w ia to w e j w B a r c ze w ie , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1958, n r 3— 4, ss. 306—315. 6 P o r. K . B o d o s z e w s k i , P ie r w s z e k o n f l i k t y , W a r m ia i M a z u ry , 1956, n r 3, ss. 3 i 9; A . W i ś n i e w s k i , P ie r w sz a s z k o ła i j e j k r o n ik a . W a r m ia i M az u ry , 1962, n r 5, ss. 10— 15; M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , N a r o d z in y s z k o ln ic tw a n a W a r m ii
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 3 1 n ie p o k ry w a ją się z ich zasięgiem sp rzed 1945 r. P ró b a u sta le ń liczbo w ych sta n u szkolnictw a n iem ieckiego odnosi się do 1935 roku, gdyż ty lk o do tego o kresu d y sp o n u jem y p ełn y m m a te ria łe m staty sty c z n y m . Z d an y ch ty c h w ynika, że w 1935 r. n a te re n ie w ojew ództw a olsztyńskiego (bez po w iató w działdow skiego i now om iejskiego, k tó re n ale ż a ły do Polski) is t n iały 1573 szkoły podstaw ow e (V olksschulen) z 3194 nau czy cieli i 151 286 u c z n ia m i7. W liczbie te j nie m ieszczą się p ry w a tn e szkoły polskie zor ganizow ane w la ta c h 1929— 1939 przez Zw iązek P olskich T o w arzy stw S zkolnych w N iem czech 8.
P o d w zględem o rg an izacy jn y m sta n niem ieckiego szkolnictw a p od staw ow ego p rzed staw iał się n astęp u jąco : 744 szkoły o 1 n auczycielu (47,3%); 575 szkół o 2 nau czy cielach (36,5%); 149 szkół o 3 nauczycielach (9,5%); 105 szkół o 4 i w ięcej nau czy cielach (6 ,7 % )s.
Z an alizy te j w y n ik a, że po d w zględem rozbudow y sieci szkolnej było ono ro zw in ięte dobrze. P ra w ie w k ażd ej w si zn ajd o w ała się p laców ka ośw iatow a, chociaż często o n isk im sto p n iu o rg an izacy jn y m , d a ją c a ele m e n ta rn e w ykształcenie. W N iem czech obow iązyw ał w ów czas ośm ioletni okres nauczania. Do szkół śred n ich p rzy jm o w an o uczniów ju ż po czw ar te j k lasie szkoły m iejskiej. N ato m iast absolw enci w iejsk ich szkół p o d sta w ow ych m u sieli składać egzam in w stęp n y . Szkoły w iejskie o 1 i 2 n au czy cielach p ro w ad ziły n a u k ę sy stem em k las łączonych.
Szkoły n a w si b y ły w ażn y m ogniw em w p o lity ce germ anizow ania ludności w arm iń sk iej i m azu rsk ie j. K a d ra nau czy cielstw a re k ru to w a ła się w ogrom nej w iększości z m ężczyzn. N a 7557 nauczycieli szkół p o d sta w ow ych zatru d n io n y c h w 1936 r. w P ru s a c h W schodnich b y ły 1384 ko biety, co stanow iło 18,4% ogółu z a tru d n io n y c h n a u c z y c ie li10. W szkołach w iejsk ich o 1— 2 nau czy cielach n ie sp o ty k ało się p ra w ie w cale kobiet. Ś red n ie szkoły ogólnokształcące b y ły zróżnicow ane p o d w zględem org a n izac y jn y m i d zieliły się n a p ro g im n azja, gim nazja, szkoły realn e i licea. G im nazja i szkoły realn e k ształciły p rzew ażn ie chłopców . D ziew częta stan o w iły w nich m niejszość. N ato m iast licea przeznaczone b y ły w yłącz n ie d la dziew cząt. T ylko g im n azja p rz y g o to w y w ały m łodzież do k o n ty n uow ania n a u k i n a stu d ia c h w yższych.
Szkół śred n ich o różnym sto p n iu o rg an izacy jn y m istn iało n a om aw ia n y ch te re n a c h 29 z 5690 u c z n ia m in . C zynne b y ły ta k ż e szkoły niższe (M itte lsc h u le n ), nie m ające odpow iedników w po lsk im sy stem ie ośw ia tow ym . S zkoły te organizow ano w m n iejszy ch m iejscow ościach, ja k n a p rz y k ła d w D obrym M ieście, P ien iężn ie itp. 72.
i M a zu ra c h , Ż y c ie O ls z ty ń s k ie , 1955, n r 30, s. 4; I. К w i n t o w a , K a r t k i z k r o n ik i s z k o ln e j, S ło w o n a W a rm ii i M a z u ra c h , 1960, n r 36. W s p o m n ie n ia n a u c z y c ie li z a
m ie szc z ał ta k ż e „G ło s O ls z ty ń s k i” (n u m e ry z m a ja i c z e rw c a 1960).
7 H a n d b u c h d e s o s tp r e u s s is c h e n E r z ie h e r s. L e h r e r - A d r e s s b u c h f ü r d e n G a u O stp re u ss e n , K ö n ig s b e rg 1935. S ta n s z k o ln ic tw a d la c a ły c h P r u s W sc h o d n ic h w l a t a c h 1935— 1937 p o d a je S ta tis tis c h e s H a n d b u c h f ü r d ie P r o v in z O s tp r e u s s e n 1938, S e h lo s s b e rg (O stp r.) u n d L e ip z ig . 8 W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963; S z k o ły p o ls k ie n a W a r m ii 1929— 1939. P r z e g lą d w s p o m n ie ń . O p ra c o w a ł R. M a r c h w i ń s k i , O ls z ty n 1970. 3 H a n d b u c h d e s o stp re u s sis c h e n ... W y lic z e n ia p r o c e n to w e a u to ra . 10 S ta tis tis c h e s H a n d b u c h , s. 302. 11 H a n d b u c h d e s o s tp r e u s s is c h e n , ss. 118— 126. 12 Ib id e m .
O dtw orzenie niem ieckiego sta n u szkolnictw a zaw odowego n astręcza w iele trudności, w y n ik ając y ch z niem ieckiego sy stem u jego organizacji. B y ły to szkoły I stopnia (B eru fssch u len ) p rzy g o to w u jące k w alifikow anych pracow ników rzem iosła, h a n d lu i gospodarstw a domowego. Jak o szkoły najczęściej dokształcające, nie dysponow ały w łasn y m i budynkam i, lecz k o rzy stały z pom ieszczeń szkół podstaw ow ych. U czeń przychodził do szkoły jed en lub dw a dni w tygodniu, gdzie o trzy m y w ał w iadom ości te o retyczne z określonej specjalności, w k tó re j ju ż pracow ał.
S pośród szkół zaw odow ych należy w yróżnić szkoły rolnicze (L a n d w ir t
schaftsschulen), k tó ry c h znajdow ało się n a te re n ie W arm ii i M azur 15
z 940 uczniam i i 52 n a u c z y c ie la m i13. B y ły to szkoły o pięciom iesięcznym okresie nauczania, w k tó ry c h zajęcia odbyw ały się od połow y p aźd ziern ik a do połow y m arca. W szystkie szkoły rolnicze m ieściły się w m iastach.
W ydaje się, że liczby dotyczące sta n u szkolnictw a w 1935 r. m ogą być stosow ane do la t n astęp n y ch , bo n ic nie w sk azu je n a to, b y sto su n k i lu d nościowe n a W arm ii i M azurach uleg ały pow ażniejszym zm ianom . D opiero w latach 1943— 1944, w okresie in ten sy w n y ch d ziałań w o jen n y ch n a s tą p iły przem ieszczenia się ludności z teren ó w o b jęty ch bom bardow aniam i (w ielkie m iasta). Do P ru s W schodnich ew akuow ano w ted y ok. 200 000 osób 14. P ociągnęło to za sobą w zro st liczebny dzieci w szkołach, uległy zm ianom rów nież, liczby nauczycieli. W ielu z nich, szczególnie mężczyzn, zostało zm obilizow anych i w cielonych do W eh rm ach tu . T en sam los sp o t k a ł m łodzież m ęską starszy ch k las szkół średnich.
Z bliżający się fr o n t w schodni pociągnął za sobą ew ak u ację ludności z pow iatów zagrożonych działaniam i w o jennym i. E w akuow ano także m ło dzież szkolną, a b u d y n k i szkolne zam ieniono n a koszary, m ag azy n y i szpi tale. U suw ano w pośpiechu sp rz ę t szkolny i pom oce naukow e, grom adząc je w pom ieszczeniach zastępczych.
2. Z N IS Z C Z E N IA W O JE N N E
D ziałania w ojenne n a przełom ie ro k u 1944/45, zw ane operacją w schod- niopruską, spow odow ały pow ażne zniszczenia w gospodarce W arm ii i M azur. S tr a ty su b stan cji m ieszkalnej i u rząd zeń k o m u n aln y ch m iast szacuje się n a 40— 50% , w si n a 25— 30% l5. W liczbach ty c h m ieszczą się tak że b u d y n k i szkolne. S ta n zniszczeń b u d y n k ó w i u rząd zeń szkolnych w edług szacunku sporządzonego w 1946 r. przez K u ra to riu m O kręgu Szkolnego M azurskiego w O lsztynie p o d aje ta b e la n r 1.
D ane sporządzone w 1946 r. są szacunkam i p rz y b liż o n y m i10. W ykazy zaw ierające liczby uszkodzonych b u dynków szkolnych nie p o d a ją sto p n ia ich uszkodzenia. Z re la c ji nauczycieli organizatorów szkolnictw a w y nika, że zniszczena p olegały n a uszkodzeniu dachów , okien, drzw i, u
rzą-13 Ib id e m .
14 E. W o j n o w s k i , W a r m ia i M a z u r y w la ta c h 1945— 1947. K s z ta łto w a n ie się
s to s u n k ó w p o lity c z n y c h , O ls z ty n 1968, s. 35.
15 Ib id e m , s. 53.
15 H . D ą b r o w s k i , op. cit., s. 334 p o d a je , że w czasie d z ia ła ń w o je n n y c h c a ł k o w ite m u z n isz c z en iu u le g ło 20% b u d y n k ó w sz k o ln y c h . N ie p e łn e s z a c u n k i s t r a t p r z y ta c z a ta k ż e H . G a r b o w s k i , op. c it., s. 455.
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 3 3 TABELA 1 Z n is z c z e n ia b u d y n k ó w i u r z ą d z e ń s z k o ln y c h w o k r ę g u o ls z ty ń s k i m S ta n n a 1 X 1946 r. P rzed szk o la Szkoły p ow szechne Szkoły śre d n ie P ro c e n t zn iszczeń 1 t li c z b a bud yn kó w j liczb a Iz b le k c y jn y c h li c z b a b u d y n k ó w li cz ba Iz b j le k c y jn y c h j lic zb a i b u d y n k ó w licz ba Iz b le k c y jn y c h b u d y n k ó w 1 iz b le k c y jn y c h O g ó łem w 1939 r. 57 118 1566 3514 37 309 Z n isz c zo n e w to k u d z ia ł a ń w o je n n y c h
—
— 217 524 14 124 13,9 16,4 U sz k o d z o n e w czasi-з w o jn y 36 81 1265 2749 21 159 79,6 75,8 N ie u szk o d z o n e 21 37 84 241 2 26 6,5 7,8ZRODŁO: A rch iw u m M in iste rstw a O św iaty, zespół B iu ro Z iem O dzy sk an y ch , 3ł53, t. 2. Z e sta w ien ia i w y k azy s tr a t o św iato w y ch i rzeczow ych.
dzeń ogrzew niczych i s a n ita r n y c h 17. Do tego doszła d e w astacja szkół, k tó re w o statn iej fazie w o jn y i p ierw szy ch m iesiącach po w yzw oleniu sp ełn iały fu n k cje szpitali, koszar, m agazynów i b iu r. W p ierw szy ch m ie siącach po w yzw oleniu — w okresie trw a ją c y c h żyw iołow ych ru ch ó w lu d nościow ych — niezabezpieczone b u d y n k i szkolne, zw łaszcza n a w siach sta w a ły się ła tw y m łu p e m szabrow ników , co jeszcze b ard ziej pogłębiało sta n d e w a s ta c ji18.
N ajdotkliw sze s tr a ty poniosło szkolnictw o w sprzęcie, urządzeniach i pom ocach n aukow ych. Te o statn ie zostały p ra w ie całkow icie zniszczone i rozproszone. Z jaw iska te b y ły ty p o w e d la całych ziem odzyskanch 19.
3. P O C Z Ą T K I S Z K O L N IC T W A P O W S Z E C H N E G O W 1915 R O K U
O rganizacja szkolnictw a polskiego w 1945 r. w iąże się ściśle z sy tu a c ją ludnościow ą n a te re n ie reg io n u w arm ińsko-m azurskiego. O blicza się, że w m om encie p rzejm o w an ia W arm ii i M azur przez polskie w ładze ad m i n is tra c y jn e w iosną 1945 r. zam ieszkiw ało tu około 170 ty sięcy o s ó b 20. Liczba ta u leg ała ciągłym zm ianom , gdyż po zakończeniu d ziałań w o jen n y ch rozpoczęły się in ten sy w n e ru c h y m ig racy jn e. P o lsk a ludność ro d zi m a stan o w iła około 30% sta n u m ieszkańców ty ch ziem i b y ła skupiona w p o w iatac h olsztyńskim , szczycieńskim , m rągow skim , ostródzkim i bis kupieckim . W pozostałych pow iatach p o łudniow ych i zachodnich okręgu
17 K r o n ik a s z k o ln a L ic e u m O g ó ln o k s z ta łc ą c e g o w O rn e c ie (w z b io ra c h szkoły), a ta k ż e lic z n e r e l a c j e n a u c z y c ie li-o rg a n iz a to ró w sz k o ln ic tw a . 18 A rc h iw u m A k t N o w y ch (d a le j A A N ), M in is te r s tw o Z iem O d z y sk a n y c h (d a le j M ZO) te c z k i 399, 1115 s p ra w o z d a n ia z te r e n u . 13 A A N , M ZO , te c z k a 1472. S ta n s z k o ln ic tw a n a Z ie m ia c h O d z y sk a n y c h z 30 V I 1946. 20 W . W r z e s i ń s k i , P ro ces za sie d la n ia w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1949, P r o b le m y ro z w o ju g o sp o d arcz e g o i d e m o g ra fic z n e g o Z ie m Z a c h o d n ic h w l a ta c h 1945— 1949, P o z n a ń 1960, s. 173; zob. te ż E. W o j n o w s k i , op. c it., s. 54. 3. K o m u n ik a ty
m azurskiego b y ła p rzem ieszan a z ludnością niem iecką. W śród te j ludności liczebnie ogrom ną p rzew agę stanow iły kobiety, dzieci i starcy . W swej p rzew ażającej m asie b y ła to ludność w iejska, k tó r a s k u tk i w o jn y odczu w ała bardzo boleśnie i w pierw szych m iesiącach po w yzw oleniu znalazła się w sk ra jn e j nędzy. Złożyły się n a to p rzy m u so w a ew ak u acja ludności z teren ó w przy g ran iczn y ch , zarządzona przez w ojskow e w ładze n iem ie ckie w k ońcu 1944 r. i p rzebieg działań w o jen n y ch w 1945 r . 21.
S ta n św iadom ości n arodow ej ludności rodzim ej b y ł zróżnicow any. O kres in ten sy w n ej p o lity k i germ an izacy jn ej spow odow ał ogrom ne sp u stoszenie w św iadom ości narodow ej m ieszkańców ty c h ziem. T akże zna jom ość ję z y k a polskiego b y ła różna — starsze pokolenie posługiw ało się gw arą, pokolenie śred n ie i m łodzież w ychow ana w szkołach niem ie ckich p ra w ie n ie zn ały języ k a polskiego.
W pierw szych d n iach k w ie tn ia 1945 r. do p ra c y w U rzędzie Pełnom oc n ik a R ządu n a O kręg M azurski zgłosili się M aria Z ien tara-M alew sk a i P aw eł Sowa, k tó rz y w spólnie z H iero n im em S k u rp sk im , p rzy b y ły m tu z ekipą P ełnom ocnika R ządu p rz y s tą p ili do organizow ania W ydziału O św iaty i K u ltu r y 22. P ierw szy ch dw oje zajęło się organizow aniem ośw ia ty , sp raw y k u ltu ry prow adził H ieronim S k u rp sk i. W szystko trz e b a było zaczynać od podstaw , zorganizow ać biuro, zabezpieczyć ocalałe b u d y n k i szkolne i p rzy stąp ić do budow y szkolnictw a. P oczątkow o zasięgiem swej działalności m ogli objąć ty lk o m iasto i p o w iat O lsztyn. D otarcie do in n y ch pow iatów sp raw iało duże trudności, te re n b y ł niebezpieczny, k rą ż y ły pogłoski o działalności b an d niem ieckich, nie fu n k cjo n o w ała tak że re g u la rn a k om unikacja. N ajżyw otniejszą sp ra w ą w dziedzinie ośw iaty było za bezpieczenie m ienia szkolnego p rzed dalszą d ew astacją. T em u problem ow i pośw ięcił sw ój apel naczeln ik W ydziału O św iaty, k ie ru ją c go do o rganizu jącej się w po w iatach a d m in istra c ji p aństw ow ej 23.
D obra znajom ość m iejscow ych stosunków u ła tw ia ła M arii Z ie n ta ra - -M alew skiej i P aw łow i Sow ie zdobycie rozeznania w śró d ludności w a r m ińskiej i odszukanie działaczy ru c h u polskiego. O kres h itle ro w sk i p rz e żyła g ru p a przedszkolanek, k tó re w la ta c h 1929— 1939 p raco w ały w p la ców kach organizow anych n a - W arm ii przez Z w iązek P olaków w N iem czech oraz nieliczni m ężczyźni starszeg o p okolenia zw iązani z ru ch em polskim . O ni to w łaśnie p rz y s tą p ili sam o rzu tn ie do organizow ania pol skich placów ek ośw iatow o-w ychow aw czych w śród ludności w arm ińskiej. O rganizow ali szkoły i przedszkola, by roztoczyć opiekę n a d dziećm i poz b aw ionym i rodzin i p o trzeb u jący m i pom ocy 24.
P ierw sze polskie p rzedszkole zorganizow ała w D a jtk a c h pod O lszty n em M a rta W róblew ska, k tó ra począw szy od 9 k w ie tn ia 1945 r. zaczęła grom adzić w ocalałym b u d y n k u szkolnym dzieci w w ieku przedszkolnym , b y uczyć je języ k a polskiego i śpiew u. O tw arcie przed szk o la n astąp iło 12 k w ietn ia 1945 r., k ied y do D a jte k d o ta rli p rzed staw iciele W ydziału
21 E. W o j n o w s k i , op . cit., s. 214.
22 M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , Ś la d a m i tw a r d e j d ro g i, s. 249; P . S o w a , op. cit., ss. 146— 148.
23 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a le j W A PO ), W o je w ó d z k a R a d a N a ro d o w a (d a le j W R N ) II-9 1 -1 /1 s p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W y d z ia łu O św ia ty i K u ltu r y za o k re s o d 21 do 28 IV 1945 r.
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 35
O św iaty — M aria Z ien tara-M alew sk a i P aw eł S o w a 25. N astęp n e p rzed szkola zostały zorganizow ane w Je d z b a rk u , G odkach i O lsztynie. P rz e d szkole w O lsztynie ulokow ano w „D om u P o lsk im ” , gdzie do 1939 ro k u m ieściła się szkoła i in n e in s ty tu c je polskie 26. W pierw szy m dn iu zajęć do przedszkola przyszło 3 dzieci, w d ru g im 10, w trzecim ·— 16. N ieufność m a te k została p rz e ła m a n a i z k ażd y m dniem liczba dzieci w p rzedszkolu w z ra sta ła 27.
Rów nocześnie zaczęły po w staw ać szkoły podstaw ow e. W spom niana ju ż M arta W róblew ska w spólnie z e m ery to w an y m n auczycielem polskim , A u g u sty n em W esołkiem zorganizow ali szkołę w D ajtk ac h , gdzie 21 k w ie t n ia 1945 r. rozpoczęły się zajęcia z 98 uczniam i, z k tó ry c h zaledw ie 43 znało tro ch ę języ k p o ls k i2S. A u g u sty n W esołek z w ie lk ą sa ty sfak cją w spom ina, że o trzy m ał n o m in ację n a k iero w n ik a szkoły jako pierw szy p olski nauczyciel w o kręgu m azu rsk im . „Pom im o m oich 70 la t objąłem tę p o sad ę z w ielk ą radością, poniew aż te ra z doczekałem się te j chw ili, aby służyć P o lsce” 2S.
W ty m sam y m czasie p o w stała szkoła w T om aszkow ie, pow. o lszty ń ski, zorganizow ana przez P a w ła T urow skiego, ro ln ik a i a k ty w n eg o dzia łacza Z w iązku P o lak ó w w N iem czech. T u ro w sk i zabezpieczył b u d y n e k szkolny, zgrom adził n iezb ę d n y sp rz ę t — ław y i sto ły z k a rczm y ponie m ieckiej i 20 k w ie tn ia 1945 r. otw orzył szkołę. „ P rz e d dom em szkolnym w ciągnięto n a m aszt flag ę po lsk ą p rz y o dśpiew aniu p rzez zeb ra n ą g ru p ę dzieci szkolnych i starszeg o społeczeństw a h y m n u narodow ego „Jeszcze P olska nie zg in ęła” . O podal, po d ru g iej stro n ie u licy z e b rała się n a te n a k t h isto ry czn y załoga bazy rosyjskiej z naczeln ik iem n a czele, k tó r a zasalu to w a ła podczas śp iew an ia h y m n u n arodow ego” 30. W dn iu 20 k w ie tn ia
1945 r. n au k ę w szkole rozpoczęło p o n ad 30 dzieci. Do końca k w ie tn ia 1945 r. zorganizow ano n a stę p n ą szkołę pow szechną w U nieszew ie, w pow. olsztyńskim 31.
W spraw o zd an iu z m a ja 1945 r. n aczelnik W ydziału O św iaty pisał: „D otychczasow e znane n am czynne szkoły i czynne p rzedszkola głów nie sam o rzu tn ie pow stały. Nie znam y, co się d zieje w całym okręgu. Z k ilk u spraw o zd ań in sp ek to ró w szkolnych w idać, że istn ie je ju ż 14 tak ich czyn n y ch szkół i ty leż przedszkoli. L iczba dzieci w szkołach od 30— 65. L iczba dzieci w p rzed szk o lach od 20 do 40. S ą to szkoły I sto p n ia z je d n y m n a u czycielem . Tak w szkołach, ja k i w p rzedszkolach p erso n el n auczycielski sk ła d a się z m iejscow ego społeczeństw a i je s t p rzew ażn ie n iek w alifik o - w a n y ” 32.
P o w stające w śród ludności w arm iń sk iej p o lsk ie placów ki ośw iatow e
25 W A P O H -9 1 -1 /2 s p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W y d z ia łu S z k o ln e g o za o k re s 1— 20 IV 1945.
28 M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , op. cit., s. 251.
27 W A P O II-9 1 -1 /2 s p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W y d z ia łu S z k o ln e g o za o k re s 1— 20 IV 1945. 28 R e la c ja A u g u s ty n a W e s o ł k a (z b io ry S ta n is ła w a W i ś n i e w s k i e g o z O lsz ty n a ). 28 Ib id e m . 30 p T u r o w s k i , 173 la ta w a l k i o m o w ę o jc z y s tą j e d n e j w s i w a r m iń s k ie j (m a szy n o p is w O śro d k u B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o w O ls z ty n ie ), s. 90. 31 W A P O I I —91-1/1 s p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W y d z ia łu K u l t u r y i O ś w ia ty z a o k re s 21— 28 IV 1945. 32 W A P O II-9 1 -1 /2 s p r a w o z d a n ie W y d z ia łu O św ia ty z 1 V I 1945. 3*
cieszyły się p oparciem radzieckich k o m e n d a n tu r w ojskow ych, k tó re do czerw ca 1945 r. sp raw o w ały w o k ręg u m azu rsk im w ładzę a d m in is tra cy jn ą 33.
P o w staw an ie szkół w in n y ch po w iatach o kręgu m azurskiego w iązało się ściśle z procesem zasiedlania ty ch ziem. N ajw cześniej, bo zaraz po zakończeniu d ziałań w ojennych, zaczęła p rzy b y w ać tu ludność z p o g ran i cza w ojew ództw a białostockiego i w arszaw skiego, k tó ra zasiedlała po w ia ty w schodnie i południow e o kręgu m azurskiego. P ro ces te n trw a ł do końca 1945 r., a n iek ied y dłużej i m iał c h a ra k te r żyw iołow y, o k reślan y m ianem „osadnictw a dzikiego” 34. Od połow y k w ie tn ia 1945 r. zaczęły przy b y w ać tra n s p o rty re p a tria n tó w z W iłeńszczyzny, B iałorusi i W oły n ia 35. Z dan y ch staty sty czn y ch sporządzonych przez W ydział O siedleńczy w ynika, że 30 lipca 1945 r. w o kręgu m azu rsk im m ieszkało: 30 379 re p a tria n tó w , 59 297 przesiedleńców , 40 412 W arm iaków i M azurów i 133 823 N iem ców i niezw ery fik o w an y ch 36.
W tra n sp o rta c h osadników p rzy b y w ali także nauczyciele, k tó rz y p rz y stępow ali n a n ow ym te re n ie do organizow ania szkół. P o m ag ała im w tej p ra c y now a społeczność w ie jsk a oraz m iejscow e w ładze, o ile tak o w e ju ż istn iały w osobach w ó jta lu b sołtysa. P ra c e zaczynano od p rzygotow ania b u d y n k u szkolnego, najczęściej zdew astow anego i ogołoconego ze sp rz ę tu szkolnego. S ołtysi m obilizow ali i zachęcali społeczność w iejsk ą do p rac p rzy porząd k o w an iu i rem oncie szkół, pom agali w odszukaniu i zgrom a dzeniu sp rz ę tu szkolnego, k tó r y znajdow ano w szopach, n a stry c h a c h i in n y ch pom ieszczeniach gospodarczych. Chcąc m ieć szkołę w e wsi, sołtysi brali n a siebie i inne zobow iązania, o czym w spom ina nauczyciel W ładysław P elczarski: „Początkow o byłem n a u trz y m a n iu ówczesnego sołtysa, k tó ry zobow iązał się w In sp ek to racie Szkolnym dać w yżyw ienie nauczycielow i. We w rześn iu 1945 r. o trzy m ałem pierw sze pobory. O d tego czasu p rz e szedłem n a w łasne u trzy m an ie. P ew n ą pom oc o trzy m y w ałem od dow ódcy jed n o stk i ra d z ie c k ie j” 37.
W m iejscow ościach, gdzie b u d y n k i szkolne zniszczono w czasie dzia ła ń w ojennych, szukano pom ieszczeń zastępczych w p rzedszkolach lub b u d y n k ach m ieszkalnych, a niezbędny sp rz ę t — sto ły i k rzesła dostarczali rodzice uczniów 3S. Często rodzice b ra li n a siebie obow iązek u trz y m y w a n ia nauczycieli, k tó rz y n ie o trzy m y w ali żadnego w ynagrodzenia za sw oją p r a c ę 39. Rodzice także d o starczali opał szkołom w czasie surow ej zim y
33 W A P O II-9 1 -1 /2 r a p o r t W y d z ia łu O św ia ty z 21 IV 1945.
3< E. W o j n o w s к i, op. cit., s. 78; W . W r z e s i ń s k i , P ro c es z a sie d la n ia w o je
w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1949, ss. 173— 175; W. W a c h , Z z a g a d n ie ń lu d n o ś c io w y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1958, n r 2, ss. 154— 163.
33 W A P O 11-91—1/1 s p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W o je w ó d z k ie g o O d d z ia łu P U R w O ls z ty n ie za o k re s od 15 I I I 1945 do 1 V I 1947.
36 W A P O II-9 1 -1 /1 s p ra w o z d a n ia m ie s ię c z n e W y d z ia łu O sied le ń c z eg o za ro k 1945; E. W o j n o w s к i, op. cit., s. 80 p o d a je n ie c o w y ż sz e sz a c u n k i: 36 971 r e p a tr i a n tó w i 74 120 p rz e sie d le ń c ó w . S z a c u n k i E . W o j n o w s k i e g o u w z g lę d n ia ją tzw . „ d zik ie o s a d n ic tw o ” , k tó r e n ie b y ło re je s t r o w a n e . 37 R e la c ja W ła d y s ła w a P e l c z a r s k i e g o z O rn o w a , p o w . o s tró d z k i (zb io ry S. W i ś n i e w s k i e g o ) . 33 R e la c je A lic ji G l o g e r z D ź w ie rz u t, p o w . s zc z y cień sk i, S z y m o n a L e n a r t o w i c z a z G o ry n ia , p o w . iła w s k i (z b io ry S. W i ś n i e w s k i e g o ) . 35 R e la c je O lg ie rd a S a m o t y k i z C z e rn ik , p o w . k ę tr z y ń s k i i M a rii Z a g ó r s k i e j ze s zk o ły w P ie c k a c h , p o w . m rą g o w s k i (z b io ry S. W i ś n i e w s k i e g o ) .
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 3 7 1945/46. Św iadczy to o w ielkim zapotrzebow aniu społecznym n a p la ców ki szkolne, k tó ry c h pozbaw iona b y ła ludność polska p rzez okres oku p a c ji h itlero w sk iej. M usim y bow iem p am iętać, że w ielu osadników p rz y było z teren ó w północnego M azowsza, B iałostocczyzny i ziem zab u żań skich, n a k tó ry c h nie istn iało szkolnictw o polskie w o k resie okupacji h itlero w sk iej. N a u ru ch o m ien ie szkoły czekało w ięc k ilk a roczników m ło dzieży, k tó ra m u siała o d rab iać zaległości w n au ce spow odow ane w ojną. R ozum ieli to rodzice i s ta ra li się u ruchom ić szkoły ja k n ajw cześniej. W czesne p o w staw an ie szkół w m iastach, a szczególnie n a w siach znacznie p rzy śp ieszało p rocesy osadnicze. S tw ierd za A ndrzej K w i l e c k i : „Z je d nej stro n y szkoła w iązała osadników z n o w y m teren em , z m iejscow ością, w k tó rej się osiedlili, h am u jąc dzięki tem u flu k tu a c ję ludności, przenosze n ie się je j z m iejsca n a m iejsce w poszu k iw an iu lepszych w aru n k ó w , z d ru g iej stan o w iła czynnik a tra k c y jn y d la osadników , szu k ający ch do piero m iejsca zam ieszkania” 40.
Z aw iązany przez n au czy ciela k o m ite t rodzicielski był najczęściej p ie r w szą społeczną organizacją n a w si, gdzie sp o ty k a li się p rzed staw iciele różnych g ru p ludności — W arm iacy, M azurzy, re p a tria n c i i przesiedleńcy. P ra c a p rzy u ru ch o m ien iu szkoły łączyła w szy stk ich m ieszkańców wsi. Tu się w zajem n ie poznaw ali i n aw iązy w ali pierw sze k o n ta k ty społeczne. P od je d n y m dachem zasiad ały dzieci ludności rodzim ej i osadników , b y uczyć się w polskiej szkole. N a ław ie szkolnej zaw iązyw ały się e le m en tarn e ogniw a w spółżycia i pierw sze przy jaźn ie. R ozum iały to w ładze ośw iatow e, k tó re zw róciły się z apelem do nauczycieli w ojew ództw c e n tra ln y c h , by
osiedlali się n a ziem iach odzyskanych 41.
Sam orząd te ry to ria ln y w ty m okresie z n ajd o w ał się dopiero w s ta dium o rg an izacy jn y m i niew iele m ógł pom óc szkolnictw u poza poparciem m o raln y m , poniew aż dysponow ał bard zo sk ro m n y m fu n d u szem .42. P a rtie polityczne i organizacje społeczne w d ru g iej połow ie 1945 r. z a ję te by ły rozbudow ą w łasn y ch kom órek, licząc n a pom oc nauczycieli, k tó ry c h uw ażano za je d n o stk i b ard ziej w yrobione społecznie i cieszące się dosyć dużym au to ry te te m .
O rg an izato rzy szkolnictw a, w śród k tó ry c h było sporo kobiet, zaczynali p racę w te re n ie n ieu stab ilizo w an y m , gdzie g raso w ały b an d y niem ieckie W praw dzie n ie zanotow ano napadów n a szkoły i nauczycieli, lecz p sy choza zagrożenia n ie sp rz y ja ła p o d ejm o w an iu p ra c y w re jo n ach oddalo n y ch od w ażniejszych szlaków k o m u n ik a c y jn y c h 43. T ylko nieliczni od w ażni nauczyciele w ędrow ali do pow iatów północnych. W p o w iatac h ty ch b y ły jeszcze gęste sk u p isk a ludności niem ieckiej, k tó ra czekała n a ew a k u a c ję 44. 40 A . K w i l e c k i , R o la sp o łe c z n a n a u c z y c ie la n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h w ś w i e t le p a m ię tn ik ó w n a u c z y c ie li o s a d n ik ó w , P o z n a ń 1960, s. 46. 41 A rc h iw u m M in is te r s tw a O ś w ia ty (d a le j A M O ), B iu ro Z iem O d z y sk a n y c h (d a le j B ZO ), 383, te c z k a 1 p ism o m in is tr a o ś w ia ty do k u r a to r ó w o k rę g ó w sz k o ln y c h . 4- A A N , M ZO , t. 399, s. 14 s p ra w o z d a n ie w o je w o d y o ls z ty ń sk ie g o za m a rz e c 1946 r. 13 A M O , M Z O t. 7 s p ra w o z d a n ie z w iz y ta c ji o k rę g u m a z u rs k ie g o od 5 do 22 I 1946 r. P ie rw s z e s zk o ły w p o w ie c ie p a s łę c k im z o rg a n iz o w a n o w 1945 r . w m ie js c o w o śc ia c h le ż ą c y c h n a s z la k u k o m u n ik a c y jn y m do G d a ń s k a . 44 S. Ż y r o m s к i, P r z e s ie d le n ie lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j z w o j. o ls z ty ń s k ie g o poza g ra n ice P o ls k i w la ta c h 1945— 1950, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 3, s. 400.
Do W ydziału O św iaty p rzy U rzędzie P ełnom ocnika R ządu zaczęły docierać w ieści o o rganizujących się sam o rzu tn ie szkołach i zapotrzebo w an iu społecznym n a placów ki ośw iatow e. P rz y b y w a li tak że nauczyciele, prag n ący podjąć p racę w o kręgu m azurskim , spośród k tó ry c h m ianow ano pierw szych insp ek to ró w szkolnych. Do k ońca m a ja 1945 r. obsadzono in sp e k to ra ty szkolne w n astę p u ją c y c h pow iatach: elbląski, m alborski, k w i dzyński, sztum ski, ostródzki, nidzicki, olsztyński, szczycieński, suski (iław ski), k ętrzy ń sk i, w ęgorzew ski i e łc k i45. W czerw cu i lipcu 1945 r. utw o rzo no a d m in istra c ję szkolną w pozostałych p o w iatac h o kręgu m azurskiego. N a stan o w isk a inspektorów w yznaczono dośw iadczonych nauczycieli z pełn y m i k w alifik acjam i pedagogicznym i, k tó rz y p rz y b y li do o kręgu m a zurskiego w w iększości z w ojew ództw a w arszaw skiego 46.
W śród insp ek to ró w szkolnych dw óch było W arm iakam i: B runon Boehm w O lsztynie i A u g u sty n K lim ek w B iskupcu Reszelskim . P r a cow nicy ad m in istra c ji szkolnej o trzy m ali n iezbędne w iadom ości o zakresie ciążących na nich obow iązków i w y ru szy li do sw ych placów ek. D o tarcie do m iejsca przeznaczenia n ie by ło w ów czas sp ra w ą p rostą, nie istn ia ła bo w iem re g u la rn a k o m u n ik acja, w y m ag ało to in ic ja ty w y i p o m y sło w o ści47. O bsada insp ek to ró w szkolnych b y ła jednoosobow a. W szystko trz e b a było zaczynać od p o d staw — znaleźć odpow iedni b u d y n ek , zorganizow ać biuro, dokonać lu s tra c ji i zabezpieczyć m ienie szkolne, a rów nocześnie org an
i-TABELA 2
O b sa d a in s p e k to r ó w s z k o ln y c h w o k r ę g u m a z u r s k i m (m a j— lip ie c 1945 r.)
Lp P ow iat Im ię i nazw isko in sp ek to ra
1 B a rto sz y c k i F e lik s Z a le w s k i
2 B is k u p ie c k i A u g u s ty n K lim e k (od 25 V II 1945 r . L u d w ik K ru p iń s k i) 3 B ra n ie w s k i T a d e u sz B a lic k i
4 G iż y ck i P a w e ł C h rz a n o w s k i
5 I ła w e c k i W ło d z im ie rz G ła d a (P a w e ł D ro zd )
6 I ła w s k i (su sk i) M a k s y m ilia n T o m a s z e w s k i (od 10 X I 1945 F r a n c is z e k C ieślik )
7 K ę trz y ń s k i G rz e g o rz S z c z e p a n ik 8 L id z b a rs k i S ta n is ła w R a jk o w s k i
9 M o rą sk i L e o n Ż m ije w s k i (od 1 IX 1945 J a n R a c z y ń sk i) 10 M rą g o w s k i M a ria n L e w (od 12 IX 1945 r. A n to n i P ią te k ) 11 N id z ic k i W in c e n ty G ro c h o w a lsk i (A n to n i R o k ic k i) 12 O ls z ty ń s k i B ru n o n B o eh m 13 O stró d z k i J a n L e ś n ie w s k i 14 P a s łę c k i J a n L ip k o w s k i 15 P is k i K le m e n e s M a sło w sk i 16 S zc zy c ie ń sk i S ta n is ła w Ż e ń c z y k o w s k i 17 W ę g o rz e w sk i J ó z e f G a c ik (od 16 V I 1945 E m a n u e l B ab isz)
ZRODŁO: P aw eł S o w a , P o o bu stro n a ch k o rd o n u , O lsztyn 1969, s. 163.
45 W A P O II-9 1 -1 /2 s p ra w o z d a n ie W y d z ia łu O ś w ia ty z 1 V I 1945 r . Do k o ń c a lip c a 1945 r. do o k rę g u m a z u rs k ie g o n a le ż a ły ta k ż e p o w ia ty e lb lą s k i, m a lb o rs k i, k w id z y ń sk i, sz tu m sk i, e łc k i, o le c k i i g o łd a p sk i (p o d a ję za E. W o j n o w s к i m , op. c i t , s. 70).
46 W A P O II-9 1 -1 /2 s p ra w o z d a n ie W y d z ia łu O ś w ia ty z 1 VI 1945; P . S o w a , op. cit., s. 163.
47 S. Ż e ń c z y k o w s k i , P ie r w s z e d n i i p ie r w s z e ty g o d n ie , S z c zy tn o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1962, ss. 387— 389.
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A B M I I I M A Z U R A C H 39 zować placów ki ośw iatow o-w ychow aw cze. N ie w szyscy sp ro sta li ta k roz leg ły m zadaniom , to też n astęp o w ały częste zm ian y n a stanow iskach in spektorów .
P rz y obsadzie insp ek to ró w nie podano d a t u ru ch o m ien ia placów ek. O dtw orzenie d o k ład n y ch d a t zorganizow ania poszczególnych in sp ek to ra tó w szkolnych je s t dosyć tru d n e , gdyż w m a te ria ła c h źródłow ych w y stę p u ją rozbieżności. Z m ieniali się tak że in sp ek to rzy szkolni. Pow ody b y ły różne, je d n i n ie podołali ta k tru d n y m obow iązkom , in n i n ie zostali zaak cep to w an i przez m iejscow e w ładze.
P oniew aż w p o w iatac h zasiedlonych przez po lsk ą ludność n ap ły w o w ą o rganizow anie szkolnictw a d a tu je się od k w ie tn ia 1945 r., n ajw cześniej — bo ju ż 26 k w ie tn ia 1945 r. zaczęła n a u k ę szkoła podstaw ow a w Sarnow ie, w pow iecie nidzickim . Z organizow ali ją E d w ard i M aria N iesiobędzcy, p rzesied leń cy z p o w iatu m akow skiego. Do k o ń ca czerw ca 1945 r. w pow ie cie nidzickim p o w stały szkoły w B artoszkach, P ow ierży, R o g o ż u 4S. W o statn ich d n iach m a ja 1945 r. tr w a ły p ra c e organ izacy jn e zw iązane z otw arciem szkół p o dstaw ow ych w O lsztynie. P ierw szą o tw arto 5 czerw ca 1945 r., zorganizow ał ją Leon B owszys, a d ru g ą, k tó r a rozpoczęła n au k ę w k ilk a dni później — Zofia L ad d y — obydw oje re p a tria n c i z W ileń- s z c z y z n y 49. W m iesiącu czerw cu zorganizow ano szkoły w p o w iatac h ostródzkim , szczycieńskim , su sk im (iław skim ), b isk u p ieck im i k ę tr z y ń skim 50.
In ten sy w n y ru c h m ig ra c y jn y w czerw cu i lipcu 1945 r. w p ły n ął n a rozw ój sieci szkół podstaw ow ych. Z m ateriałó w spraw ozdaw czych M ini ste rstw a O św iaty w ynika, że do końca ro k u szkolnego 1944/45 (lipiec) n a te re n ie o k ręg u m azurskiego pow stało 109 szkół p odstaw ow ych z 205 n auczycielam i i 8047 u c z n ia m i51. S zkoły te organizow ali sam o rzu tn ie nauczyciele, k tó rz y p o d ejm o w ali p ra c ę w bard zo tru d n y c h w aru n k ach . P raco w ali p raw ie b ezin tereso w n ie (n iereg u larn ie w y p łacan e zasiłki tr u d no nazw ać w ynagrodzeniem ), w k ład ają c w sw ą p ra c ę w iele se rc a i in ic ja ty w y 52. W ydział O św iaty i K u ltu r y p rz y U rzędzie P ełn o m o cn ik a R ządu nie posiadał w łasnego b u d żetu , o trzy m y w ał co p ew ien czas niew ielk ie su m y pieniężne, k tó re rozdzielał w śró d n au czy cieli w postaci zasiłków . S ta n te n tr w a ł do k o ń ca sie rp n ia 1945 r. K o n ta k ty W ydziału z M in iste r stw em O św iaty b y ły luźne, poniew aż P ełn o m o cn ik R ządu sp raw o w ał pełnię w ład zy w ykonaw czej w okręgu. D opiero z dniem 1 w rześn ia 1945 r. pow ołano K u ra to riu m O k ręg u Szkolnego M a z u rsk ie g o 53, k tó re p rzejęło sp ra w y ośw iaty. K u ra to riu m stało się u rzęd em niezespolonym i podle gało bezpośrednio M in iste rstw u O św iaty. F u n k c ję k u ra to ra szkolnego ob
43 S z k o ln ic tw o w p o w ie c ie n id z ic k im (z b io ry S. W i ś n i e w s k i e g o ) . 49 L . B o w s z y s , T a k ie b y ł y p o c z ą tk i, G łos O ls z ty ń s k i, 1960, n r 131, s. 5. 50 W A P O , K u r a to r iu m O k rę g u S z k o ln e g o (d a le j K O S ) 11-267-38 s p ra w o z d a n ia z o rg a n iz a c ji szk ó l w l a ta c h 1945— 1949. 51 S. D o b o s i e w i c z , S z k o ln i c tw o p o w s z e c h n e w r o k u s z k o ln y m 1944/1945, P o ls k a L u d o w a , 1962, t. 1, s. 165. N a to m ia s t II-2 6 7 -2 s p ra w o z d a n ie K u r a to r iu m O k r ę gu S z k o ln e g o o s ta n ie s z k o ln ic tw a za ro k s z k o ln y 1945/1946 p o d a ło , że n a d z ie ń 22 V III 1945 w o k rę g u b y ło 128 sz k ó ł p o d s ta w o w y c h z 4840 u c z n ia m i. T a lic z b a w y d a je się b liż sza p r a w d y , p o n ie w a ż p o c h o d z i od a d m in is tr a c j i te re n o w e j, k tó ra m ia ła p e łn ie js z e ro z e z n a n ie w s ta n ie s z k o ln ic tw a n a te r e n ie o k rę g u m a z u rs k ie g o .
53 P . S o w a , op. c it., s. 164; W . M e r g e l , op . cit., s. 64; o ra z r e la c je n a u c z y - c ie li-o rg a n iz a to ró w s z k o ln ic tw a .
ją ł Z y g m u n t Szulczyński, zw iązany podczas o k u p acji z T a jn ą O rganizacją N auczycielską 54. W sierp n iu 1945 r. w M in isterstw ie O św iaty pow ołano B iuro Ziem O dzyskanych 55, k tó re zajm ow ało się b adaniem i u stalen iem potrzeb o św iato w o -k u ltu raln y ch n a te re n ie ziem odzyskanych oraz k o o r dynow aniem p rac prow adzonych w obrębie M in isterstw a O św iaty w za k resie organizacji szkolnictw a n a obszarach ziem zachodnich i północ nych. B iuro Ziem O dzyskanych w spółpracow ało w sp raw ach ośw iaty z M in isterstw em Ziem O dzyskanych. O bydw ie te in s ty tu c je p rzygotow ały koncepcje p ra c y szkoły n a ziem iach odzyskanych. Do w spółdziałania po w ołano liczne grono naukow ców , k tó rz y tw o rzy li R adę N aukow ą dla Z a g adnień Ziem O dzyskanych 56. S p raw am i ośw iaty zajm ow ała się K om isja Socjologiczna w yłoniona przez R adę N aukow ą. K om isja Socjologiczna o pracow yw ała koncepcje p o lity k i ośw iatow ej n a ziem iach odzyskanych. N a posiedzeniach K om isji om aw iano rolę szkoły, szczególnie w iele m iejsca pośw ięcano p ra c y szkoły z poszczególnym i g ru p a m i ludności osiadłej na ziem iach o d z y sk a n y c h 57. P ostulow ano tak że konieczność p o p u lary zo w a n ia w iedzy o przeszłości ziem odzyskanych w śród nauczycielstw a. Celow i tem u służyły k u rs y organizow ane przez B iuro Ziem O dzyskanych dla nauczycieli i a d m in istra c ji szkolnej. K u rsy organizow ano dla nauczycieli poszczególnych regionów , jeden z tak ich k u rs ó w odbył się w lu ty m 1946 r. w O lsztynie 58. K u rs został zorganizow any przez K u ra to riu m O kr. Szkol nego M azurskiego i I n s ty tu t M azurski w O lsztynie. P ro g ra m k u rs u służył upow szechnieniu w iedzy o przeszłości i k u ltu rz e ziem i w a rm iń sk o -m a z u r skiej 59. W śród p releg en tó w znaleźli się zn an i p o p u lary zato rzy w iedzy o regionie m .in. E m ilia S u k erto w a-B ied raw in a, M aria Z ien tara-M alew sk a, W ładysław G ębik, G u staw L eyding i w ielu in n y ch 60. O rganizow ano także k u rs y d la nauczycieli w ykształconych w szkołach niem ieckich i w ycho w aw czyń przedszkoli. D la g ru p y m azu rsk ie j k u rs ta k i zorganizow ano w K rakow ie, n a to m ia st p rzed szk o lan k i-W arm ian k i zdobyw ały w iedzę 0 Polsce w P o zn an iu 61.
B iuro Ziem O dzyskanych przygotow ało in s tru k c je p rogram ow e dla realizacji języ k a polskiego i h isto rii w szkołach n a ziem iach zachodnich 1 północnych. P od p a tro n a te m B iu ra u k azy w ały się pozycje p o p u la rn o n au k o w e o ziem iach odzyskanych, k tó re w y d an o w ram ach „B iblioteki Ziem O dzyskanych” 62. W śród w ielu cennych in icjaty w zrodzonych w ty m okresie znalazła się ko n cep cja zorganizow ania L iceum W arm iń sk o -M azu r
54 C. W y c e c h, P ra ca o ś w ia to w a w k r a j u w cza sie w o jn y , K r a k ó w 1947, s. 36. 55 A M O , B Z O — 383 t. 1 z a rz ą d z e n ie w e w n ę tr z n e m in is tr a o ś w ia ty z 12 IX 1945. 54 A A N , M ZO, t. 1714 w s t ę p n e in fo r m a c je , p ro g r a m , lis ta c zło n k ó w i d e le g a tó w do R a d y N a u k o w e j.
57 A A N , M ZO , t. 1709, 1713 i 1715. W 1947 r. n a s e s ja c h R a d y N a u k o w e j i w K o m is ji S o c jo lo g ic z n ej w y g ło szo n o n a s tę p u ją c e r e f e r a t y : E w a M a l e c z y ń s k a , R o la
s z k o ły w p ro ce sie ze s p o le n ia z ie m o d z y s k a n y c h z M a c ie rzą ; S te fa n ia M a z u r k o w -
n a, R o la s z k o ły n a z ie m ia c h o d z y s k a n y c h w p ro ce sie z e s p a la n ia ty c h z ie m z M a
cierzą ; W ła d y sła w G ę b i k , R o la r e p o lo n iza c y jn a s z k o ln ic tw a i o ś w ia ty n a z ie m ia c h o d z y s k a n y c h w s to s u n k u do lu d n o ś c i p o c h o d zą c e j z z ie m o d z y s k a n y c h ; w d y s k u s ji w y p o w ia d a li się p ro fe s o ro w ie K . D o b r o w o l s k i , J. C z e k a l s k i , P. R y b i c k i i C. Z n a m i e r o w s k i . M A M O , B ZO , t. 7 k u r s y d la n a u c z y c ie li z ie m o d z y sk a n y c h . 55 W . G ę b i k , op. cit., s. 462. 60 A M O , B ZO , t. 7 sz k o ln ic tw o w o k rę g u m a z u rs k im w la ta c h 1945— 1947. G1 Ib id e m . 62 A M O , B ZO , t. 9. B ib lio te k a Z iem O d z y sk a n y c h .
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 4 1 skiego im. T adeusza Czackiego 63. M iało ono sp ełn iać b ard zo isto tn ą rolę w rozw oju ośw iaty i k u ltu ry w regionie w arm iń sk o -m azu rsk im . P ra c e zw iązane z organizacją L iceum W arm ińsko-M azurskiego w y k ra c z a ją poza ra m y a rty k u łu .
K u ra to riu m O kręgu Szkolnego M azurskiego zaczęło p racę w znacznie k o rzy stn iejszy ch w a ru n k a c h aniżeli W ydział O św iaty. D ysponow ało ju ż w łasnym budżetem , liczniejszą k a d rą p raco w n ik ó w n ad zo ru pedagogicz nego, m ogło w ięc p rz y stą p ić do b ard ziej planow ego organizow ania sieci szkolnej. We w rześn iu 1945 r. rozpoczęły p ra c ę d y d ak ty cz n o -w y ch o w aw czą 133 szkoły podstaw ow e i 230 n a u c z y c ie li64. W k ażd y m p raw ie pow ie cie, z w y ją tk ie m bartoszyckiego, praco w ała p rz y n a jm n ie j je d n a szkoła podstaw ow a, w p o w iatac h gęściej zaludnionych było ich kilka, a n a w e t k ilkanaście. W g ru d n iu 1945 r. istn iało n a te re n ie o kręgu m azurskiego 248 szkół podstaw ow ych, do k tó ry c h uczęszczało 20 322 u c z n ió w 65. Roz m ieszczenie szkół p odstaw ow ych w poszczególnych p o w iatac h p rz e d sta w ia ta b ela 3.
T A B E L A 3
R o z m ie s z c z e n ie s z k ó l p o d s ta w o w y c h w p o szc ze g ó ln y c h p o w ia ta c h o k r ę g u m a z u r s k ie g o . S t a n z 1 X I I 1945 r.
Lp. P ow iat Liczba szkół Liczba
uczniów 1 b a rto s z y c k i 2 156 2 b is k u p ie c k i 13 1141 3 b ra n ie w s k i 4 285 4 g iż y c k i 13 846 5 iła w e c k i 1 17 6 iła w s k i 22 1697 7 k ę trz y ń s k i 8 763 8 l id z b a rs k i 9 740 9 m o rą s k i 16 851 10 m rą g o w s k i 2 140 11 n id z ic k i 14 1267 12 O ls z ty n — m ia s to 4 2037 13 o ls z ty ń s k i 40 3155 Î 4 o s tró d z k i 34 2682 15 p a s łę c k i 3 327 16 p is k i 16 1066 17 szc z y cień sk i 43 2840 18 w ę g o rz e w s k i 4 307 r a z e m 248 20322 ŹRÓDŁO: S ta ty s ty k a szk o ln ic tw a w latach s zk o ln y c h 1945/46 i 1946/47, W arszaw a 1948, ss. 6-7.
P o d w zględem sto p n ia org an izacji szkolnictw o podstaw ow e w roku szkolnym 1945/1946 p rzed staw iało się n astęp u jąco : 164 szkoły o 1 n au czy cielu (66%), 38 szkół o 2 n auczycielach (15,3%), 20 szkół o 3 nauczycie lach (8% ) i 26 szkół o 4 i w ięcej nauczycielach (10,4%).
63 A M O , B Z O , t. 10 o r g a n iz a c ja L ic e u m M a z u rs k ie g o im . T. C za c k ie g o w S z c z y t n ie . ß4 W A P O II-2 6 7 -2 w y k a z lic z b o w y sz k ó ł p o w sz e c h n y c h w o k rę g u szk o ln y m o ls z ty ń sk im w r o k u s z k o ln y m 1945/1946. G5 S t a t y s t y k a s z k o ln ic tw a w la ta c h s z k o ln y c h 1945/46 i 1946/47, W a r sz a w a 1948, S ta ty s ty k a P o ls k i, s e r ia D, z. 7, ss. 6— 7; W A P O II-2 6 7 -2 w y k a z lic z b o w y szk ó ł
W m iastach p racow ało 40 szkół w yżej zorganizow anych, do k tó ry c h uczęszczało 9081 uczniów . N ato m iast n a w siach p ow staw ały szkoły niżej zorganizow ane z k lasam i I— IV. Do szkół w iejsk ich uczęszczało 11 241 uczniów. N a 20 322 uczniów szkół p odstaw ow ych ty lk o 2115 (10,4%) uczęszczało do klas V—V II, w ty m 205 do k la sy V II. W szkołach p o d sta w ow ych pracow ało 454 nauczycieli etato w y ch , w ty m 244 (53,7% ) z p e ł n y m i k w alifik acjam i z a w o d o w y m i66.
P rzez cały rok 1946 trw a ł in ten sy w n y proces zasiedlania w ojew ódz tw a olsztyńskiego (tak ą o ficjaln ą nazw ę w 1946 r. o trzy m ał okręg m a zurski). Od lu teg o do g ru d n ia 1946 r. w zrosła liczba ludności z 348 824 osób do 452 355 osób, w śró d k tó ry c h znalazło się 113 344 re p a tria n tó w , 186 572 przesiedleńców , 71 178 W arm iaków i M azurów , 81 261 Niem ców i niezw ery fik o w an y ch 6T. O d sie rp n ia 1946 r. zaczęło się przesied len ie lu d ności niem ieckiej za O drę. N ajw cześniej zaczęto w ysiedlać ludność n ie m iecką, zam ieszkującą w zw a rty c h g ru p ach północne p o w ia ty 6B. Do opuszczonych przez ludność niem iecką pow iatów k ierow ano tr a n s p o rty re p a tria n tó w zza B ugu. Z asiedlanie ty ch pow iatów przez ludność polską znalazło w yraz w szybszym organizow aniu szkół, k tó re w w iększości za k ład ali nauczy ciele-rep atrian ci.
Z akładanie szkół u w a ru n k o w an e było dopływ em n auczycieli i dzieci. L iczniejszy dopływ nauczycieli w 1946 r. w idoczny je s t w e w zroście licz by szkół, k tó ra z 248 w g ru d n iu 1945 r. w zrosła do 449 n a koniec czerw ca 1946 r. P rz y końcu ro k u szkolnego w 449 szkołach podstaw ow ych p raco w ało 887 nauczycieli z 33 743 u c z n ia m i69.
W e w rześn iu 1946 r. rozpoczęło n a u k ę 599 szkół p odstaw ow ych z 1198 n auczycielam i i 51 600 u c z n ia m i,0. Rozm ieszczenie szkół podstaw ow ych w ro k u szkolnym 1946/47 w poszczególnych po w iatach ilu s tru je ta b e la 4. Różnice w sta n ie liczebnym szkół p ozostają w ścisłym zw iązku z p ro cesem zasiedlania poszczególnych pow iatów przez ludność napływ ow ą. P o w ia ty w cześniej i gęściej zasiedlone m iały w iększą liczbę szkół, n a to m iast p o w iaty północne, w k tó ry c h osadnictw o odbyw ało się nieco później i w olniej, posiadały ich znacznie m niej. W dalszym ciągu u trz y m y w a ł się n isk i stopień o rg an izacy jn y szkół. W ładze ośw iatow e d ąży ły p rzede w szystkim do rozbudow y sieci szkolnej, ab y ja k n a jm n ie j dzieci pozosta w ało poza szkołą, dopiero po zlikw idow aniu okręgów bezszkolnych m ożna było p rzy stąp ić do stopniow ej p o p raw y organizacji szkół. W ro k u szkol n y m 1946/1947 dom inow ały szkoły niżej zorganizow ane o 1 i 2 n au czy cielach, k tó re stan o w iły 84,3% ogółu szkół p odstaw ow ych w okręgu. Szkół w yżej zorganizow anych o 3 i w ięcej nauczycielach było 94 (1 5 ,7 % )71.
W om aw ianym okresie n ie w p ełn i jeszcze realizow ano zasadę
po-p o w sz e c h n y c h w o k rę g u o ls z ty ń s k im w r o k u s z k o ln y m 1945/46. L ic z b y po-p o d a n e p rz e z K u r a to r iu m O k rę g u S z k o ln e g o ró ż n ią się n ie c o od p u b lik o w a n y c h p rz e z G łó w n y U rz ą d S ta ty s ty c z n y . W s p ra w o z d a n iu K u r a to r iu m O k rę g u S z k o ln e g o p o d a no, że 1 X I I 1945 n a t e r e n ie o k rę g u b y ło 238 szk ó ł i 17 735 u c zn ió w .
66 S t a t y s t y k a s z k o ln ic tw a , op. cit., ss. 6 i n. 67 A A N , M ZO , t. 182 i 183 s p ra w o z d a n ia w o je w o d y o ls z ty ń sk ie g o za s ty cz e ń , g ru d z ie ń 1946 r . 58 S. Ż y r o m s k i , op. cit., s. 400. 89 W A P O II-2 6 7 -2 w y k a z lic z b o w y s z k ó ł w o k rę g u o ls z ty ń s k im w r o k u s z k o l n y m 1945/46. ™ S t a t y s t y k a s z k o ln ic tw a , op. c it., s. 7. 71 Ib id e m .
Z D Z I E J Ó W S Z K O L N I C T W A N A W A R M I I I M A Z U R A C H 4 3 TABE LA i
R o z m ie s z c z e n ie s z k ó l p o d s ta w o w y c h w токи s z k o ln y m 1946І47 w e d łu g p o w ia tó w . S ta n z 1 X 1946 r.
Lp. P ow iat Liczba szkół Liczba
uczniów 1 b a rto s z y c k i 11 1064 2 b is k u p ie c k i 41 3651 3 b r a n ie w s k i 19 1749 4 g iż y c k i 46 3396 5 iła w e c k i 12 723 6 iła w s k i 41 3764 7 k ę tr z y ń s k i 21 1676 8 l id z b a rs k i 49 3984 9 m o rą s k i 40 3556 10 m rą g o w s k i 23 1564 11 n id z ic k i 31 2480 12 O ls z ty n — m ia s to 4 3761 13 o ls z ty ń s k i 81 6416 14 o s tró d z k i 65 5266 15 p a s łę c k i 18 1563 16 p is k i 25 1824 17 s z c z y c ie ń s k i 58 4213 18 w ę g o rz e w s k i 14 950 r a z e m 599 51600 ŹRÓDŁO: S ta ty s ty k a szk o ln ic tw a w latach szk o ln y c h 1945/46 t 3946/47, W arszaw a 1948, ss. 6-7.
w szechności nau czan ia — p o d staw o w y p o stu la t polskiej p o lity k i ośw iato w ej. Z arząd zen iem M in istra O św iaty z 14 sie rp n ia 1945 r. obow iązkiem szkolnym objęto dzieci w w ieku 7— 14 la t ludności polskiej, w ty m tak że ludności n iezw ery fik o w an ej, o ile ta nie sp rzeciw iała się zdecydow anie w e r y f ik a c ji72. O bow iązkow i szkolnem u n ie p o d leg ały dzieci ludności n ie m ieckiej oczekującej na ew akuację.
R ealizacja obow iązku szkolnego w la ta c h 1945/1947 n a tra fia ła n a w iele przeszkód. R zadka sieć szkolna n ie obejm ow ała n au czan iem w szy stk ich dzieci w w iek u szkolnym . Często szkoły oddalone b y ły od siebie o k ilk a kilom etrów . W p ły w ały n a to tak że w a ru n k i n a tu r a ln e reg io n u — dużo lasów i jezio r oraz ro zproszenie osad w iejskich p o ro zrzu can y ch po p rz y siółkach. D o tarcie do szkoły z ty c h m iejscow ości by ło szczególnie ucią żliw e w okresie jesienno-zim ow ym , to te ż w ted y n astęp o w ał g w ałto w n y spadek fre k w e n c ji, głów nie z pow odu b ra k u u dzieci obuw ia i ciepłej odzieży. W szczególnie tru d n e j sy tu a c ji zn ala zły się dzieci ludności rodzi m ej, pozostającej w jeszcze gorszej sy tu a c ji niż ludność napływ ow a. Roz dzielanie odzieży pochodzącej z d aró w org an izacji c h a ry ta ty w n y c h nie zaspokajało w p ełn i p o trzeb 73.
U chw ycenie liczby dzieci w w ieku szkolnym p o zostających poza szkołą do 1947 r. by ło w ręcz niem ożliw e, p oniew aż p rz e z cały te n o kres tr w a ł proces osadniczy. D opiero w 1947 r. w ładze ośw iatow e m ogły u sta lić liczbę dzieci nie w y p ełn iający ch obow iązku szkolnego. Z szacunków p rz e p ro w a
72 A M O , B Z O , t. 11 o k ó ln ik m in is tr a o ś w ia ty n r 41 z 14 V III 1945 r.
73 A A N , M ZO , t. 1078 s p ra w o z d a n ie W y d z ia łu S p o łe c z n o -P o lity c z n e g o za s t y c ze ń 1947 r.
dzonych przez K u ra to riu m O kręgu Szkolnego w O lszty n ie w ynika, że 1 k w ietn ia 1947 r. poza szkołą pozostaw ało jeszcze 12 445 dzieci w w ieku od 7 do 14 lat. B y ły to dzieci zarów no ludności rodzim ej, ja k i n ap ły w o w ej. W dalszym ciągu było n ieczy n n y ch 281 szkół, dla k tó ry c h u ru c h o m ienia potrzebow ano 410 n a u c z y c ie li74. W ciągu ro k u szkolnego 1946/1947 w zrosła liczba szkół podstaw ow ych z 599 do 785, a liczba n auczycieli z 1198 do 1720 75. W ro k u szkolnym 1947/48 n a stą p iła dalsza rozbudow a sieci szkolnej dzięki n ap ły w o w i k a d r n auczycielskich z w ojew ództw cen traln y ch . P rz y b y w a li absolw enci zakładów k ształcen ia nauczycieli sk iero w an i do p racy n a ziem ie odzyskane, lecz n a d a l było ich za m ało w sto sunku do istn iejący ch potrzeb. P rzy jm o w an o więc do p racy ludzi n aw et bez p e ł n y ch k w alifik acji zaw odow ych. W ty m okresie zw iększyła się także liczba dzieci w w iek u szkolnym , poniew aż la te m 1947 r. n a te re n W arm ii i M azur przesiedlono 55 448 osób z w ojew ództw lubelskiego i rzeszow skiego 76. W p aźd ziern ik u 1947 r. do 897 szkół podstaw ow ych uczęszczało 75 399 uczniów , z k tó ry m i pracow ało 2003 nauczycieli. M im o dalszego w zro stu liczebności szkół n ie w szystkie dzieci objęto nauczaniem . W d a l szym ciągu poza szkołą znajdow ało się 7765 dzieci 77.
R ok 1948 kończy w zasadzie okres budow y zrębów szkolnictw a pod staw ow ego n a W arm ii i M azurach.
4. O P IE K A N A D D Z IE C K IE M
O pieka n ad dzieckiem stan o w iła je d e n z w ażniejszych problem ów o rganizującego się szkolnictw a na W arm ii i M azurach. W śród ludności rodzim ej pozostaw ało w iele sie ro t i półsierot, k tó ry c h rodzice zginęli w zaw ierusze w o jen n ej. W g ru d n iu 1945 r. w pow iecie olsztyńskim n a 725 dzieci p rz e b y w a ją c y c h w przedszkolach w iejskich, 558 stan o w iły sie ro ty i półsieroty 7S. W iele osieroconych dzieci znajdow ało się tak że w śród ludności napływ ow ej. O rganizow anie przedszkoli odbyw ało się rów no cześnie z u ru ch am ian iem szkół, a n iek ied y je n a w e t w yprzedzało. N a j w cześniej i najliczniej p o w staw ały p rzedszkola w śród ludności w a rm iń skiej, organizow ane pod k ie ru n k ie m M arii Z ien tary -M alew sk iej przez p racow nice przedszkoli polskich prow adzonych w la ta c h 1929— 1939. Pom ocy m a te ria ln e j udzielały U rząd P ełnom ocnika R ządu i w ojskow e w ładze radzieckie 79. Do 1 g ru d n ia 1945 r. zorganizow ano 65 przedszkoli, w k tó ry c h znalazło opiekę 2305 d z ie c i80. N a u w ag ę zasłu g u je fak t, że na 65 istn iejący ch w o kręgu przedszkoli, aż 20 pracow ało n a w siach p o w iatu o lsz ty ń sk ie g o 81. D alszy rozwój tego ty p u placów ek uzależniony był od n ap ły w u p e rso n elu w ychow aw czego. P rzed szk o lan k i re k ru to w a n o począt
74 W A P O 11-267-38 s p ra w o z d a n ie z o rg a n iz a c ji sz k ó l w la ta c h 1945— 1949. 75 W A P O 11-91—2/2 s p ra w o z d a n ie k u r a t o r a o k rę g u szk o ln e g o n a s e s ji O ls z ty ń s k ie j W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j z 8 IX 1947. 76 A A N , M ZO , t. 187 s p ra w o z d a n ie w o je w o d y o ls z ty ń sk ie g o za IV k w a r t a ł 1947. 77 W A P O II-2 6 7 -2 s p ra w o z d a n ie K u r a to r iu m O k rę g u S z k o ln e g o z 1 X 1947 r. 78 W A P O H -26 7 -3 4 w y k a z y s ta t y s ty c z n e p rz e d s z k o li w r o k u s z k o ln y m 1945/46 w o k rę g u m a z u rs k im . 79 M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , N a r o d z in y s z k o ln ic tw a n a W a r m ii i M a z u ra ch , Ż y c ie O ls z ty ń s k ie , 1955, n r 30, z. 4. 80 S t a t y s t y k a s z k o ln ic tw a , s. 1. 81 W A P O H -267-34 w y k a z y s ta ty s ty c z n e p o w ia to w y c h p rz e d s z k o li w ro k u s z k o ln y m 1945/46.
