Monografie miast i powiatów Warmii i Mazur

(1)

Mincer, Franciszek,

Janiszewska-Mincer, Barbara

Monografie miast i powiatów Warmii

i Mazur

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 440-457

(2)

B A R B A R A J A N I S Z E W S K A - M I N C E R F R A N C I S Z E K M I N C E R

MONOGRAFIE MIAST I POWIATÛW WARMII I MAZUR

W y d a n ie lic z n y c h m o n o g ra fii m ia s t i p o w ia tó w W a r m ii i M a z u r s ta n o w i p o w a ż n e o s ią g n ię c ie o ls z ty ń sk ie g o „ P o je z ie r z a ” . S p o ś ró d o s ie m n a s tu p o w ia tó w w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o d o ty c h c z a s o p ra c o w a n o je d e n a ś c ie . W d o d a tk u „ P o je z ie r z e ” s łu s z n ie w y k ro c z y ło p o z a g ra n ic ę w o je w ó d z tw a , o b e jm u ją c s w y m z a s ię g ie m ta k ž e p o w ia ty m a z u rs k ie z n a j d u ją c e s ię w w o je w ó d z tw ie b ia ło s to c k im .

M o n o g ra fie u k a z y w a ły się w n a s tę p u ją c e j k o le jn o ś c i: S z c z y t n o 1, K ę t r z y n 2, Nowo M i a s t o 3, D z ia łd o w o 4, G iż y c k o 5, W ę g o r z e w o 6, B a r to s z y c e 7, B is k u p i e c 8, E ł k 9, P i s z 10, a w re s z c ie G o ł d a p 11. P o z a ty m „ P o je z ie r z e ” w y d a ło k ilk a o p ra c o w a ń re g io n a ln y c h o n ie c o in n y m c h a r a k te r z e . S ą o n e p o ś w ię c o n e B a r c z e w u 12, O ls z ty n o w i13, P a s y - m o w i14 i W ę g o rz e w u 15.

N ie d o c z e k a ły s ię — j a k d o ty c h c z a s — o p ra c o w a n ia p o w ia ty o s tró d z k i, lid z b a r-1 S z c z y tn o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu . P r a c a z b io ro w a p o d re d . J . J a ł o - s z y ń s k i e g o . O lsz ty n 1962, ss. 413. 2 Z. L i c h a r e w a , K ę t r z y n . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1962, ss. 161. 3 N o w e M ia sto . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu . O ls z ty n 1963, ss. 240. 4 D zia łd o w o . Z d z ie j ó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1966, ss. 384. 5 A. W а к a r, T . W i 11 a n, G iż y c k o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lszty n 1966, ss. 311. 6 A . W a k a r , B. W i l a m o w s k i , W ę g o r ze w o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu . O ls z ty n 1968, ss. 312. 7 R. H r y c i u k , M. P e t r a s z k o . B a r to s zy c e . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1969, ss. 422. 8 B is k u p ie c . Z d z ie j ó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1969, ss. 368. 9 J . K a w e c k i , B. R o m a n , E łk . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lszty n 1970, ss. 329. 10 P isz. Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1970, ss. 372. 11 G o łd a p . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu . O ls z ty n 1971, ss. 232. 12 B. K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , 600 la t B a r c ze w a , O ls z ty n 1964, ss. 42. 18 S z k ic e o ls z ty ń s k ie . P r a c a z b io ro w a po d r e d a k c j ą J . J a s i ń s k i e g o . O lsz ty n 1967, rs. 390: A. W a k a r , O ls z ty n 1353— 1945, O lsz ty n 1971. ?s. 432. 14 Z. S t o p a . M. S t o p a , P a s y m i o k o lic e, O lsz ty n 1971, ss. 230. 15 A. W a k a r , C z te r y w i e k i W ę g o r ze w a , O lsz ty n 1971, ss. 92. P o n a d to „ P o je  z ie rz e ” w y d a ło p o p u la r n ą p r a c ę J . J . K o l e n d o , M u r y E lb lą g a , O ls z ty n 1969.

Z u w a g i n a to, że m ie js c o w o ś c i te n ie n a le ż ą a n i do M a z u r, a n i d o W a rm ii, a n i też n ie z n a j d u ją s ię w g ra n ic a c h w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o , w n in ie js z y c h ro z w a ż a n ia c h z o s ta n ą p o m in ię te . N a to m ia s t p r a c a K. G ó r s k i e g o i M. A r s z y ń s k i e - g o , B a r c ia n y . D zie je z a m k u i z ie m i d o p o ło w y X V w ie k u , O lsz ty n 1967 d la te g o n ie z o s ta ła u w z g lę d n io n a w n in ie js z y m o m ó w ie n iu , p o n ie w a ż n a u k o w y m je j w y d a w c ą je s t O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o , a „ P o je z ie rz e ” ty lk o re a liz a to r e m .

(3)

sk i, b r a n ie w s k i, p a słę c k i, iła w s k i i m o rą s k i, a w ię c te r e n y , k tó r e n ie je d n o k r o tn ie m a ją c ie k a w s z ą h is to rię o d p o w ia tó w ju ż o p ra c o w a n y c h . C zy ż b y ś w ia d c z y ło to 0 p rz y p a d k o w o ś c i w p o lity c e w y d a w n ic z e j „ P o je z ie r z a ” ? W id a ć te ż w y ra ź n ą t e n d e n c ję do szy b sz eg o o p ra c o w a n ia p r o b le m a ty k i t e r y to r iu m M a z u r n iż te r y to r iu m d a w e g o d o m in iu m w a rm iń s k ie g o 15a. N ie k tó re s p o śró d , w s p o m n ia n y c h w y ż e j o p ra c o w a ń b y ły ju ż re c e n z o w a n e n a ł a m a c h c z a so p ism h is to ry c z n y c h . M o n o g ra fie S z c z y tn a , K ę trz y n a , N o w eg o M ia s ta 1 B a rc z e w a o m ó w io n e z o s ta ły w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” 1C, a p o n a d to d w ie s p o śró d n ic h (S zc z y tn o i K ę trz y n ) u w z g lę d n ił T a d e u s z C ie ś la k w z b io r czej re c e n z ji z m o n o g ra fii m ia s t i p o w ia tó w m a z u r s k o - w a r m iń s k i c h (g łó w n ie z a- c h o d n io n ie m ie c k ic h ) o g ło szo n ej w „ R o c z n ik u O ls z ty ń s k im ” 17. M o n o g ra fię D z ia łd o w a re c e n z o w a ła w s p ó ła u to r k a , a S z k ic e o ls z ty ń s k i e w s p ó ła u to r n in ie js z e g o a rty k u łu . O b ie te re c e n z je u k a z a ły się w „ Z a p is k a c h H is to ry c z n y c h ” I8. O s ta tn io m o n o g ra fia E łk u d o c z e k a ła się o b sz e rn e g o i w n ik liw e g o o m ó w ie n ia p rz e z A n d rz e ja W ęd z k ie g o w „ P rz e g lą d z ie Z a c h o d n im ” 19. Z w a ln ia to od o b o w ią z k u d o k ła d n e g o a n a liz o w a n ia p o szc z eg ó ln y ch m o n o g ra fii, u ła tw ia n a to m ia s t ich o m ó w ie n ie z b io rc z e, g d y ż w z a s a d z ie je s te ś m y z g o d n i w p o g lą d a c h z a u to r a m i p o p rz e d n io o g ło szo n y c h re c e n z ji (z w y ją tk ie m T a d e u s z a C ie śla k a , k t ó r y o c e n ia S z c z y tn o i K ę tr z y n m o że n a z b y t o p t y m is ty c z n ie ). G łó w n y m p rz e d m io te m n in ie js z e g o s z k ic u b ę d ą o c zy w iśc ie te p ra c e , k tó r e n ie d o c z e k a ły s ię d o ty c h c z a s ż a d n e j re c e n z ji.

W c ią g u o s ta t n ic h o ś m iu l a t u k a z a ło s ię w O ls z ty n ie sz e s n a ś c ie p ra c p o ś w ię c o n y c h m ia s to m i p o w ia to m . J e s t to te m p o im p o n u ją c e , g d y ż o k a z u je się, że s to s u n k o w o n ie w ie lk i o ś ro d e k w y d a w n ic z y , j a k im j e s t O lszty n , m o ż e p o szc z y cić s ię o p u b li k o w a n ie m p rz e c ię tn ie d w ó c h te g o ro d z a ju o p ra c o w a ń w c ią g u ro k u , p rz y czym o s ta tn io te m p o w y d a w a n ia m o n o g ra fii u le g a w y ra ź n e m u p rz y ś p ie s z e n iu . T rz e b a je d n a k z a d a ć so b ie p y ta n ie , czy p o ś p ie c h n ie o d b ił się u je m n ie n a ja k o ś c i w y d a w a n y c h p ra c , z w ła s z c z a że w w ie lu k s ią ż k a c h p o w ta r z a j ą s ię n ie m a l n ie u s t a n n ie n a z w is k a ty c h s a m y c h a u to ró w . N a le ż y te ż z w ró c ić u w a g ę n a f a k t, że choć w y d a w a n ie m o n o g ra fii re g io n a ln y c h n a b r a ło w O ls z ty n ie d u żeg o ro z m a c h u , n ie j e s t ono j e d n a k z ja w is k ie m w y ją tk o w y m . P ro c e s y u r b a n iz a c ji i in d u s tr ia liz a c ji , o b c h o d y ty s ią c le c ia p a ń s tw a p o lsk ie g o , ro c z n ic e p o w s ta n ia w ie lu m ie js c o w o ś c i (lu b u z y s k a n ia p rz e z n ic h p r a w m ie js k ic h ), a w re s z c ie c o ra z w ię k sz e n a s y c e n ie a b s o lw e n ta m i w y d z ia łó w h u m a n is ty k i w y ż sz y c h u c z e ln i te re n ó w o d le g ły c h od w ie lk ic h c e n tró w m i e j sk ic h d o p ro w a d z iło do r o z k w itu b a d a ń i p u b lik a c ji z z a k r e s u h is to r ii re g io n a ln e j. 15a O d r e d a k c ji: N ie b a w e m u k a ż e się m o n o g ra fia p o w ia tu iła w sk ie g o , p o n a d to w o p ra c o w a n iu r e d a k c y j n y m z n a j d u ją s ię m o n o g ra fie p o w ia tu b ra n ie w s k ie g o i m o - rą s k ie g o . 10 M o n o g ra fie S z c z y tn a i K ę tr z y n a o m ó w ił A . W a k a r , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -- W a rm iń s k ie , 1963, n r 2, ss. 287—291; m o n o g ra fię N o w eg o M ia s ta — A . W ą s i k , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1963, n r 2, ss. 291— 295; s z k ic e o B a rc z e w ie — J. S i k o r s k i , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1964, n r 2, ss. 235— 236 o ra z Z. L i e t z, R o c z n ik O ls z ty ń s k i, t. 7^1968, ss. 271— 2. 17 T. C i e ś l a k , P r z e g lą d m o n o g r a fii p o w ia tó w W a r m ii i M a z u r, R o c z n ik O l s z ty ń s k i, t. 5, 1963, O ls z ty n 1965, ss. 369— 374. M o n o g ra fie S z c z y tn a i K ę trz y n a o m a w ia a u to r p rz e g lą d u w k o ń c o w e j je g o p a r t i i n a ss. 373— 374. 18 M o n o g ra fię D z ia łd o w a re c e n z o w a ła B. J a n i s z e w s k a - M i n c e r , Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 34, 1969, z. 1, ss. 135— 138, a S z k ic e o ls z ty ń s k i e F . M i n c e r Z a  p is k i H is to ry c z n e , 1969, z. 4, ss. 151— 154. 10 R ec. A. W ę d z k i e g o m o n o g ra fii E łk u . P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1971, n r 2, ss. 504— 508.

(4)

442 B A R B A R A J A N I S Z E W S K A - M I N C E R , F R A N C I S Z E K M I N C E R

D z ię k i te j k o rz y s tn e j a tm o s fe rz e m o g ło p o w s ta ć s z e re g m o n o g ra f ii m ia s t p ó łn o c n e g o M az o w sz a , K u ja w , Ś lą s k a , W ie lk o p o lsk i itd . N ie k tó r e w ię k sz e m ia s ta p o w ia to w e m a ją n a w e t d o b rz e re d a g o w a n e p e rio d y k i n a u k o w e , p o ś w ię c o n e p rz e d e w s z y s tk im h is to r ii w ła s n e g o re g io n u . P e r io d y k i o ta k im c h a r a k t e r z e u k a z u j ą się m ię d z y in n y m i w N o w y m S ą c zu , P ile , G ru d z ią d z u itp .

W sz y s tk o to d o p ro w a d z iło do w y tw o r z e n ia się p e w n y c h , p o tw ie rd z o n y c h ju ż p rz e z w ie lo le tn ią p r a k ty k ę , z a s a d o p ra c o w y w a n ia m o n o g ra f ii re g io n a ln y c h . N a w e t w w y p a d k u p rz y g o to w y w a n ia d z ie ła p o św ię c o n e g o m a łe j m ie js c o w o ś c i p o ż y te c z n y j e s t u d z ia ł d w ó c h lu b k ilk u a u to ró w b ę d ą c y c h s p e c ja lis ta m i o d ró ż n y c h ep o k . M o n o g r a fie p is a n e p rz e z je d n e g o ty lk o a u t o r a z re g u ły n ie w y p a d a j ą z b y t d o b rz e , m im o że o d z n a c z a ją s ię b a rd z ie j j e d n o litą k o n c e p c ją i s ty le m n iż p ra c e z b io ro w e . O p ra c o w u je on b o w ie m n a jd o k ła d n ie j e p o k ę, k t ó r ą z n a o d s tr o n y ź ró d ło w e j, p o z o s ta ł e z aś o k re s y t r a k t u j e z m n ie js z ą z n a jo m o śc ią rze cz y , a cza sem w rę c z po m a c o s z e m u . L ic z b a a u to ró w p o w in n a b y ć z w ię k s z a n a lu b z m n ie js z a n a w z a le ż n o ś c i od z n a c z e n ia m ie js c o w o ś c i i o b ję to ś c i m o n o g ra fii. D o b re w y n ik i d a je w s p ó łp ra c a r e g io n a lis tó w z a m ie s z k u ją c y c h w m a ły c h m ie js c o w o ś c ia c h z n a u k o w c a m i z a t r u d n i o n y m i w u n iw e rs y te c k ic h i w ie lk o m ie js k ic h p la c ó w k a c h n a u k o w y c h . P ie r w s i z n a ją d o s k o n a le r e a l i a sw e g o re g io n u , b r a k im j e d n a k c zęsto p rz y g o to w a n ia og ó ln eg o i z n a jo m o śc i m e to d p r a c y n a u k o w e j. D ru d z y w y k a z u ją s ię d o b rą z n a jo m o śc ią e p o k , w k tó ry c h s ię s p e c ja liz u ją , o r ie n t u j ą się j e d n a k s ła b i e j o d re g io n a lis tó w w s z c z eg ó łac h te r e n u , k tó re g o n ie s ą s ta ł y m i m ie s z k a ń c a m i.

N ie z a le ż n ie o d tego, ilu je st' a u to ró w , k o n c e p c ja d a n e j k s ią ż k i p o w in n a b y ć j a k n a jb a r d z ie j je d n o lita , co n ie o z n ac z a , że w s z y s tk ie m o n o g ra fie w in n y m ie ć j e d n o lity w z o rz e c k o n s tr u k c y jn y . T y m w ię k sz a r o la r e d a k to r a , k tó r y m p o w in ie n b yć s a m o d z ie ln y p ra c o w n ik n a u k i (a ty lk o w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h p r a c o w n ik n a u k o w y n iż sz e g o s to p n ia ) z d u ż y m d o ro b k ie m i d o ś w ia d c z e n ie m e d y to rs k im .

I w re s z c ie je sz c z e j e d n a u w a g a o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m : m o n o g ra fie re g io n a ln e p o w in n y h a r m o n ijn ie łą c z y ć e le m e n ty h is to r ii sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z e j, p o lity c z n e j i h is to r ii k u ltu r y , o p is u p rz e sz ło ś c i i p r o b le m a ty k i w sp ó łc z e sn e j, j a k ró w n ie ż o d p o w ie d n io w y so k ie g o p o z io m u n a u k o w e g o i p o p u la ry z a c ji. W w y p a d k u is tn ie n ia b o g a te j l i t e r a t u r y p rz e d m io tu m o n o g ra f ia m o ż e b y ć n a p is a n a n a p o d s ta w ie o p ra c o w a ń , lecz je ś li w lite r a t u r z e te j i s tn ie ją p o w a ż n ie js z e lu k i, n a p is a n ie m o n o g ra fii p o w in n o z o sta ć p o p rz e d z o n e p r z e p ro w a d z e n ie m b a d a ń ź ró d ło w y c h . J e ś li z aś b a d a n i a ź ró d ło w e s ą z ja k ic h ś w z g lę d ó w n ie m o ż liw e , le p ie j ju ż z re z y g n o w a ć z a m b ic ji w y d a n ia m o n o g ra fii i o g ra n ic z y ć s ię do p rz y g o to w a n ia to m u szk ic ó w .

O c zy w iśc ie, s p e łn ie n ie ty c h w s z y s tk ic h p o s tu la tó w n ie j e s t ła tw e , a le k a ż d y n a u k o w ie c w ie , że n a p is a n ie d o b re j p ra c y p o p u la r n o n a u k o w e j je s t w b r e w p o z o ro m tr u d n i e js z e n iż n a p is a n ie p ra c y s p e c ja lis ty c z n e j. Z d ru g ie j j e d n a k s tro n y k r y te r i a o c e n y m o n o g ra fii r e g io n a ln y c h m u s z ą b y ć d o ść s u ro w e . B łą d w p ra c y s p e c ja lis ty c z n e j ła tw o z o s ta n ie d o s trz e ż o n y i s p ro s to w a n y p rz e z fa c h o w c ó w , p o d c za s g d y w s z e l k ie b łę d y i n ie śc is ło ś c i w p ra c a c h p o p u la r n o n a u k o w y c h m a j ą o w ie le d o n io śle jsz e s k u tk i sp o łec z n e , g d y ż w y w o łu ją d e z o r ie n ta c ję u s z e ro k ie g o k r ę g u o d b io rc ó w k s ią ż k i. P a m ię ta ć te ż trz e b a , że ze w z g lę d u n a d u ż y k o s z t z w ią z a n y z w y k le z o p r a c o w a n ie m i w y d a n ie m m o n o g ra fii re g io n a ln e j s ła b e p o z y c je z a m y k a ją c zę sto m o ż li w o ść p o n o w n e g o u ję c ia t e m a t u n a w ie le l a t 20. O b e c n ie t r z e b a o d p o w ie d z ie ć n a p y 20 S z e re g t r a f n y c h u w a g n a t e m a t sp o so b u o p ra c o w y w a n ia m o n o g ra f ii p o c z y n ił Z. G u i d o n w - a r t y k u l e p t. M o n o g r a fie m ia s t i re g io n ó w w o je w ó d z tw a b y d g o 

(5)

ta n ie , w ja k im s to p n iu ty m w s z y s tk im k r y te r i o m o d p o w ia d a ją m o n o g ra f ie w y d a n e p rz e z „ P o je z ie r z e ”,

M o n o g ra fie m i a s t i p o w ia tó w m a j ą m n ó s tw o c e c h w s p ó ln y c h ; rz u c a s ię to w o czy ju ż p rz y b a d a n i u ic h cech z e w n ę tr z n y c h , t a k ic h j a k n ie m a l id e n ty c z n y f o r m a t (p r a w ie z a w s z e ó sem k a ), b a rd z o s t a r a n n i e w y k o n a n a s z a ta g ra fic z n a (p ię k n e o b w o lu ty , w y k o n a n e w w ię k sz o ś c i w y p a d k ó w w e d łu g p r o j e k t u Z y g f ry d a G a rd z ie - le w sk ie g o , lic z n e, lecz n ie z a w s z e a t r a k c y j n e z d ję c ia ). S z k ic e i m a p y , k tó r e ró w n ie ż z am iesz cz o n o w e w s z y s tk ic h m o n o g ra fia c h , s ą n a jc z ę ś c ie j z b y t m a łe , z atło cz o n e , a p rz e z to n ie w y ra ź n e .

P o d ty t u ł k s ią ż k i w m o n o g r a fii G iż y c k a n a k a r c ie ty tu ło w e j o ra z n a o b w o lu c ie w y k a z u je is to tn ą ró ż n ic ę . N a o b w o lu c ie c z y ta m y p o d ty tu ł: D zie je m ia s ta i p o w ia tu , p o d c z a s g d y n a k a r c ie ty tu ło w e j: Z d z ie j ó w m ia s ta i p o w ia tu , co w i s to tn y sp o só b o g ra n ic z a z a k r e s p ra c y .

W o s o b liw y sp o só b z a z n a c z a się w m o n o g ra f ia c h z b io ro w y c h u c z e s tn ic tw o p o s z c z e g ó ln y c h a u to ró w . N a p rz y k ła d w m o n o g ra f ii G iż y c k a n a k a r c ie ty tu ło w e j p o d a n e s ą n a z w is k a je d y n ie d w ó c h a u to ró w (A n d rz e ja W a k a r a i T a d e u s z a W illa n a), co s u g e r u je c z y te ln ik o w i, że j e s t to p o z y c ja o p r a c o w a n a n a z a s a d a c h w s p ó ła u to r s tw a . D o p ie ro ze s ło w a w s tę p n e g o d o w ia d u je m y się, że a u to r ó w j e s t p ię c iu , g d y ż o p ró c z A. W a k a r a i T. W illa n a p o szc z eg ó ln e części te j k s ią ż k i p is a li: W a c ła w R a d z iw in o - w icz, R o m u a ld O d o j i A n d rz e j B ru s z e w sk i. D zieło to p o w in n o w ię c z o sta ć p o t r a k to w a n e ja k o z b io ro w e , a u m ie s z c z a n ie n a k a r c ie ty tu ło w e j n a z w is k d w ó c h s p o śró d p ię c iu a u to ró w j e s t o c z y w is ty m b łę d e m m e to d y c z n y m . W m o n o g ra fii E ł k u n a k a rc ie ty tu ło w e j p o d a n o ja k o a u to ró w ró w n ie ż ty lk o d w ie osoby, p o d c z a s g d y n a o d w r o t n e j s tr o n ie k a r t y t y tu ło w e j d o p is a n o jesz c z e 5 a u to ró w . P o d o b n ie p o tra k to w a n o s p r a w ę a u to r s tw a w m o n o g ra fii B a rto sz y c i W ęg o rze w a . W m o n o g ra fii P is z a p o za g łó w n ą a u t o r k ą J o a n n ą M a c ie je w s k ą w o g ó le n ie w ia d o m o , k to z p o z o sta ły c h 14 a u to ró w z a co o d p o w ia d a . Z n o w u w m o n o g ra fii B is k u p c a n a o d m ia n ę p o d p is a n o a u to ró w p rz y k o ń c u o p ra c o w a n y c h p rz e z n ic h części, co w c a le n ie u ła tw ia c z y te l n ik o w i o r ie n ta c ji. A u to ró w w p r a c a c h z b io ro w y c h n ie w ą t p liw ie n a le ż y z a z n a c z y ć n a d t y tu ła m i p o szc z eg ó ln y ch ro z d z ia łó w i o c zy w iśc ie w s p is ie tre ś c i.

N a jd z iw n ie j p o d ty m w z g lę d e m p r e z e n t u je s ię m o n o g ra fia G o łd a p i, z re s z tą n a j s ła b s z a s p o śró d w s z y s tk ic h t u o m a w ia n y c h . O tóż n a o d w ro c ie k a r t y ty tu ło w e j p o d a n o t u t a j s k ła d k o m ite tu re d a k c y jn e g o , a le ... w ż a d n y m m ie js c u k s ią ż k i n ie u j a w n io n o a u to ró w p o szc z eg ó ln y ch ro z d z ia łó w . W te n sp o só b k s ią ż k a n a b r a ł a c h a r a k t e r u p o z y c ji w y d a n e j a n o n im o w o . M o n o g ra fie w in n y b y ć o p a trz o n e w s tę p e m , k t ó r y b y o m a w ia ł d o ty c h c z a s o w y s ta n b a d a ń n a d p r o b le m a ty k ą m ia s ta lu b p o w ia tu s ta n o w ią c e g o p rz e d m io t o p r a c o w a n ia . W ię k sz o ść k s ią ż e k j e s t j e d n a k p o z b a w io n a w s tę p u , t a m n a to m ia s t, g d z ie z o s t a ł on z a m ie s z c z o n y — n ie s p e łn ia n a og ó ł sw e g o z a d a n ia . I t a k n a p rz y k ła d w s tę p do m o n o g ra fii G iż y c k a j e s t o g ó ln ik o w y i z a w ie ra s f o rm u ło w a n ia , k tó r e m u s z ą w z b u d zić z d e c y d o w a n y s p rz e c iw h is to r y k a . C z y ta m y ta m b o w ie m m ię d z y in n y m i: „O o k o lic a c h N ie g o c in a m o ż n a b y n a p is a ć z n a c z n ie w ię c e j n iż to , c o z a w ie ra n in ie js z a k s ią ż k a . M o żn a b y p is a ć o k a ż d y m k ilo m e tr z e k w a d r a to w y m p o w ie rz c h n i p o w ia tu g iż y c k ieg o i o k a ż d y m n ie m a l r o k u d z ie jó w te j k r a in y . J a k d łu g o t r w a ł a b y je d n a k p r a c a n a d t a k p o m y ś la n ą k s ią ż k ą ? J a k i e b y ły b y je j r o z m ia ry ? I k o m u b y ła b y o n a p o tr z e b n a ? ” (s. 5).

N a s tę p n ie a u to rz y s tw ie r d z a ją : „ R e d u k u ją c o b ję to ś ć do g o d z iw y c h ro z m ia ró w , tr z e b a b y ło z a s ta n o w ić s ię n a d p ro b le m a m i w y b o r u i e lim in a c ji [...] P o g lą d n a sz

(6)

n a to, co j e s t w h is to r ii i g e o g ra fii p o w ia tu g iż y c k ie g o w a ż n e lu b n ie w a ż n e , c ie k a w e czy n ie c ie k a w e , j e s t s u b ie k ty w n y . K to ś m a ją c y w te j m a te r ii in n e s ą d y m ó g łb y n a te n t e m a t n a p is a ć z u p e łn ie o d m ie n n ą k sią ż k ę , w y s u w a ją c z o g ro m n e g o m a g a z y n u h is to r ii i g e o g ra fii n a f r o n t in n e f a k ty , in n e z ja w is k a , in n e p ro b le m y . A le n a to n ie m a r a d y .” (s. 5).

C zy rz e c z y w iś c ie o b s z e rn a i k o m p le tn a m o n o g ra fia p o w ia tu g iż y c k ieg o . b y ła b y k s ią ż k ą n ik o m u n ie p o trz e b n ą ? P o z a ty m , g d y b y p rz y ją ć d a lsz e s f o rm u ło w a n ia za d o b rą m o n e tę , h is to r ia p rz e s ta ła b y b y ć n a u k ą , g d y ż u p a d ły b y w sz e lk ie o b ie k ty w n e k r y t e r i a o c en y p ra c o g ła sz a n y c h z te j d z ie d z in y . O c z y w iste je s t, że w s e le k c ji fa k tó w p rz e p r o w a d z a n e j p rz e z h is to ry k a tk w ić b ę d z ie z a w s z e p e w ie n e le m e n t s u b i e k t y w iz m u , a le i s tn ie ją p rz e c ie ż o d d a w n a w y p ra c o w a n e m e to d y o d r ó ż n ia n ia fa k tó w m n ie j w a ż n y c h o d b a rd z ie j w a ż n y c h . W y d a je się, że a u to rz y m o n o g ra fii G iż y ck a z a m ie s z c z a ją c s f o rm u ło w a n ia te g o ro d z a ju z d a w a li s o b ie s p r a w ę z b ra k ó w s w e j k s ią ż k i i z g ó ry c h c ie li s ię z a b e z p ie c z y ć p rz e d a ta k a m i k r y ty k i . O w ie le ro z s ą d n ie j p o s tą p ili a u to rz y m o n o g ra fii E łk u z a z n a c z a ją c , że za k ilk a l a t u k a ż e s ię p e łn e , n a u k o w e o p ra c o w a n ie p o w ia tu ełc k ieg o , k s ią ż k a ic h m a w ię c c h a r a k t e r z astę p c zy . A le i w m o n o g ra fii E łk u n ie m a o m ó w ie n ia d o ty c h c z a s o w e g o s ta n u b a d a ń . Co p r a w d a w n ie k tó ry c h s p o śró d o m a w ia n y c h t u o p ra c o w a ń z n a j d u je m y p e w n e e l e m e n ty w ia d o m o śc i o p ra c a c h z z a k r e s u h is to r ii r e g io n u w y d a n y c h p rz e z m ie js c o w y c h h is to ry k ó w , p a s to r ó w i n a u c z y c ie li, a le in f o r m a c je te z n a j d u ją s ię w e w n ą tr z k sią ż e k , w ra m a c h o m ó w ie n ia p o szc z eg ó ln y ch o k re s ó w h is to ry c z n y c h , co p o w o d u je , ż e są o n e tru d n o d o s trz e g a ln e d la c z y te ln ik a . D o p ra c z o s ta ły d o łą c zo n e w y k a z y l i t e r a t u r y . S ą o n e o g ro m n ie do s ie b ie p o d o b n e . Z w y ją tk ie m n ie w ie lk ie j s to s u n k o w o lic z b y p ra ć d o ty c z ą c y c h w y łą c z n ie o m a w ia n e g o m ia s ta czy p o w ia tu z re g u ły w w y k a z a c h z a m ie sz c z o n y c h w ró ż n y c h m o n o g ra fia c h p o w ta r z a j ą się s ta l e te s a m e p o zy cje. W y n ik a to n ie ty le z teg o , iż p o szc z eg ó ln e m ia s ta ż y ły w p o d o b n y c h w a r u n k a c h p o lity c z n y c h , sp o łe c z n y c h i u s t r o jo w y c h , co z sz a b lo n u , w k tó r y — w y d a je s ię — w p a d li t a k r e d a k to rz y , ja k i p o w t a r z a ją c y się w c ią ż a u to rz y . Co w ię c e j, w w y k a z a c h ty c h n ie m a o p ra c o w a ń b a r dzo w a ż n y c h d la z ro z u m ie n ia d z ie jó w M a z u r i W a rm ii. I t a k n a p rz y k ła d w i ę k szo ść m o n o g ra fii u w z g lę d n ia ty lk o je d n ą p ra c ę K a ro la G ó rsk ie g o , P a ń s tw o k r z y ż a c 

k ie w P r u s a c h (G d a ń sk 1946). P o z y ty w n y m w y ją tk ie m j e s t w y k a z zam iesz cz o n y

w m o n o g r a fii G iż y ck a , k tó ry u w z g lę d n ia aż trz y p ra c e te g o h i s t o r y k a 21, a le ż a d n a z m o n o g ra fii n ie p o d a je b a rd z o w a ż n e g o a r t y k u ł u K a ro la G ó rs k ie g o o d z ie ja c h ż y w io łu p o lsk ie g o w P r u s a c h 2S.

W e w s tę p a c h do p ra c j e s t cza sem m o w a o w y k o rz y s t a n iu m a te r ia łó w a r c h i w a l n y c h . T a k a w z m ia n k a z n a j d u je się w m o n o g ra fii G iż y ck a , lecz w b ib lio g r a f ii n ie w y m ie n io n o ż a d n y c h ź ró d e ł rę k o p iś m ie n n y c h , w y k o rz y s ta n y c h p r z y p is a n iu k sią ż k i. W y ra ź n e ś la d y w y k o rz y s t a n ia a r c h iw a lió w i to z a g ra n ic z n y c h (rę k o p is y z D e u tsc h e s

Z e n tr a la r c h iv — A b t. M e r se b u rg ) z n a j d u je m y w p a r t i i m o n o g ra fii P isz u , p o ś w ię c o 

n e j o m ó w ie n iu s to s u n k u lu d n o ś c i p o w ia tu p is k ie g o do p o ls k ic h p o w s t a ń n a ro d o w y c h , a le n ie s t e ty i w te j k s ią ż c e n ie w y k a z a n o ic h w b ib lio g r a fii. J e d y n ą m o n o g ra fią , k t ó r a z a w ie ra o b s z e rn y w y k a z w y k o r z y s ta n y c h ź ró d e ł rę k o p iś m ie n n y c h j e s t m o n o

21 K . G ó r s k i , Z w ią z e k p r u s k i i p o d d a n ie się P r u s P o lsce (W y b ó r źró d eł), P o z n a ń 1949; te n ż e , P a ń s tw o k r z y ż a c k ie w P ru s a c h , G d a ń s k 1946; te n ż e , W o jn a

tr z y n a s to le tn ia (1454— 1466), P r z e g lą d Z a c h o d n i 1954, n r 7/8. ss. 331— 352.

22 K . G ó r s k i , Z d z ie jó w ż y w io łu p o ls k ie g o w P r u s a c h od 1525— 1772, J a n t a r , m a rz e c 1939, z e s z y t 1.

(7)

g r a f ia B isk u p c a . R az i j e d n a k n ie p o ra d n o ś ć w s p o rz ą d z a n iu z e s ta w ie n ia w y k o r z y s ta n e j l i t e r a t u r y i ź ró d e ł. T e o s ta tn ie , a n i d ru k o w a n e , a n i r ę k o p iś m ie n n e czy in n e n ie z o sta ły w y o d rę b n io n e w o s o b n e d z ia ły , j a k to s ię p o w sz e c h n ie s to su je . N a p r z y k ła d w m o n o g ra fii B a rto sz y c p o d l ite r ą „ I ” z am iesz cz o n o : „ In fo r m a c je u s tn e ”...!, a p o d l ite r ą „M ” : „ M a te r ia ły K a te d r y E k o n o m ik i i O rg a n iz a c ji R o ln ic tw a W S R ” o ra z „ M a te ria ły K o ła T e re n o w e g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a E k o n o m ic z n e g o w B a r to s z y c a c h ”. D o t a k ic h a b s u r d ó w d o p ro w a d z a b r a k o p a n o w a n ia p o d s ta w o w y c h z a s a d z m e to d y k i p is a n ia p ra c n a u k o w y c h czy p o p u la rn o n a u k o w y c h .

P o d o b ie ń s tw a m ię d z y m o n o g r a f ia m i n ie o g r a n ic z a ją s ię z re s z tą do ic h w y g lą d u z e w n ę trz n e g o czy n ie m a l id e n ty c z n y c h w y k a z ó w l i t e r a t u r y , lecz s ię g a ją z n a c z n ie d a le j. P r z e d e w s z y s tk im k o n s tr u k c ja ty c h w s z y s tk ic h k s ią ż e k j e s t ró w n ie ż n ie m a l id e n ty c z n a . K a ż d a z n ic h z a c z y n a s ię od ro z d z ia łu z a ty tu ło w a n e g o Z ie m ia , k tó ry p o d a je in fo r m a c je o ś ro d o w is k u g e o g ra fic z n y m — p rz y ro d n ic z y m . T u ta j te ż z w y k le z n a j d u je się w y k a z je z io r p o w ia tu p o d a n y w p o rz ą d k u a lfa b e ty c z n y m . N a s tę p n ie z n a j d u je m y o m ó w ie n ie p r o b le m a ty k i a rc h e o lo g ic z n e j te re n u . R o zd z ia ł n o sz ą c y t y tu ł D a w n e d z ie j e , P r z e s zło ść , lu b Z p r z e s z ło ś c i o m a w ia (o p ró cz p r o b le m a ty k i a rc h e o lo  g ic z n e j) ró w n ie ż z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z lo s a m i d a w n y c h P ru s ó w . M o n o g ra fie p i s a n e b a r d z ie j a m b itn ie p rz e d s ta w ia ją d z ie je te g o p le m ie n ia p ru s k ie g o , k tó r e z a m ie s z k iw a ło te re n , s ta n o w ią c y p r z e d m io t o p ra c o w a n ia ; in n e m ó w ią o lo s a c h P r u só w ja k o cało ści. D a le j n a s tę p u je o p is p o d b o ju k rz y ż a c k ie g o , p ie rw s z y c h fa z k o lo n i z a c ji P r u s , p rz e d s ta w ie n ie lo só w p o w ia tu p o d c za s w o je n p o ls k o -k rz y ż a c k ic h , w o k r e sie k s ią ż ę c y m i w X V III— X X w ie k u . W m o n o g ra fia c h (z w ła sz c za w y d a n y c h w o s t a t n ic h c za sac h ) z n a j d u ją się te ż w p ie rw s z e j części w y k a z y n a z w fiz jo g ra fic z n y c h p o w ia tu , u s z e re g o w a n e w u k ła d z ie a lfa b e ty c z n y m . D z ie je m ia s ta p o w ia to w e g o są w n i e k tó r y c h m o n o g ra fia c h o m a w ia n e p rz e d , w in n y c h p o o m ó w ie n iu d z ie jó w p o w ia tu ja k o cało ści, p r z y czy m w id a ć , że s k o o rd y n o w a n ie ty c h d w ó c h e le m e n tó w o p isu s p ra w ia ło a u to ro m i r e d a k to r o m o p ra c o w a ń w y r a ź n ą tr u d n ę ś ć k o n s tru k c y jn ą .

P o w y c z e rp a n iu p ro b le m a ty k i m ia s ta p o w ia to w e g o n a s t ę p u j ą p o d ro z d z ia ły p o ś w ię c o n e m n ie js z y m m ia s to m p o w ia tu , a d a le j k r ó tk i e z a z w y c z a j n o ta tk i o p o sz c z e g ó ln y c h w io s k a c h . S ą o n e u ło ż o n e (p o d o b n ie ja k w y k a z y je z io r i n a z w f iz jo g r a f ic z n y c h ) w k o le jn o ś c i a lfa b e ty c z n e j. D ru g a , c z a se m w ię k s z a o b ję to ś c io w o część k s ią ż k i p o ś w ię c o n a j e s t d z ie jo m p o w ia tu w P o ls c e L u d o w e j. O s ta tn ią część te k s t u s ta n o w ią ro z d z ia ły o fo lk lo rz e , a lb o f r a g m e n ty u tw o ró w lite ra c k ic h , p o ś w ię c o n y c h p o w i a to w i. M o n o g ra fie k o ń c z ą się w y k a z a m i lite r a t u r y , in d e k s a m i (o so b o w y m i to p o g ra fic z n y m ) i s p ise m tre ś c i, k tó r y j e d n a k n ig d y n ie p o d a je n a z w is k a u to ró w p o s z c z e g ó ln y c h ro z d z ia łó w .

T e n s c h e m a t m ia ł z a p e w n e w e d łu g in te n c ji r e d a k to r ó w o p ra c o w a ń u ła tw ić c z y te ln ik o w i o r ie n ta c ję w te k śc ie p o s z c z e g ó ln y c h m o n o g ra fii. N ie s p e łn ia on je d n a k p o s ta w io n e g o m u z a d a n ia . P r z e d e w s z y s tk im n a d m ie r n ie u p o d a b n ia on do sieb ie p o szc z eg ó ln e k s ią ż k i i j e s t ź ró d łe m lic z n y c h p o w tó rz e ń . Z w ła s z c z a ro z d z ia ły p o ś w ię c o n e ś ro d o w is k u g e o g ra fic z n e m u i p r o b le m a ty c e a rc h e o lo g ic z n e j p o w ta r z a j ą ty le w ia d o m o śc i o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m , że c z y te ln ik , k t ó r y p r z e c z y ta ł p o d rz ą d k ilk a m o n o g ra fii z a c z y n a s ię g u b ić w ic h tre ś c i. W y d a je się, że w m o n o g ra fia c h n a le ż a ło p o z o sta w ić je d y n ie n a jb a r d z ie j n ie z b ę d n e d a n e o g ó ln e i szczeg ó ło w o in fo rm o w a ć ty lk o o z ja w is k a c h , k tó r e w y s t ę p u ją w y łą c z n ie n a te r e n ie p o w ia tu .

N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że o p ra c o w a n ie t e m a ty k i p o w ia tu czy m ia s ta m a p o d k r e ś la ć je g o c ec h y o ry g in a ln e i że w ta k im u ję c iu tk w ić p o w in n o u z a s a d n ie n ie p o d ję c ia te m a tu . T y m c z a se m je d n o lity s c h e m a t z je d n e j s tr o n y je s t ź ró d łe m w ie lu

(8)

B A R B A R A J A N I S Z E W S K A - M I N C E R , F R A N C I S Z E K M I N C E R n ie p o trz e b n y c h p o w tó rz e ń , z d r u g ie j u w id a c z n ia lu k i i b r a k i w p o szc z eg ó ln y ch k s ią ż k a c h . P o w tó r z e n ia m a j ą d w o ja k i c h a r a k t e r : a lb o w y s t ę p u ją o n e w ra m a c h je d n e g o o p ra c o w a n ia a lb o p o w s t a ją w s k u t e k „ z a p o ż y c z e n ia ” m a t e r i a ł u z je d n e j m o n o g r a f ii do d ru g ie j. Z a s ta n a w ia s p e c ja ln ie część p o ś w ię c o n a P r u s o m w m o n o g r a f ii B a rto sz y c (R o m a n H r y c iu k i M a r ia n P e tra s z k o ) i O ls z ty n a (A n d rz e j W a k a r). A u to r m o n o g ra fii O ls z ty n a d o s ło w n ie p r z e p is u je c a łe u s tę p y z m o n o g ra fii b a rto s z y c k ie j (B a rto szy c e , ss. 34— 36, O ls z ty n , ss. 8— 11). O m ó w ie n ie lo só w p o sz c z e g ó ln y c h w s i d a je o k a z je do w ie lu p o w tó rz e ń , z w ła s z c z a p rz y o p is ie w o je n i z a ra z . F a t a l n i e te ż p o d w z g lę d e m k o n s tru k c y jn y m p r z e d s ta w ia s ię m o n o g ra fia G iż y ck a , w k tó r e j o k re s P o ls k i L u d o w e j j e s t o m a w ia n y d w u k ro tn ie , z a k a ż d y m ra z e m p o c z y n a ją c o d 1945 r. Z a m ia s t k o le jn e g o o m a w ia n ia d z ie jó w m a ły c h m ie js c o w o ś c i b a r d z ie j c elo w e b y ło b y d o k ła d n e p rz e d s ta w ia n ie p ro c e só w o sa d n ic z y c h i d e m o g ra fic z n y c h w s k a li całeg o p o w ia tu i p o k a z a n ie p rz y k ła d o w e lo só w p o sz c z e g ó ln y c h m ie js c o w o ś c i n a ty m tle . O k re s P o ls k i L u d o w e j z a ró w n o ze w z g lę d u n a w a g ę z a g a d n ie n ia , j a k te ż d la te g o , że w o m a w ia n y c h t u m o n o g ra fia c h z a w a r ta j e s t p ie rw s z a p r ó b a je g o o p ra c o w a n ia , p o w in ie n b y ć o p is y w a n y i re d a g o w a n y szc z eg ó ln ie s ta r a n n i e , r ó w n ie ż p o d w z g lę d e m k o n s tru k c y jn y m . S ta n k o m u n ik a c ji n a M a z u ra c h w 1830 r. p rz e d s ta w io n o w m o n o g ra fii G iż y c k a (ss. 79— 80) i w m o n o g ra fii W ę g o rz e w a (s. 73) p rz y p o m o c y te g o s a m e g o c y ta tu z r e la c ji h r a b ie g o K a ro la L e h n d o rf f a . O g ó ln a s y tu a c ja p o w ia tu w o k r e s ie h itle ro w s k im z o s ta ła o p is a n a ty m i s a m y m i s ło w a m i w m o n o g ra fii B a r to sz y c (s. 83) i G iż y ck a (s. 88). D z ia ła ln o ś ć M a r c in a G ie rs z a z o s ta ła d o ść o b s z e rn ie o m ó w io n a w m o n o g ra fia c h G iż y c k a (ss. 70— 72) i E ł k u (s. 124), p o d c za s g d y t a k c ie k a w a p o s ta ć j a k p r o fe s o r U n iw e r s y t e tu W a rsz a w sk ie g o K r y s ty n L a c h S z y rm a w y w o d z ą c y s ię z p o w ia tu o le c k ieg o i p u b lik u ją c y w p ie rw s z e j p o ło w ie X I X w ie k u p ra c e n a u k o w e 0 o d k ry c ia c h a rc h e o lo g ic z n y c h w p o w ie c ie e łc k im d o c z e k a ł s ię w m o n o g ra fii E łk u je d y n ie z u p e łn ie m a rg in e s o w e j w z m ia n k i n a s. 7 2 P o d o b n i e n a le ż a ło -om ów ić s z e ro k o p o s ta ć K a z im ie r z a S z u lc a , z w ią z a n ą t a k m o c n o z E łk ie m w r. 1846. W m o n o g ra fii P is z a z a m ia s t a n a liz y p r o b le m a ty k i r o z w o ju w s i d ano... o b s z e rn y f r a g m e n t z p o w ie śc i E r n e s ta W ie c h e rta p t. D ziec i J e r o m in ó w . D o łą cz o n o do n ie g o sk o ro w id z w s i p o w ia tu p isk ie g o , d ru k o w a n y p e tite m , p r z e ła d o w a n y s k ró ta m i, k tó r y c h r o z s z y f r o w a n ie s p r a w i a w p ie rw s z e j c h w ili tru d n o ś c i n a w e t z a w o d o w e m u h is to ry k o w i 1 to m im o z a łą c z o n y c h o b ja ś n ie ń , z re s z tą n ie z b y t p rz e jrz y s ty c h . J a k w ię c s o b ie z t ą c zę ścią k s ią ż k i p o ra d z i m a s o w y c z y te ln ik , do k tó re g o d z ie ło to p o w in n o b y ć p rz e d e w s z y s tk im a d re s o w a n e ? O so b n y p ro b le m s ta n o w i s p r a w a lu k w p o sz c z e g ó ln y c h o p ra c o w a n ia c h . I ta k n a p rz y k ła d w m o n o g ra f ii G o łd a p i p o m in ię to z u p e łn ie o k re s o s a d n ic tw a k rz y ż a c k ie g o , a z a b y tk o m s z tu k i n a t e r e n ie p o w ia tu p o św ię c o n o z a le d w ie p ó ł s tro n y . W m o n o g ra fii P is z a o pis p le b is c y tu w 1920 r. z a s tą p io n o p rz y to c z e n ie m f r a g m e n tu p o w ie śc i W ie c h e rta , do k tó re g o tw ó rc z o śc i a u to rz y te j m o n o g r a f ii z d a j ą się o d c z u w a ć ja k ą ś szc z eg ó ln ą słab o ść , g d y ż d a lsz y u r y w e k je g o k s ią ż k i s ta n o w i d la n ic h g łó w n e ź ró d ło do p rz e d s ta w ie n ia p ro b le m a ty k i o k re s u h itle ro w s k ie g o (ss. 113— Í15). W sz y stk o to św ia d c z y w y m o w n ie o ty m , że w ię k sz o ść m o n o g ra fii m a c h a r a k t e r z b io ró w szk icó w , a n ie je d n o lity c h i m o ż liw ie k o m p le tn y c h , c h o ćb y n a w e t i p o p u la rn o n a u k o w y c h o p ra c o w a ń . N a t a k i w ła ś n ie fr a g m e n ta r y c z n y je d y n ie c h a r a k t e r ty c h p r a c w s k a z u ją p o ś re d n io p o d ty tu ły — „z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu ” . T a k i

23 B io g ra fię K r y s ty n a L a c h a S z y rm y n a p is a li o s ta tn io W . C h o j n a c k i i J. D ą 

(9)

c h a r a k t e r p rz y p is a ł te ż p ie rw s z y m p ra c o m z te g o c y k lu w s w o im a r ty k u le r e c e n z y j- n y m T a d e u s z C i e ś l a k 24. S z k o d a , że a u to rz y i re d a k to r z y n ie z d o b y li się n a w y ra ź n e n a z w a n ie s w o ic h k s ią ż e k z b io r a m i szk ic ó w , z w y ją tk ie m S z k ic ó w o ls z ty ń s k ic h . Z p o w a ż n ie js z y c h b r a k ó w k o n s tru k c y jn y c h w y m ie n ić t r z e b a z a m ie s z c z a n ie le g e n d w ś ro d k u o p ra c o w a ń , co ro z s a d z a k o n s tr u k c ją d z ie ła. I t a k n a p rz y k ła d w m o n o g ra fii P is z a z u p e łn ie n ie s p o d z ie w a n ie p o o m ó w ie n iu o k re s u h itle ro w s k ie g o z a m ie szc z o n o p ró b ę g w a ry m a z u rs k ie j, a n a s tę p n ie le g e n d y . B łę d e m k o n s tru k c y jn y m i p ro p a g a n d o w y m j e s t te ż z a m ie s z c z e n ie w m o n o g r a fii E ł k u ro z d z ia łu p t. W a lo r y tu r y s ty c z n e p o w ia tu w p o c z ą tk o w y c h p a r tia c h p ra c y , b e z p o ś re d n io p o o p isie ś ro d o  w is k a g e o g ra fic z n o -p rz y ro d n ic z e g o . U ła tw io n o w te n sp o só b z a d a n ie n a jm n ie j w y r o b io n y m c z y te ln ik o m , k tó rz y n ie b ę d ą m ie li c h ęc i n a c z y ta n ie c zęści h is to ry c z n e j d z ie ła i p o t r a k t u j ą je w y łą c z n ie ja k o p r z e w o d n ik . N ie z b y t f o r tu n n y m p o m y s łe m j e s t te ż z a m ie s z c z a n ie in f o r m a c ji o w a ż n y c h w y d a r z e n ia c h d z ie jo w y c h i o p o szc z eg ó ln y ch ro d a c h a ry s to k r a ty c z n y c h w ra m a c h n o t p o ś w ię c o n y c h lo so m m a ły c h m ie jsco w o śc i.

S z c ze g ó ło w e o m ó w ie n ie p rz e b ie g u b itw y p o d P r o s tk a m i z am iesz cz o n o w m o n o g r a f ii E łk u w ra m a c h u s tę p u p o św ięc o n e g o d z ie jo m s a m y c h P r o s te k (ss. 171— 173) co n ie j e s t w ła ś c iw e ze w z g lę d u n a w ie lk ie z n a c z e n ie te j b itw y d la lo só w c a ły c h P r u s K sią ż ę c y c h , a n a w e t R z e c z y p o sp o lite j. N a f a k t te n z w ró c ił ju ż u w a g ę w s w o je j r e c e n z ji A . W ę d z k i25.

R ó w n ie n ie s łu s z n e j e s t o m a w ia n ie d z ie jó w ro d ó w p r u s k ic h p rz y p o szc z eg ó ln y ch m ie js c o w o ś c ia c h , k tó r e n ie g d y ś s ta n o w iły ic h w ła sn o ś ć . N a p rz y k ła d w m o n o g ra fii W ę g o rz e w a d z ie je ro d u L e h n d o rf fó w z o s ta ły o m ó w io n e w u s tę p ie p o ś w ię c o n y m S z ty n o rto w i (ss. 152— 157). P o w a ż n ie u t r u d n i a to c z y te ln ik o w i d o ta rc ie do f r a g m e n tó w k s ią ż e k o m a w ia ją c y c h d z ie je ro d ó w , k tó r e n ie z a le ż n ie o d te g o , j a k b ę d z ie m y o c e n ia ć ic h d z ia ła ln o ś ć , o d e g ra ły d o n io s łą r o lę p o lity c z n ą , g o sp o d a rc z ą i k u l t u r a l n ą w h is to r ii M a z u r.

B y n ie w ra c a ć ju ż w ię c e j do z a g a d n ie ń n a t u r y f o r m a ln e j d o d a jm y , że w b ib lio g r a f ii d o łą c zo n e j d o m o n o g ra fii E łk u S ło w n ik b io g r a fic z n y W a r m ii, M a z u r i P o w iś la T. O ra c k ie g o n a z w a n y j e s t b łę d n ie S ł o w n ik ie m b ib lio g r a fic z n y m (s. 237) a p rz y p is y , w k tó r e z a o p a trz o n o n ie k tó r e m o n o g ra fie , s ą rz a d k ie , z a m ie s z c z a n e s p o ra d y c z n ie i p rz y p a d k o w o o ra z p r z y ta c z a ją sto su n k o w o u b o g ą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu . T a k je s t n a p rz y k ła d w w y p a d k u m o n o g ra fii W ęg o rze w a . R ó w n ie ż p rz y p is y w m o n o g ra fia c h o m a w ia ją c y c h s to s u n k i is tn ie ją c e u d a w n y c h P r u s ó w n a p o d s ta w ie a n a lo g ii z L i t w i n a m i (n a p rz y k ła d m o n o g ra f ia B a rto sz y c ) ś w ia d c z ą o p o s łu g iw a n iu s ię n ie k o m p l e tn ą i c zęścio w o ju ż p r z e s ta r z a łą l i t e r a t u r ą p r z e d m i o t u 26. N a to m ia s t n o w a to rs k ie s p o jrz e n ie o b s e r w u je się w m o n o g ra fii B a rto s z y c n a p ro b le m p o lsk ie g o o s a d n ic tw a , k tó re g o z a się g a u to rz y z a k r e ś la ją d o sy ć d a le k o n a pó łn o c.

D o n a js ła b s z y c h p a r t i i o m a w ia n y c h m o n o g ra fii n a le ż ą ic h u s tę p y p o ś w ię c o n e h i s to r ii p o lity c z n e j, z w ła sz c z a w o k re s ie k s ią ż ę c y m P r u s (1525— 1701). Ż le się te ż z r e g u ły k o ń c z ą p r ó b y n a k r e ś le n ia s ze rsz eg o tł a p o lity c z n eg o .

I t a k w m o n o g ra fii G iż y c k a (sś. 54— 56) w sp o só b n ie s ły c h a n ie p ły tk i, a cza sem 24 Zob. p rz y p is n r 17.

25 Z ob. p rz y p is n r 19.

26 W p rz y p is a c h w y m ie n ia n a j e s t je d y n ie p r a c a A. B r ü c k n e r a, S ta r o ż y tn a

L itw a . L u d y i bo g i, W a r s z a w a 1904. B r a k n a to m ia s t o p ra c o w a ń H . Ł o w m i a ń -

s k i e g o, a z w ła s z c z a je g o d u ż eg o d z ie ła S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i s p o łe c z e ń s tw a

(10)

w rę c z b łę d n y p rz e d s ta w io n o p rz y c z y n y i p rz e b ie g n a ja z d u s z w e d z k ie g o n a P o ls k ę w 1655 r. N ie je s t s łu s z n e w y s u w a n ie n a p la n p ie rw s z y f o r m a ln e j p rz y c z y n y „ p o to p u ”, j a k ą b y ły p r e te n s j e J a n a K a z im ie r z a do k o ro n y sz w e d z k ie j, g d y ż d e c y d o w a ły p rz e d e w sz y s tk im ta k ie c z y n n ik i j a k p o trz e b a u ż y cia ro z b u d o w a n e j w c z a sie w o jn y trz y d z ie s to le tn ie j a rm ii, n a k tó r e j o p ła c a n ie w w a r u n k a c h p o k o jo w y c h b ra k o w a ło p ie n ię d z y i z a m ie n ie n ia B a ł ty k u p rz e z o p a n o w a n ie P r u s i Ż m u d z i w w e w n ę tr z n e je z io ro sz w e d z k ie . D o u d e rz e n ia n a P o ls k ę s k ła n i a ła też S z w e d ó w n a p ię ta s y tu a c ja w e w n ą tr z w ła s n e g o k r a j u (z a o s trz a ją c a się w a lk a o re d u k c je s ta n o w ią c a o d p o w ie d n ik w c z e ś n ie jsz e j p o ls k ie j w a lk i o e g z e k u c je p r a w i d ó b r k o ro n n y c h ). N a jw a ż n ie js z y m j e d n a k p o w o d e m a ta k u s z w e d z k ie g o b y ł k a t a s t r o f a l n y d la P o ls k i p rz e b ie g w o jn y m o s k ie w s k ie j z a c z ę te j w 1654 r. K ró l sz w e d z k i K a r o l X G u s ta w o b a w ia ją c się po p ro s tu , że R o s ja m o że w sz y b k im te m p ie d o k o n a ć p o d b o ju c a łe j R z e c z y p o sp o lite j, p o s ta n o w ił j ą u p rz e d z ić . G d y b y n ie s u k c e s y ro s y js k ie , b y ć m o że S z w o d z i n ie u d e r z y lib y n a P o ls k ę , lecz n a D a n ię. N a to m ia s t s p r a w a p r e te n s j i J a n a K a z im ie r z a do k o ro n y s z w e d z k ie j m ia ła z n a c z e n ie n a jz u p e łn ie j d ru g o r z ę d n e — J a n K a z im ie r z g o tó w b y ł z re s z tą z rz e c się t y t u ł u k r ó la szw e d z k ie g o za c en ę p e w n e g o o d s z k o d o w a n ia .

P r z y w y m ie n ia n iu p rz y c z y n s z y b k ie g o p rz e c h o d z e n ia m a g n a te r ii i s z la c h ty p o l s k ie j n a s tro n ę sz w e d z k ą w 1655 r. a u to rz y m o n o g ra fii G iż y c k a w id z ą ty lk o ta k ie z ja w is k a ja k n ie p o p u la rn o ś ć k ró la i f a k t, że s z la c h ta p o ls k a n ie b y ła p r z y z w y c z a jo n a do w o je n , k tó r e o d d a w n a d o ty k a ły je d y n ie k re s o w e t e r e n y R z e c z y p o sp o lite j; p o m ija ją zaś m ilc z e n ie m ta k ie c z y n n ik i j a k w y n is z c z e n ie p a ń s tw a to c z ą c ą się od 1648 r. w o jn ą z K o z a k a m i i T a ta r a m i. T o c z y ła s ię o n a co p r a w d a n a z ie m ia c h p o łu d n io w o -w s c h o d n ic h R z e c z y p o sp o lite j, a le p o n ie w a ż p o c ią g a ła z a s o b ą n a k ła d a n ie w y so k ic h p o d a tk ó w i p r z e m a r s z e w o js k , k tó ry c h s k u tk ie m b y ło . w y n is z c z e n ie g o s p o d a rc z e k r a j u o ra z s z e rz e n ie s ię e p id e m ii, p o w o d o w a ła p o w a ż n e s t r a t y w e w s z y s t k ic h d z ie ln ic a c h p a ń s tw a . J e ś li zaś d o d a m y do te g o o lb rz y m ie s u k c e s y m ilit a r n e R o sja n n a B ia ło ru s i i L itw ie w la ta c h 1654— 1655, s ta n i e się ja sn e , że z n a c z n a część s p o łe c z e ń s tw a lic z y ła n a S z w e d ó w ja k o n a o s ta t n ią d e sk ę r a t u n k u p rz e d p o d b o je m ro s y js k im .

N ie słu s z n e j e s t te ż tw ie rd z e n ie , że w 1655 r. ży ło w P o ls c e b a rd z o w ie lu p r o te s ta n tó w , sk o ro n a w e t w o k re s ie n a jw ię k sz e g o ro z k w itu re fo r m a c ji s ta n o w ili o n i z d e c y d o w a n ą m n ie js z o ś ć w ś ró d s z la c h ty , a od k o ń c a X V I w ie k u p r o te s ta n ty z m p o l s k i z n a jd o w a ł s ię ju ż w z d e c y d o w a n y m o d w ro c ie . N ie śc is łe ta k ż e j e s t z a lic z a n ie d o p ro te s ta n tó w p o ls k ic h K o m e ń sk ie g o , k tó r y b y ł j a k w ia d o m o e m ig r a n te m c ze sk im i tr a k to w a n ie go ja k o p o s ta c i ró w n o rz ę d n e j z R a d z iw iłła m i. R a d z iw iłło w ie ja k o czo ło w i p rz e d s ta w ic ie le m a g n a te r ii s ta n o w ili b o w ie m p o tę ż n ą s iłę p o lity c z n ą i d ą ż y li do s tw o rz e n ia w ła s n e g o p a ń s tw a , p o d c za s g d y K o m e ń sk i ja k o p o lity k m ó g ł b y ć ty lk o c z y n n y n a szc z eb lu a g e n ta w y w ia d u s z w e d z k ie g o lu b sie d m io g ro d z k ie g o . O w i e le le p ie j w y p a d ło w y lic z e n ie p rz y c z y n n a ja z d u szw e d z k ie g o w m o n o g ra fii Węgo> rz e w a (ss. 60— 61), a le i t u p o p e łn io n o p o w a ż n ą n ie śc isło ść n a z y w a ją c K rz y sz to fa O p a liń sk ie g o tr y b u n e m sz la c h e c k im , p o d c za s g d y b y ł o n ty p o w y m p rz e d s ta w ic ie le m o p o z y cji m a g n a c k ie j.

N a to m ia s t w m o n o g ra fii W ę g o rz e w a p o p e łn io n o p o w a ż n e n ie śc is ło ś c i p r z y o m a w ia n iu h is to r ii p o lity c z n e j X V II w ie k u . N ie j e s t p r a w d ą to , co n a p is a n o w te j k s ią ż c e n a s. 85, że p o ru c z n ik H a n s H e rm a n n K a t t p o m ó g ł u jś ć z w ię z ie n ia k r ó l e w ic z o w i F r y d e r y k o w i (p ó ź n ie jsz e m u F r y d e r y k o w i II). F a k te m je s t, że m ło d y F r y d e ry k n ie m o g ą c z n ie ść m a ltr e to w a n ia ze s tr o n y o jc a , s ły n n e g o „ k r ó l a - k a p r a l a ”

(11)

F r y d e r y k a W ilh e lm a Ï, u s iło w a ł p rz y p o m o c y K a t t a u c ie c w 1730 r. p rz e z F r a n c ję do A n g lii, lecz b y n a jm n ie j n ie z w ię z ie n ia , a p o d c z a s p o d ró ż y k ró le w s k ie g o d w o ru p r u s k ie g o do p o łu d n io w o -z a c h o d n ic h N i e m ie c 27. Z p o lsk ie g o p u n k tu w id z e n ia n i e s łu sz n e j e s t n a z y w a n ie F r y d e r y k a II F r y d e r y k ie m W ie lk im .

M n ie jsz e ju ż z n a c z e n ie m a j ą ta k ie b r a k i czy p o m in ię c ia j a k n ie ja s n e p r z e d s ta w ie n ie k w e s tii k u r la n d z k ie j z a A u g u s ta I I I w m o n o g r a f ii G o łd a p i (s. 86), n a z w a n ie k r o n ik a r z a H e n n e n b e r g e r a m y ln ie H e n n e n b e rg ie m w m o n o g ra fii E łk u (s. 89 — n ie p r o s tu je te g o b łę d u e rra ta ) , czy też o p is s p o tk a n i a w 1698 r. m ię d z y A u g u s te m I I i e le k to re m b r a n d e n b u r s k im F r y d e r y k ie m II I , k t ó r y p rz e s z e d ł p ó ź n ie j do h is to r ii ja k o p ie rw s z y k ró l p r u s k i po d im ie n ie m F r y d e r y k a I. S p o tk a n iu te m u w m o n o g r a fii P is z a p o św ię c o n o o b s z e rn y u s tę p p t. W ie lk ie Io w y (ss. 76— 78). U stę p te n j e s t j e d n a k o p ra c o w a n y b a rd z o je d n o s tr o n n ie , g d y ż o p a rto go w y łą c z n ie n a r e la c ji b is k u p a w a rm iń s k ie g o A n d r z e ja Z a łu s k ie g o . N ie m a tu ta j w z m ia n k i o o w y m s ły n n y m s p o rz e p r o to k ó l a r n y m o fo te l (k łó co n o się, czy e le k to r m o ż e u s ią ś ć w fo te lu w o b e cn o śc i k ró la p o lsk ie g o ). W ie lk ie Io w y s ta n o w ią w m o n o g ra f ii P is z a f r a g m e n t w ię k sz e g o p o d ro z d z ia łu n o szą c eg o ty t u ł K r ó le w s k ie w i z y t y . D ru g a część p o d ro z d z ia łu p o ś w ię c o n a j e s t o so b ie S ta n is ła w a L e sz c z y ń sk ie g o , k tó r y p rz e b y w a ł w P is z u d w u k r o tn ie — w 1709 r. i w 1734 r. F r a g m e n t te n n a p is a n y j e s t b a r w n ie i c ie k a w ie , j e d n a k tw ie rd z e n ie a u to ró w , że in c o g n ito p rz y b y łe g o w 1734 r. k ró la m ie s z k a ń c y P is z a ro z s z y f ro w a li d z ię k i te m u , ż e k tó ry ś z n ic h go d o b rz e z a p a m ię ta ł s p rz e d ć w ie rć w ie c z a — w y d a je s ię n ie c o ry z y k o w n e .

L ic z n e b łę d y i p o m in ię c ia p o p e łn io n o ró w n ie ż p rz y k r e ś le n i u s y lw e te k w y b i t n y c h p o lity k ó w p r u s k ic h z o k r e s u k siąż ę c eg o . O s ta r o ś c ie d z ia łd o w s k im Z y g m u n c ie B irk h a n ie w m o n o g ra fii D z ia łd o w a (n a le ż ą c e j z re s z tą do n a jle p ie j o p ra c o w a n y c h m o n o g ra fii) p o w ie d z ia n o ty lk o , że b y ł c z ło w ie k ie m b a rd z o w y k s z ta łc o n y m i że z w ie d z ił n ie m a l c a łą E u ro p ę . P o m in ię to zaś c a łk o w ity m m ilc z e n ie m f a k t, że n a le ż a ł on do c zo ło w y c h p rz y w ó d c ó w s t r o n n i c t w a . filo p o lsk ie g o w P r u s a c h K sią ż ę c y c h w p o c z ą tk a c h X V II w ie k u . C z ło n k o w ie T a jn e j R a d y b r a n d e n b u r s k ie j u w a ż a li n a w e t, że d o p ó k i D z iałd o w o , s ta n o w ią c e p o d w z g lę d e m m ilit a r n y m k lu c z do K s ię s tw a z n a j d u je się w rę k a c h t a k z a c ie k łe g o s tr o n n ik a P o ls k i j a k B ir k h a n — P r u s y n ig d y n ie b ę d ą b e z p i e c z n e 28.

J e ś li j e d n a k w in f o r m a c ji b io g ra fic z n e j z a m ie sz c z o n e j o B ir k h a n ie w m o n o g ra fii D z ia łd o w a d o p u szc z o n o się ty lk o p o m in ię c ia , to p rz y o m a w ia n iu s y lw e tk i p r z y w ó d c y s tr o n n ic tw a filo p o lsk ie g o w P r u s a c h K sią ż ę c y c h w p ie rw s z e j p o ło w ie X V II w ie k u O tto n a v o n G ro b e n p o p e łn io n o w m o n o g ra f ii B a r to sz y c (s. 153) w ie le p o w a ż n y c h b łę d ó w . N ie j e s t ścisłe tw ie rd z e n ie , że G ro b e n p o z b a w ił się w p ły w ó w w K s i ę s tw ie w s k u t e k p rz e jś c ia n a k a to lic y z m , g d y ż o u tr a c ie p rz e z te g o p o lity k a p o p u l a r n o ś c i z a d e c y d o w a ł c ały s p lo t c z y n n ik ó w . N a jw a ż n ie js z y m i s p o śró d n ic h b y ły ta k ie , j a k w p ro w a d z e n ie w P r u s a c h K sią ż ę c y c h w 1621 r. n o w e g o p r a w a k ra jo w e g o , k rz y w d z ą c e g o s z la c h tę d ro b n ą , k tó r a s ta n o w iła b a z ę s p o łe c z n ą s tr o n n ic tw a filo p o

l-27 F . K u g l e r , G e sc h ic h te F r ie d ric h s d e s G ro ssen , L e ip z ig [b.r.], ss. 61 i п.; О. H i n t z e , D ie H o h e n z o lle r n u n d ih r W e r k , B e r lin 1915, s. 313. K ró tk i ży cio ry s n ie sz c z ęsn e g o p o ru c z n ik a H a n s a H e r m a n n a K a t t e s tra c o n e g o w 1730 r. n a ro z k a z F r y d e r y k a W ilh e lm a I z a m ie ś c ił w y b itn y h is to r y k n ie m ie c k i R. K o s e r w A l lg e 

m e in e D e u tsc h e B io g ra p h ie , B d. 15, L e ip z ig 1882, ss. 455— 456.

28 F . M i n c e r , P o lsk a a P r u s y K sią ż ę c e w la ta c h 1601— 1611 (m aszy n o p is).

T e k s t m e m o ria łu c z ło n k a T a jn e j R a d y b ra n d e n b u r s k ie j W a ld e n f e ls a d a to w a n e g o w L i c h te n b e rg u 8/48 m a ja 1608 r. A c ta B ra n d e n b u r g ic a , B d. 3, h rs g . v o n M- К І i n - k e n b e r g , B e rlin 1929, ss. 525— 52.6.

(12)

450 B A R B A R A J A N l S Z E W S K A - M I N C E R , F R A N C I S Z E K M I N C E R s k ie g o (G ro b e n s t a ł n a c ze le k o m is ji o p ra c o w u ją c e j re w iz ję teg o p ra w a ). D a lsz ą p rz y c z y n ą k lę s k i p o lity c z n e j G rö b e n a i je g o s tr o n n ic tw a b y ł p rz e jśc io w y s p a d e k p r e s tiż u P o ls k i, p ro w a d z ą c e j w te d y n ie sz c z ę ś liw ą w o jn ę z S z w e c ją i T u r c j ą o ra z p o z y s k a n ie s o b ie p rz e z e le k to r a J e r z e g o W ilh e lm a s z la c h ty p r u s k ie j w u g o d z ie w ę g o rz e w s k ie j w p a ź d z ie rn ik u 1620 r . 29. N ie j e s t p r a w d ą , ze G ro b e n w 1626 r. u s tą p i ł ze s ta n o w is k a r a d c y s ta n u , g d y ż ta k ie g o s ta n o w is k a w P r u s a c h w o g ó le n ie b y ło . N a to m ia s t G ro b e n p e łn ił f u n k c ję w ó jta k ra jo w e g o w S z a k a c h , c zy li p ia s to w a ł je d n o ze s ta r o s tw g łó w n y c h . S ta ro s to w ie g łó w n i b y li w K s ię s tw ie P r u s k im n a jw y ż sz y m i po r e g e n ta c h d y g n ita rz a m i p a ń s tw o w y m i i re g e n tó w m o ż n a b y ło m ia n o w a ć ty lk o s p o śró d ic h g ro n a . Z e s ta n o w is k a w ó jta S zack ieg o u s tą p i ł G ro b e n w 1621 r.

R ó w n ie ż w ia d o m o ść , że G ro b e n p o z ło ż e n iu g o d n o ś c i p a ń s tw o w e j w y je c h a ł do P o ls k i, w p ro w a d z a c z y te ln ik a w b łą d . J e s z c z e w 1623 r. u d a ł s ię G ro b e n w r a z z W o lfe m K re y tz e n e m n a s e jm p o ls k i ja k o d e le g a t s ta n ó w p ru s k ic h . D o p ie ro w 1625 r. w y je c h a ł G ro b e n n a d w ó r c e s a rs k i. P o 1629 r. p r z e b y w a ł w P r u s a c h (od 1635 r. w J e ż e w ie ) i o d g r y w a ł t u p e w n ą ro lę p o l i t y c z n ą 30.

W o g ó le w ia d o m o śc i b io g ra fic z n e o p o lity k a c h z o k re s u k sią ż ę c e g o s ą sk ą p e . M o n o g ra fie n ie o d d a ją te ż d r a m a ty c z n e j a tm o s fe ry z m a g a ń o z a c h o w a n ie z w ią z k u P r u s K sią ż ę c y c h z P o ls k ą . A p rz e c ie ż w ty c h z m a g a n ia c h p o s tr o n ie p o lsk ie j lu b b r a n d e n b u r s k ie j b r a l i u d z ia ł lic z n i s ta r o s to w ie i w ła ś c ic ie le m a ją tk ó w z o p ra c o w y w a n y c h p o w ia tó w . N ie śc is ła j e s t też in fo r m a c ja w m o n o g r a f ii b a rto s z y c k ie j, że H ie ro n im R o th i C h ris tia n K a lk s te in „ za s p ra w ę p o ls k ą o d d a li ż y c ie ” (s. 157). O d d a li w o ln o ś ć lu b ży cie za s p r a w ę P r u s , k tó ry c h p rz y s z ło ś ć w id z ie li w z w ią z k a c h z P o ls k ą . R o th z a p ła c ił z a to d o ż y w o tn im w ię z ie n ie m , a K a lk s te in g ło w ą . W r. 1701 p o w s ta ło K ró le s tw o w P r u s a c h , a n ie K ró le s tw o P r u s k ie (m o n o g ra fia B a rto sz y c , s. 130).

N ie tru d n o je s t u s ta lić , ja k ie p rz y c z y n y s p o w o d o w a ły s ła b o ś ć ty c h fr a g m e n tó w o m a w ia n y c h o p ra c o w a ń , k tó r e p o św ię c o n o h is to rii p o lity c z n e j. P r z y c z y n ą n a jw a ż n ie js z ą j e s t n ie w y k o rz y s ta n ie o d p o w ie d n ie j l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . I ta k n a p rz y k ła d o g ro m n a w ię k sz o ść a u to ró w p is z ą c y c h o n a je ź d z ie sz w e d z k im w 1655 r. n ie w y k o r z y s ta ła p r a c y z b io ro w e j pfc. P o lsk a w o k r e s ie d r u g ie j w o jn y p ó łn o c n e j 1655— 16603\ 29 O u g o d z ie te j i je j d a lsz y c h s k u tk a c h p isz e d o ść o b s z e rn ie K . P i w a r s k i , D z ie je P r u s W s c h o d n ic h w cza sa c h n o w o ż y tn y c h , G d a ń s k 1946, ss. 80— 82. N ie m a n a to m ia s t o n ie j ż a d n e j w z m ia n k i w o b u k s ią ż k a c h o W ę g o rz e w ie w y d a n y c h p rz e z „ P o je z ie rz e ”. 30 W sz y s tk ie t e in fo r m a c je z n a j d u ją się w a r ty k u le B. J a n i s z e w .s k i e j - M i n - c e r, O tto v o n G ro b e n — p r z y w ó d c a o p o z y c ji s ta n ó w w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h , K o  m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1962, n r 1, ss. 143— 162. A r ty k u łu te g o a u to rz y m o n o g ra fii B a rto sz y c n ie u w z g lę d n ili. N a jp ra w d o p o d o b n ie j n ie w y k o rz y s ta li oni r ó w n ie ż a r t y k u ł u J . S z w a g r z y k a o G rö b e n ie zam iesz cz o n e g o w P o ls k im s ło w 

n i k u b io g r a fic z n y m , t. 8, K ra k ó w 1959, ss. 624— 625. A u to rz y m o n o g ra fii n ie p r z e s t u 

d io w a li d o k ła d n ie b io g ra m u G rö b e n a z am iesz cz o n e g o p rz e z T . O r a c k i e g o w S ł o w 

n ik u b io g r a fic z n y m W a r m ii, M a z u r i P o w iś la , W a rs z a w a 1963, ss. 101— 102, g d y ż je s t

ta m p o d a n a fa k ty c z n a d a ta re z y g n a c ji G rö b e n a z g o d n o śc i w ó jta k ra jo w e g o S z a k ó w (1621). N a to m ia s t d a ta b łę d n a (1626) w y s tę p u je u C . K r o l l m a n n a , A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , B d 1, K ö n ig s b e r g 1941, ss. 233-—234. 31 P o lsk a w o k r e s ie d r u g ie j w o jn y p ó łn o c n e j 1655— 1660, t. 1— 2, W a r s z a w a 1957. D la a u to r ó w m o n o g ra fii m ia s t i p o w ia tó w w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o n a jb a rd z ie j p r z y d a tn e m o g ły b y ć n a s tę p u ją c e ro z p ra w y z a m ie s z c z o n e w ty m w y d a w n ic tw ie : T. N o w a k , G e n eza a g r e s ji s z w e d z k ie j, t. 1, ss. 83— 136; W . C z a p l i ń s k i , R ola m a g n a te r ii i s z la c h ty w p ie r w s z y c h la ta c h w o jn y s z w e d z k ie j, t. 1, s. 137— 196; K . P i w a r s k i , S to s u n k i s z w e d z k o - b r a n d e n b u r s k ie a s p r a w a p o ls k a w cza sie

(13)

P is z ą c o k ró lu p ru s k im F r y d e r y k u II n ie p rz e jr z a n o ż a d n e j z je g o lic z n y c h b io g ra fii. N a ogół n ie w id a ć te ż śla d ó w u ż y tk o w a n ia w y d a w n ic tw ty p u b io g ra fic z n e g o (poza o p ra c o w a n ie m T a d e u s z a O r a c k ie g o 32), n a w e t t a k p o w sz e c h n ie d o s tę p n y c h j a k

P o ls k i s ło w n i k b io g r a fic z n y , A l lg e m e in e D e u ts c h e B io g ra p h ie i A ltp r e u s s is c h e B io  g r a p h ie . C o g o rz e j, a u to ro m n ie s ta r c z y ło c z a s u i c ie rp liw o ś c i, b y p rz e jrz e ć w s z y s t

k ie p r a c e A d a m a V e tu la n ie g o d o ty c z ą c e p r o b le m a ty k i p r u s k ie j i te a r t y k u ł y z z a k r e s u h is to r ii p o lity c z n e j P r u s K sią ż ę c y c h , k tó r e z am iesz cz o n o w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” 88. N ik t n ie z a j r z a ł te ż do p o ls k ic h p r a c n a t e m a t K a lk - s t e i n a 3ł.

W y ty k a ją c b r a k i z z a k r e s u h is to rii p o lity c z n e j p o s łu g iw a liś m y się g łó w n ie p r z y k ła d a m i w z ię ty m i z e p o k i p ó ź n o fe u d a ln e j. T a k ie s a m e j e d n a k b r a k i, w z g lę d n ie p ł y t k ie i p o w ie rz c h o w n e p o d a n ie p rz y c z y n z ja w is k h is to ry c z n y c h s tw ie r d z ić m o ż n a i w ro z d z ia ła c h p o ś w ię c o n y c h in n y m o k re s o m . E d y k t z p a ź d z ie rn ik a 1807 r. n ie z n o sił p a ń sz c z y z n y , j a k to p o d a n o w m o n o g ra fii B a r to sz y c (s. 160). O d d z ia ły gen. Z a ją c z k a w d n iu 26 c z e rw c a 1807 r. ju ż n ie s ta c jo n o w a ły w O ls z ty n ie (m o n o g ra fia E łk u , s. 102). G iz e w iu sz b y ł n ie ty lk o w s p ó łp ra c o w n ik ie m (E łk , s. 110), a le i w s p ó ł r e d a k to r e m „ P rz y ja c ie la L u d u Ł e c k ie g o ”. W m o n o g ra fii B a r to sz y c s łu s z n ie p o d k re ś lo n o , że w ś ró d o b s z a rn ik ó w p ru s k ic h is tn ia ła c ic h a o p o z y c ja w o b e c H itle ra , k tó r a p rz e ja w i ła się w z a m a c h u z d n ia 20 lip c a 1944 r. (ss. 113— 114). N a to m ia s t n i e m a l h u m o ry s ty c z n ie b r z m i tw ie rd z e n ie , iż p rz y c z y n ą n a s tr o jó w o p o z y c y jn y c h b y ł f a k t, że „ p o to m k o m s ta r y c h a ry s to k r a ty c z n y c h ro d ó w n o w i w ła d c y w y d a li się szy b k o z b y t m a ło w y tw o r n i”. N a w e t o b s z a rn ic y n ie r y z y k u ją p rz e c ie ż ż y c ia z p o w o d u r ó ż n ic y p o g lą d ó w n a m a n ie r y to w a rz y s k ie . W im ię s p ra w ie d liw o ś c i n a le ż y j e d n a k z a zn aczy ć, że w m o n o g ra f ii W ę g o rz e w a z a m ie sz c z o n o w c a le c ie k a w ą i o b s z e rn ą (choć n ie s t e ty t r a k t u j ą c ą p o m a c o sz e m u w c z e ś n ie js z y o k re s ) c h a r a k t e r y s ty k ę ro d u L e h n - d o rf fó w ze szc z eg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s to s u n k u ty c h a r y s to k r a tó w do H itle r a i h itle ry z m u (ss. 155— 157).

H is to ria k u l t u r y p r z e d s ta w ia się w m o n o g ra f ia c h o w ie le le p ie j od h is to r ii p o li ty c z n e j. W p ra w d z ie w n ie w ie lk im s to p n iu u w z g lę d n io n o z a g a d n ie n ie m e c e n a tu k u l tu r a ln e g o s ta ro s tó w , j e d n a k sp o ro m ie js c a p o św ięc o n o d z ie jo m n a u k i, s z k o ln ic tw a , d r u k a r s tw a i p ra s y . N a szc z eg ó ln e u z n a n ie z a s łu g u je o m ó w ie n ie ro li M a łe c k ic h z a m ie szc z o n e w m o n o g ra f ii E ł k u (ch o ć w n o c ie b ib lio g r a f ic z n e j d o łą c zo n e j do te j k s ią ż k i b r a k n ie k tó ry c h w a ż n y c h d la te g o p r o b le m u p o z y c j i85). M im o że p o s ta c i

p ie r w s z e j w o j n y p ó łn o c n e j, t. 1, ss. 421— 451; S. H e r b s t , W o jn a o b r o n n a 1655— 1660, t. 2, ss. 147— 179.

8á T. O r а с к i, op. cit., ss. 328.

88 T y lk o w b ib lio g r a f ii d o łą c z o n e j do m o n o g r a f ii G iż y c k a u w z g lę d n io n o w y d a n y p rz e z A. V e t u l a n i e g o z b ió r ź ró d e ł p t. W ła d z tw o P o ls k i w P r u s a c h Z a k o n n y c h

i K sią ż ę c y c h , W ro c ła w 1953. N a to m ia s t w ż a d n e j z m o n o g ra fii n ie w y m ie n io n o

d w ó ch in n y c h , b a rd z o w a ż n y c h p ra c te g o a u to r a : L e n n o p r u s k ie , K ra k ó w 1932 i P o lsk ie w p ł y w y p o lity c z n e w P r u s ie c h K sią ż ę c y c h , G d y n ia 1939. S p o ś ró d lic z n y c h a r ty k u łó w d o ty c z ą c y c h h is to r ii p o lity c z n e j P r u s K siąż ę cy c h a z a m ie s z c z a n y c h n a ła m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u r s k o - W a rm iń s k ic h ” n ie w y k o rz y s ta n o w m o n o g ra fia c h r e g io n a ln y c h a n i je d n e g o .

34 Ż a d n a z m o n o g ra fii n ie u w z g lę d n ia n a jw ię k s z e j p o ls k ie j p ra c y n a te n te m a t (K. J a r o c h o w s k i , S p r a w a K a lk s te in a 1670— 1672, W a r s z a w a 1883) n ie m ó w ią c ju ż o m n ie js z y c h ro z p r a w a c h j a k np . p r a c a P a c z k o w s k i e g o .

85 B r a k u je t u w b ib lio g r a f ii z a łą c z n ik o w e j a r ty k u łu H . В a r y c z a , S z e r m ie r z

p o ls k ie j k s ią ż k i d r u k o w a n e j: J a n S a n d e c k i M a łe c k i zam iesz cz o n e g o w ..R o czn ik u

S ą d e c k im ” t. 5, 1962 ss. 49— 86 i d u żo k ró ts z e g o a r t y k u ł u A. B r ü c k n e r a 29*