Paweł Pindera
Telewizja jako wiodący środek
kształcenia
Nauczyciel i Szkoła 2 (7), 14-19
Telewizja jako wiodący środek kształcenia
Telew izja to m edium o ogrom nych m ożliw ościach. D ziała natychm iastow o i w iernie przekazuje na odległość różnorodne treści i sym bole, nie je s t jed n ak pozbaw iona w ad i trzeba je brać pod uwagę, również przy jej edukacyjnych zasto- sow'aniach.
W niniejszym arty k u le p o sta ra m się przedstaw ić, z edukacyjnego punktu w idzenia, m ożliw ości telew izji, elem enty jej języ k a o raz sposoby kształtow ania przedstawianego widzom obrazu audiowizualnego.
W edług klasycznej definicji telewizja jest sztuką i procesem natychm iastow ego w ytw arzania i przekazyw ania na odległość (dzięki odpow iedniem u system ow i) przem ijającego obrazu wizualnego sceny (w raz z dźwiękiem) aktualnie rozgryw a jącej się lub uprzednio zarejestrowanej.
Z asadniczą funkcją systemu telewizyjnego je st przekazyw anie inform acji do dowolnego miejsca i odtworzenie obrazu sceny oryginalnej w ten sposób, aby odda lony od m iejsca nadania odbiorca otrzym ał tę sam ą inform ację, k tó rą odebrałby, patrząc na scenę oryginalną. Głównymi cechami telewizji są więc natychmiastowość i wierność przekazu. Natychmiastowość jest tak wielka, że naw'et znaczne odległości nie są w stanie jej zakłócić. Wierność przekazu uzależniona jest od jakości urządzeń technicznych stosowanych przy produkcji i emisji sygnałów telewizyjnych.
O telew izji m ożna m ów ić p o ró w n u jąc j ą z film em . T elew izja i film m ają bowiem element wspólny: zbierają ruchom y obraz rzeczywistości, przechow ują go przez pewien czas, by potem przekazać do oddalonych miejsc w celu reprodukcji przed indywidualnym lub masowym odbiorcą.
Początkowo telewizję postrzegano przez pryzm at techniki filmowej. D ziało się tak dlatego, że film jest starszym wynalazkiem niż telew izja i najbardziej do niej zbliżonym.
M im o wielu podobieństw drogi filmu i telewizji nieco się rozeszły. Telewizja w przeciw ieństw ie do film u sta la się pow szechnym środkiem kom unikow ania dostępnym ludziom w ich domach i dającym poczucie bezpośredniego obcowania z rzeczywistością za pośrednictwem ekranu. Iluzja ta występuje nawet w'ówczas, gdy program jest odtw arzany z taśmy. W edług badań, jakie w tej dziedzinie przepro wadzono, motywacja i koncentracja uw'agi odbiorcy jest większa wówczas, gdy jest on przekonany, że ogląda program nadaw any na żywo.
Paweł Pindera — Telewizja jako w iodący środek kształcenia 15
Rozwój telewizji m ożna analizować w kilku okresach. Pierwszy z nich to okres eksperymentów technicznych, przypadających na przełom X IX i X X wieku. W tym czasie m iały m iejsce udane próby zastosow ania m echanicznej m etody przekazu obrazu na odległość, wynaleziono także lampę elektronowo-strumieniową (kineskop) i lam pę analizującą (ikonoskop).
Drugi okres to okres eksperymentów programowych. Rozpoczął się on w latach czterdziestych bieżącego stulecia i doprowadził do ukształtowania typologii progra m ów telewizyjnych.
Trzeci okres rozpoczyna się w latach pięćdziesiątych. W tym okresie następuje stabilizacja telewizji jak o środka kom unikowania masowego. Świadczy o tym tzw.
fenom en telew izyjny, czyli bardzo wysoki przyrost abonentów, zwłaszcza w' począt
kowej fazie tego okresu.
W owym trzecim okresie nastąpił dalszy' postęp techniczny, w prow adzona została telewizja kolorowa, wynaleziony zostal magnetowid. Rozwój ten trw a nadał, o czym świadczy coraz doskonalsza jakość obrazu, w prow adzanie dźwięku stereo fonicznego, p rogram y trójw ym iarow e, telegazeta, telew izja kablow a, telew izja interakcyjna etc.
Przekaz telewizyjny odznacza się specyficznym językiem, bazującym na pew nym systemie aiaków . M ają one charakter słowny, w izualny i dźwiękowy. U po dabnia to telewizję do filmu, jednak należy pam iętać, że telewizja zapew nia emisję filmu w swoim kanale, sytuacja odw rotna zdarza się niezmiernie rzadko.
W języku telew izji w ażne są m .in. trzy aspekty: s e m a n ty k a , czyli przede wszystkim znaczenie poszczególnych znaków' telewizyjnych lub ich całych grup,
składnia, czyli zasady łączenia znaków w większe ciągi oraz p ragm atyka, anali
zująca stosunki pomiędzy znakami przekazu telewizyjnego a ich odbiorcami. Środki audiowizualne, takie jak właśnie telewizja, reprodukują praw ie idealnie proces percepcji człowieka, posługując się kodem audiowizualnym funkcjonującym w percepcji, przekazie i rozpoznawaniu. O braz telewizyjny je st przykładem kodu ikonicznego, bowiem stanowi odbicie rzeczywistości, mimo iż n ią nie jest.
Elementy obrazu telewizyjnego J a k światło, kolor, kontrast i cień są tak dobie rane, aby w kombinacji z dźwiękiem oddać ja k najw iększą część rzeczywistości.
Telewizja pozw ala na prezentowanie różnorakich procesów; zjawisk czy symu lacji, dostarczając obraz bardzo często pełen olbrzymiej ilości treści, skondenso wanej w stosunkowo krótkim czasie. Aby zobaczyć, jak rozwija się kwiat, nie trzeba oglądać go dw a tygodnie. Pól minuty w zupełności wystarcza.
Czynniki telewizyjne, takie ja k muzyka, ruch czy kolor m ogą w yw ołać odpo wiednie reakcje emocjonalne u odbiorcy. Możliwe jest także wytworzenie emocji bez w ykorzystania słów, a więc tylko dzięki obrazowi. Elementy języka telewizyjnego, takie ja k przenikanie, przyciem nianie czy rozjaśnianie obrazu, zbliżenia, plany ogólne, montaż wewnątrzkadrowy czy' wreszcie dźwięki m ają nie mniejsze znaczenie niż przekaz werbalny.
Już po powyższej lekturze możemy dojść do wniosku, że ilość środków jakim i dysponuje telew izja je st ogrom na, a w spółczesna technika nie o dkryła przecież jeszcze wszystkich. Omówmy zatem kilka z tych, które m ają największe znaczenie.
Kwestią pierw sząjest sposób widzenia rzeczywistości przez kamerę telewizyjną. Nie będę tu omawiał szczegółów' technicznych. Nadmienię tylko, że utrwalony przez kam erę wycinek rzeczywistości nosi nazwę ka d ru . K adr z kolei zaw iera obraz, uza leżniony od odległości między kam erą i obiektem. Ta zawartość nazyw a się planem. W tym miejscu w arto powiedzieć, że istnieje kilka rodzajów planów. N p. plan
ogólny ukazuje więcej niż całą sylwetkę człowieka, dając pełny obraz miejsca akcji. Plan p ełn y pokazuje całą sylwetkę człowieka, a plan am erykański ukazuje sylwetkę
od kolan w zw yż. Plan średni to tzw pólzbliżenie. U kazuje on popiersie lub portret człow ieka, elim inując jednocześnie tło. Jest on ch y b a najczęściej stosow anym planem telewizyjnym, zw łaszcza w program ach, w których zależy na utrzym aniu osobistego kontaktu z widzem i na dużej koncentracji uw agi widza.
N astępnym planem jest zbliżenie. Ukazuje ono wyłącznie tw arz osoby biorącej udział w program ie telewizyjnym. Stosowane jest zw łaszcza do przekazania w e wnętrznych stanów psychicznych. Może również uwidocznić mankamenty urody lub zwrócić uwagę widza na inne, nie zawsze pożądane rzeczy.
O statnim z podstawow ych planów je s t duże zbliżenie, czyli detal. Plan ten ukazuje szczegóły niewidoczne w planach szerszych.
Duże znaczenie w kształtowaniu obrazu telewizyjnego m ają naturalne ruchy
obiektywu oraz ruchy kam ery. Ruchy obiektywu w większości przypadków' pow o
dują zmiany obrazu, takie ja k w rażenie pom niejszania czy powiększania. Ruchy kamery, takie jak panoram y stosowane są głównie w celach opisowych, a także dla u kazania logicznego zw iązku m iędzy elem entam i lub osobam i w ystępującym i w' danym program ie. Ja zd y z kolei przy b liżają lub o d d alają w idza od obiektu. N ajazd spełnia funkcję koncentrującą, natom iast odjazd stosowrany jest często dla zakończenia akcji.
Kolejnym środkiem kształtowania obrazu są kąty ustawienia kamery. Przyjmuje się trzy' zasadnicze ustawienia kątów: ustawienie normalne (kam era usytuow ana na wysokości głowy człowieka), ustawienie niskie (kam era ukazuje sylwetkę od dołu), stosow'ane dla w yolbrzym ienia sylwetki i wreszcie ustaw ienie w ysokie (kam era pokazuje sylwetkę z góry), stosow'ane dla umniejszenia tejże sylwetki.
N astępnym w ażnym elem entem języ k a telew izji je s t ko m p o zy cja obrazu. Podlega ona klasj'cznym regułom wywodzącym się z malarstw a, zmodyfikowanym przez dodanie czynnika, jakim jest ruch. Kompozycja jest (a przynajmniej powinna być) wynikiem św iadom ego działania, a podporządkow ana je st dwóm zasadom: komunikatywności i estetyce.
Kolejny element języka telewizji dotyczy montażu obrazu i dźwięku. Ten etap, będący obróbką surowego m ateriału z kamery, jest drugim zasadniczym etapem
Paweł Pindera — Telewizja jako w iodący środek kształcenia 17
produkcji telewizyjnej (pierwszym jest zrealizow anie zdjęć). O becnie za pom ocą nowoczesnej techniki, a zw łaszcza coraz lepszych m ikserów cyfrowo-analogowych i cyfrowych możliwa jest niemal całkow ita zmiana i przeróbka zarejestrow anego m ateriału filmowego. Np. za pom ocą sam ych tylko przebitek m ożem y ta k zm onto w ać czyjąś wypowiedź, aby była ona zupełnie sprzeczna z wypowiedzią oryginalną. T echniki obróbki m ateriału film ow ego d ają niew yobrażalne w ręcz m ożliw ości manipulacji. Od m ontażu zależy, czy dany program będzie dynamiczny, czy przy ciągnie uwagę widza, czy widz będzie widział w danej chwili tę część obrazu, którą chciałby widzieć.
W ykorzystując wyżej wymienione środki i sposoby kreow ania obrazu uzysku jemy możliwość w prow adzania i stosow ania różnorodnych technik realizacji pro gramów.
W procesie kształcenia wykorzystuje się jed n ą z głów nych odm ian telewizji, a jest nią telewizja dydaktyczna.
Istnieje wiele definicji owej telewizji dydaktycznej. Jedna z nich mówi, iż są nią form y organizacyjne i program y bezpośrednio skorelowane z potrzebam i szkoły, a więc służące bezpośrednio realizacji procesu dydaktycznego. W edług mnie jest to definicja jeśli nie stara, to przynajmniej niepełna. Inna definicja określa telewizję dydaktyczną jak o „nadaw anie program ów specjalnie przeznaczonych dla celów kształcenia i w ychow ania zarów no przez telew izję otw artą, ja k przez telew izję w obwodzie zamkniętym: m ogą to być program y nadaw ane sporadycznie bądź se ryjnie” . Ta definicja je st ju ż bliższa prawdy, jednak również niepełna.
Najlepiej telewizję dydaktyczną określa „Dictionary o f Education” z 1973 roku, podając dwa znaczenia terminu. Pierwsze to „niekomercyjne program y o charakte rze edukacyjnym i kulturalnym oraz program y specjalnie przygotow'ane w celu w ykorzystania w szkołach w powiązaniu z programam i szkolnymi” . D rugie to „pro gramy telewizji otwartej w obwodzie zamkniętym, ściśle związane z określoną form ą nauczania lub wychowania”.
W definicji podane zostało, że telewizja dydaktyczna to specyficzny program lub program y telewizyjne. Jednak telewizja taka składa się z wielu równie istotnych elementów. S kłada się bowiem na n ią śro d ek tech n iczn y (hardware), m a teria ł
dydaktyczny (software) oraz obudowa metodyczna materiału dydaktycznego (teach ware) . M ów iąc prostszym językiem, chodzi o zrealizowanie i przekazanie poprzez
telewizję programu dydaktycznego, który jest opracowany metodycznie, tzn. zawiera w skazów ki dla nauczyciela i uczącego, zestaw y testów' p o zw alający ch ocenić w artość program u oraz inne materiały. Telewizja dydaktyczna pow inna więc być rozpatryw ana kompleksowo, jak o zbiór pewnych zmiennych.
Telew izja jak o środek dydaktyczny posiada w ielkie atuty, je st ona bowiem multimedialnym źródłem wiedzy. Prezentuje zjawiska wizualnie, a więc za pom ocą obrazów, w ruchu, w naturalnych sytuacjach i w naturalnym środowisku. Dzięki
wielości atutów jest ona środkiem pom agającym w działalności nauczyciela, ale rów nież na odw rót, gdyż nauczyciel z kolei jest wykorzystywany do metodycznego stosow ania program ów dydaktycznych.
Podstaw ow ym celem stosow ania telewizji dydaktycznej je s t przedstaw ienie uczącym się pewnych treści, a wyniki jej stosow'ania są oceniane przez określenie stopnia przyswojonej wiedzy' i umiejętności. Inne kryteria, ja k np. atrakcyjność, w ykładow ca etc. m ają mniejsze znaczenie (a le je mają!).
T elew izja w porów naniu z tradycyjnym i m etodam i nau czan ia w prow adza dynamizm treści, stwarza również możliwość dowolnego w kom ponow ania progra mów telewizyjnych w' proces nauczania i uczenia się. Dzięki zapisowi na kasetach wideo telewizja umożliwia wielokrotne odtwarzanie danego program u, dzięki czemu dokładniej możemy poznać pewne zjawiska.
Równie w ażną zaletą telewizji jest możliwość powiększania audytorium . Tych samych ludzi, których do tej por)' m ogła zobaczyć tylko niewielka grupa osób zgro m adzona w' danym pomieszczeniu, teraz m ogą oglądać miliony. O glądać i pozna w ać. Dzięki telewizji możemy zobaczyć rzeczy, których bezpośrednia obserw acja jest niem ożliwa lub mogłaby być niebezpieczna dla obserwatora. Zdjęcia z wojny, ale również z wnętrza reaktora jądrowego czy z Księżyca to wystarczający przykład tych możliwości.
Telewizja jest kompleksowym środkiem dydaktycznym, spełnia bowiem rolę czynnika integrującego techniki audiowizualne w jednym centrum i kanale przeka zyw ania informacji.
W niniejszym artykule wymieniłem istotne zalety telewizji dydaktycznej. M a jednak ona rów nież i w'ady. Pierw szą z nich jest brak bezpośredniego kontaktu, tw 'arzą w' tw a rz , u czn ia z nauczycielem telew izyjnym , który często pozostaje „anonim owy” (tzn. nie m a go na wizji). D rugą w adą je st znaczny koszt urządzeń, zw łaszcza jeśli m yślimy o telewizji w obw odzie zam kniętym , przeznaczonej dla niewielkiego kręgu odbiorców. Jednak ta w łaśnie telewizja pozbaw iona jest pierw szego mankam entu. W systemach zamkniętych stosuje się bowiem praw ie zawsze specjalne rodzaje sprzężeń zwrotnych. Oczywiście istnieją również systemy telewizji edukacyjnej w systemie zamkniętym dla większego kręgu odbiorców. W niektórych krajach istnieją bowiem kanały telewizji kablowej em itujące wyłącznie program y oświatowe. Dzięki zainstalowanem u w domu komputerowi użytkownik otrzymuje od nadawcy pytania, na które może również uzyskać odpowiedzi. Z a pom ocą tego systemu można ukończyć różnorodne kursy pomaturalne, aczkolwiek niektóre stacje pobierają za uczestnictwo w takich kursach bardzo wysokie opłaty.
O becnie alternatyw ą dla interakcyjnej telewizji dydaktycznej je st Internet, to jednak tem at na oddzielną publikację.
Analizując powyższe fakty dochodzimy do wniosku, że program y dydaktyczne spełniają dwie zasadnicze funkcje: poznaw ezo-kształcącą i emocjonalno-m
otywa-Paweł Pindera — Telewizja jako w iodący środek kształcenia 19
cyjną. Pierwszej z nich nie trzeba chyba wyjaśniać. Jest to po prostu proces uczenia się. D ruga funkcja opiera się na estetycznej form ie słow a, obrazu, kom pozycji, muzyki, dzięki którym programy dydaktyczne w ywołują określone przeżycia i mogą w ywołać zainteresowanie danym m ateriałem nauczania. Program y te m ogą pobu dzać u oglądających procesy motywacyjne i kształtow ać pożądane postaw y wobec uczenia się. D obry program edukacyjny potrafi w yw ołać u odbiorcy różnorakie zainteresowania, a percepcja nadawanych przez niego treści jest przeważnie o wiele w iększa od percepcji ja k a w ystępuje u uczniów po d czas trad y c y jn y c h lekcji w szkole.
Bibliografia
D ictionary o f E ducation, C.V. Good (ed.), N ew York 1973.
Eco U., P ejzaż sem iotyczny, PIW, W arszawa 1972.
Focal Encyclopedia o f Film a nd Television Techniques, London - N ew York 1973.
Frycie S., Koblewska J., Tendencje rozwojowe oświaty na świecie, W arszawa 1987. Frycie S., Koblewska J., E dukacja audiowizualna m łodzieży szkolnej w Polsce i na
św iecie, W SP, Kielce - Piotrków Trybunalski 1993.
G ajda J., Środki masowego przekazu w wychowaniu, Lublin 1982.
Januszkiew icz F., Technologia kszta łcen ia w szkolnictw ie w yższym . P o jęcia —
problem y — p o stu la ty, PW N, W arszawa 1982.
Januszkiew icz F., Skrzydlewski W ., E dukacyjne za stosow ania telew izji, W SiP, W arszawa 1991.
Kum or A., Radio, telewizja, edukacja, W arszawa 1986.
Kurek J., R ealizacja program ów telewizyjnych, W ydaw nictwa Radia i Telewizji, W arszawa 1980.
Okoń W., Słow nik pedagogiczny, PW N, W arszawa 1975.
Strykowski W ., M edia w edukacji: o d now ych technik nauczania do pedagogiki
i edukacji m edialnej, [w:] W. Strykowski (red.), M edia a edukacja, Poznali
