Acute Phase Proteins as Inflammatory Markers in Selected Diseases and in Treatment Attenuation in the Oral Cavity – Literature Review

Prace Poglądowe

ewa czechowska, Marek Kuras, Jerzy Sokalski

Białka ostrej fazy jako biomarkery stanu zapalnego

w wybranych jednostkach chorobowych jamy ustnej

oraz w ocenie skuteczności ich terapii

na podstawie przeglądu piśmiennictwa

Acute Phase Proteins as Inflammatory Markers in Selected Diseases

and in Treatment Attenuation in the Oral Cavity – Literature Review

Katedra i Klinika chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu

Streszczenie

Białka ostrej fazy to czuły, nieswoisty wskaźnik stanu zapalnego wywołanego zakażeniem, urazem lub zabiegiem operacyjnym. wykorzystywane są jako wskaźnik diagnostyczny w wielu jednostkach chorobowych, m.in. w cukrzy-cy, nadciśnieniu tętniczym, reumatoidalnym zapaleniu stawów, alergii, depresji, a także służą do monitorowania podjętej terapii. Ich stężenie w osoczu zwiększa się podczas wysiłku fizycznego oraz w czasie ciąży. rolą białek ostrej fazy jest m.in.: ograniczanie reakcji zapalnej organizmu, neutralizacja proteinaz, ograniczenie penetracji i rozprzestrzeniania się drobnoustrojów wewnątrz organizmu, udział w procesie krzepnięcia i fibrynolizy, akty-wacja komplementu oraz wpływ na aktywność komórek immunologicznych. w obrębie jamy ustnej zwiększone stężenie osoczowych białek ostrej fazy występuje w periodontopatiach, aktywnych klinicznie zapaleniach około-wierzchołkowych, chorobach pęcherzowych, zapaleniu ślinianek i stomatopatiach protetycznych przebiegających z nadkażeniem grzybiczym. Miejscowe zwiększenie się liczby białek ostrej fazy można wykryć w zapalnie i mar-twiczo zmienionej miazdze. określenie zmian ich stężeń jest przydatnym narzędziem w ocenie przebiegu gojenia ran po operacyjnym usunięciu zębów mądrości, skuteczności leczenia chirurgicznego i farmakologicznego ropni zębopochodnych (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, 57–61).

Słowa kluczowe: białka ostrej fazy, choroby jamy ustnej, leczenie chirurgiczne, leczenie farmakologiczne.

Abstract

acute phase proteins (aPP) are known as sensitive and nonspecific markers of inflammation caused by infection, trauma and surgery. They are used in diagnostic process of many diseases e.g. diabetes, hypertension, rheumatoid arthritis, allergy, depression and in therapy monitoring. Their serum level increase on exertion and gestation. acute phase proteins participate in: limitation of the inflammatory reaction, proteinases neutralizing, reducing microorganism penetration and extention inside the organism, blood clotting and fibrynolytic activities, comple-ment activation and affection of the immune cells activity. The elevated levels of app in serum are observed in patients with periodontal diseases, symptomatic periodontitis, aphtoid diseases, salivary gland inflammation and candida-associated denture stomatitis. local elevation of aPP is noted in inflamed and necrotic pulp. aPP esti-mation is also useful in wound healing after wisdom tooth removal monitoring and surgical and pharmacological treatment effectiveness evaluation (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, 57–61).

Key words: acute phase proteins, oral cavity disease, surgical, pharmacological treatment.

dent. Med. Probl. 2012, 49, 1, 57–61

ISSN 1644-387X © copyright by wroclaw Medical University and Polish dental Society

Zakażenie bakteryjne, uszkodzenie tkanek wskutek urazu lub zabiegu operacyjnego inicju-ją w organizmie ludzkim wiele procesów obron-nych i adaptacyjobron-nych w celu zachowania home-ostazy. Mechanizmy te zostały nazwane reakcją

ostrej fazy i objawiają się zmianami biochemicz-nymi w osoczu [1]. Zmiany biochemiczne dotyczą zmian stężeń heterogennej grupy białek syntety-zowanych głównie w wątrobie – tzw. białek ostrej fazy (b.o.f.). regulacja wydzielania podlega sieci

cytokinowej, w której dominującą rolę odgrywa-ją Il-6 oraz Il-1.

Na podstawie kierunku zmian stężenia wyod-rębniono grupę białek pozytywnych, których stę-żenie wzrasta po zadziałaniu czynnika uszkadza-jącego, oraz grupę białek negatywnych, których stężenie zmniejsza się. Przez wzgląd na zmienną dynamikę wzrostu stężeń b.o.f. podzielono na trzy grupy: do pierwszej zalicza się białka, których stęże-nie wzrasta nawet 1000 razy, np. crP, Saa. drugą grupą są białka, których stężenie wzrasta 2–5-krot-nie. w tej grupie wymienia się: α1-kwaśną gliko-proteinę (agP), α1-antytrypsynę (aT), α1-anty- chymotrypsynę (acT), haptoglobinę (Hp) i fibry-nogen. ostatnią grupą są białka, których stężenie wzrasta o około 50%, są to ceruloplazmina (cp) i c3 [2]. Białka ostrej fazy cechują się również swo-istą kinetyką zmian stężeń. Białka, których stęże-nie wzrasta już 6–8 godzin po zadziałaniu czyn-nika stymulującego, a maksymalne stężenie jest osiągane w przedziale 24–48 godzin są nazwane białkami pierwszego rzutu. Należą do nich: crP, acT, Saa. w przypadku skutecznego leczenia na-stępuje równie szybki powrót wartości do stężeń referencyjnych, który trwa 4–5 dni. Białka drugie-go rzutu maksymalne stężenie osiągają po upływie 72–96 godzin, a spadek wartości następuje po 10 dniach od usunięcia bodźca [3, 4].

rolą białek ostrej fazy jest kontrola przebiegu stanu zapalnego w organizmie w wyniku ograni-czania wtórnego uszkodzenia tkanek przez pro-teinazy, eliminacji produktów rozpadu tkanek, udziału w procesie krzepnięcia i fibrynolizy, wią-zania i transportu żelaza i miedzi oraz modulacji odpowiedzi immunologicznej przez m.in. aktywa-cję układu dopełniacza i regulaaktywa-cję migracji neu-trofili [5, 6].

Poziom stężenia b.o.f. zmienia się w czasie cią-ży, a także w wyniku długotrwałego wysiłku fi-zycznego. Przydatność oznaczania stężeń b.o.f. została dowiedziona w przypadku wielu jednostek chorobowych, w których istotną komponentą jest obecność stanu zapalnego, m.in. w: reumatoidal-nym zapaleniu stawów, nadciśnieniu tętniczym, cukrzycy insulinozależnej, alergii, chorobie no-wotworowej, jak również depresji i chorobie alko-holowej [6–12]. ocena stężeń b.o.f. może być korzystywana jako czynnik diagnostyczny w wy-krywaniu zakażeń oraz określaniu rozległości urazów, a także jako marker skuteczności podję-tej terapii [13–15].

Białko crP jest najbardziej czułym i nieswo-istym markerem rozwijającego się stanu zapalne-go, dlatego zmiany jego stężenia były najczęściej badane w chorobach stomatologicznych.

obecność białka c-reaktywnego została wy-kazana w miazdze zdrowego zęba z użyciem testu

elISa przez Proctor et al. [16]. Badacze porówna-li stężenie crP w osoczu oraz miazdze zębowej: zdrowej, zmienionej zapalnie oraz martwiczej. Zmiany stężeń crP w miazdze występowały nie-zależnie od zmian badanego białka w osoczu. Na tej podstawie Proctor et al. [16] sugerują, iż miej-scowy wzrost stężenia crP był skutkiem reakcji z mediatorami zapalnymi obecnymi już wcześniej w miazdze zęba. Statystycznie istotne różnice uzy-skano natomiast między stężeniem crP w miaz-dze zdrowej i zmienionej zapalnie. Nawet nieod-wracalne zapalenie miazgi nie było jednak wystar-czająco silnym bodźcem, aby wywołać uogólnioną reakcję ostrej fazy w organiźmie ludzkim. ozna-czalne wartości crP stwierdzono również w prób-kach martwej miazgi.

Następstwem nieleczonych chorób miazgi jest rozprzestrzenianie się zakażeń w tkankach otacza-jących wierzchołek korzenia zęba. Zajęta kość wy-rostka zębodołowego jest resorbowana, a powsta-łą przestrzeń zajmuje patologiczna tkanka ziar-ninowa. Brekalo-Prso et al. [17], badając poziom cytokin odpowiedzialnych za syntezę białek ostrej fazy, wykazali wzrost stężenia TNF-α oraz Il-6 w pobranych próbkach tkanek zmian okołowierz-chołkowych. U pacjentów, u których zanotowano ból na opukiwanie zęba, stężenie Il-6 było zna-cząco większe niż u pacjentów niewykazujących objawów klinicznych zaostrzenia procesu zapal-nego. wydaje się zatem, że obecność objawów kli-nicznych świadczy o większej aktywności immu-nologicznej ziarniniaków okołowierzchołkowych. Marton et al. [18] ocenili osoczowe stęże-nie b.o.f. u pacjentów z przewlekłym zaostrzo-nym zapaleniem ozębnej. Udokumentowali po-nadnormatywne stężenie białka c-reaktywnego, α1-antytrypsyny, α2-makroglobuliny, cerulopla-zminy oraz haptoglobiny. wartości wymienio-nych białek tylko nieznacznie przekraczały gór-ną granicę normy, co może wskazywać na ograni-czony zakres zapalenia. wyraźny wzrost stężenia uzyskano w przypadku crP. Trzy miesiące po za-biegu resekcji stężenia wszystkich badanych białek osiągnęły prawidłowe wartości [18, 19].

cytokiny prozapalne oraz białka ostrej fazy są obecne również w płynie dziąsłowym. Szcze-gólne znaczenie mają α1-antytrypsyna oraz α2- -makroglobulina, które razem stanowią 90% stę-żenia proteinaz w osoczu [6]. Uważa się, iż w pły-nie dziąsłowym osób zdrowych osiągają 10% war-tości osoczowej [20]. w przebiegu indukowane-go zapalenia dziąseł Kinane et al. [6] zanotowali podwyższenie stężenia Il-1, α1-antytrypsyny, α2- -makroglobuliny oraz transferyny w płynie słowym proporcjonalne do wzrostu indeksu dzią-słowego gI. wzrost stężenia α2-makroglobuliny w badaniu był bardziej wyraźny niż w przypadku

α1-antytrypsyny, co mogło być związane z miej-scowym wydzielaniem tego białka przez rezydu-jące lub naciekarezydu-jące makrofagi. adonogianaki et al. [21] w kolejnym badaniu u pacjentów z in-dukowanym zapaleniem dziąseł prowadzonym przez 3 tygodnie zanotowali, iż wzrost stężenia aT, l2M utrzymuje się ponad granicą normy na-wet po przywróceniu prawidłowych nawyków hi-gienicznych oraz związanych z tym wskaźników higienicznych.

Podobną dynamikę zmian stężenia l2M za-notowała condacii et al. [22] zarówno w popłu-czynach z kieszonek dziąsłowych, jak i w płynie dziąsłowym. Kontynuacja tych badań pozwoliła stwierdzić, iż średnie stężenia aT, l2M w płynie dziąsłowym są również podwyższone w zapaleniu przyzębia, a wartości te są większe w stosunku do uzyskanych w zapaleniu dziąseł. Tylko wzrost stę-żenia l2M był znaczący statystycznie w porówna-niu do wartości uzyskanych u osób zdrowych [20].

oliveira et al. [23] w swoich badaniach wyka-zali znaczącą korelację między stężeniem crP i fi-brynogenu a słabą higieną jamy ustnej; u pacjentów szczotkujących zęby mniej niż dwa razy dziennie stężenie wyżej wymienionych białek było podwyż-szone. odnotowali również, iż ryzyko wystąpienia choroby układu sercowo-naczyniowego zwięk-szało się o 70% u osób szczotkujących zęby mniej niż 2 razy dziennie. al-Shahat et al. [24] dowie-dli, iż u osób z chorobami sercowo-naczyniowy-mi wpływ na poziom hscrP ma zaawansowanie, a nie typ choroby przyzębia. offenbacher et al. [25] zanotowali, iż podjęcie terapii periodontologicznej u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi, które nie są otyłe może wpłynąć na zmniejszenie stęże-nia hs-crP, nawet jeśli początkowo wartość ta wy-nosiła więcej niż 3 mg/l. leczenie choroby przy-zębia nie wpływało jednak na hs-crP w badanej grupie, jeśli wyjściowa wartość badanego białka była mniejsza niż 3 mg/l.

adinolfi i lehner [26] ocenili osoczowe stęże-nie crP i α1-antytrypsyny u pacjentów z syndro-mem Behçeta oraz aftami nawrotowymi. wartości stężeń crP w surowicy chorych na zespół Behçe-ta były nieznacznie podwyższone, ale utrzymywa-ły się w granicach normy. wyniki te mogutrzymywa-ły suge-rować, iż uzyskanie oznaczalnych stężeń crP mo-że być użyteczne w diagnostyce różnicowej wymo-żej wymienionych jednostek chorobowych. oznaczal-ne wartości crP u pacjentów z aftami nawracają-cymi mogą ponadto wskazywać na ryzyko rozwi-nięcia się zespołu Behçeta. Badanie stężenia α1- -antytrypsyny wykazało porównywalne wartości tego białka w obu jednostkach chorobowych oraz grupie kontrolnej.

Yao et al. [27] wykazali ekspresję mrNa dla syntezy crP i SaP oraz prozapalnych cytokin w

in-dukowanym zapaleniu ślinianek na modelu zwierzę-cym. Największe stężenie mrNa uzyskano 24 go-dziny po wstrzyknięciu oleju terpentynowego.

oznaczanie stężenia crP może również służyć jako marker stanu zapalnego u chorych na cukrzy-cę typu 2 niezwiązanego z samą cukrzycą. doroc-ka-Bobkowska et al. [28] wykazali, iż najwyższe stężenie crP wystąpiło u pacjentów ze stomato-patią protetyczną powikłaną nadkażeniem grzy-biczym. Średnie stężenie crP u pacjentów cho-rujących na cukrzycę typu 2 wynosiło 6,12 mg/l, a u pacjentów, u których dodatkowo występowała stomatopatia protetyczna – 7,31 mg/l. wśród cier-piących z powodu cukrzycy typu 2 i współistnie-jącej stomatopatii najwyższe średnie stężenie crP wynoszące 8,39 mg/l zanotowano u chorych na stomatopatię typu II.

Białka ostrej fazy są markerem stanu zapal-nego występującego po chirurgicznych zabiegach wykonanych w obrębie jamy ustnej.

w badaniach ren et al. [29] u pacjentów z ostrym ropniem zębopochodnym średnie stęże-nie crP wynosiło 23,6 mg/l, u pacjentów z rop-niem przyzębnym 13,3 mg/l, a u pacjentów z zapa-leniem zębodołu – 22,8 mg/l. w wyniku skutecz-nego leczenia chirurgiczno-farmakologiczskutecz-nego chorych z ropniem zębopochodnym po tygodniu od wdrożenia terapii u 9 na 10 pacjentów war-tość crP zmniejszyła się < 5 mg/l. w chirurgii ja-my ustnej stężenia crP wzrastają również po za-biegach operacyjnego usunięcia zębów mądrości i implantacji wszczepów stomatologicznych.

wyniki badań własnych przeprowadzonych w Katedrze i Klinice chirurgii Stomatologicznej UM w Poznaniu wskazują, że oceniane chirur-giczne zabiegi stomatolochirur-giczne wywołują słabo nasilone zmiany w stężeniach crP. rozległość za-biegu implantacji wszczepów stomatologicznych ma wpływ na wielkość zmian stężeń crP. Zabieg operacyjnego usunięcia zęba mądrości wywołuje bardziej istotne różnice w zachowaniu się stężeń crP niż implantacja pojedynczego wszczepu oraz porównywalne zmiany stężeń z implantacją więk-szej liczby wszczepów [30, 31].

Bulut et al. [32] prowadzili badania białek ostrej fazy po zabiegach operacyjnego usuwania zatrzymanych trzecich zębów trzonowych w żu-chwie. oznaczali stężenia białka c-reaktywnego i α1-antytrypsyny – aT jako indykatorów wcze-snych i późnych pooperacyjnych zakażeń. celem tych badań była ocena wartości rutynowej anty-biotykoterapii w chirurgii zatrzymanych trzecich zębów trzonowych oraz określenie, czy seryjne ba-dania ilościowe wybranych białek mogą być przy-datne w ocenie pooperacyjnej, szczególnie w wy-krywaniu zakażeń pozabiegowych. Badania te nie ujawniły istotnych statystycznie różnic między

gru-pami otrzymującymi antybiotyk i placebo w od-niesieniu do zmian crP i aT w surowicy w cza-sie pobierania próbek. autorzy ci uważają białko c-reaktywne za użyteczne we wczesnym wykry-waniu zakażenia bakteryjnego i ocenie przebiegu gojenia pozabiegowego u pacjentów po dłutowa-niu zatrzymanych zębów mądrości. Uważają nato-miast, że aT nie dostarcza informacji o wczesnym zakażeniu pooperacyjnym, ale może być pomoc-na w ocenie późnych powikłań zapalnych i stanów przewlekłych po chirurgicznym leczeniu zatrzy-manych trzecich zębów trzonowych. Stan zapalny występujący po zabiegach chirurgicznych jest nie-zbędny w procesie prawidłowego gojenia rany, ale ograniczenie jego nasilenia może zmniejszyć obja-wy kliniczne u pacjentów.

Freitas et al. [33] wykazali, że zastosowanie naświetlania laserem lllT po zabiegach opera-cyjnego usunięcia zębów mądrości skutkuje obni-żeniem stężenia crP.

el Sharraway et al. [34] zbadali przeciwzapal-ny wpływ ibuprofenu i tramadolu po usunięciu

za-trzymanych dolnych trzecich zębów trzonowych przez ocenę stężenia crP w surowicy krwi. wy-kazali, iż po 72 godzinach od zabiegu u pacjen-tów przyjmujących tramadol stężenie crP wzro-sło o 123%, u przyjmujących ibuprofen – o 84%, a u pacjentów stosujących tramadol z ibuprofe-nem – tylko o 37%. Zatosowanie tramadolu ra-zem z ibuprofenem po zabiegach chirurgicznych może zatem wywoływać przeciwzapalny efekt ad-dycyjny.

Podsumowanie

oznaczanie stężeń białek ostrej fazy w dia-gnostyce chorób jamy ustnej to temat niewystar-czająco zgłębiony i wymagający dalszych, zakro-jonych na szerszą skalę badań. ocena zmian stę-żeń, szczególnie białka c-reaktywnego wydaje się być uzasadniona w przypadku oceny skuteczności leczenia chirurgicznego i farmakologicznego oraz ocenie gojenia ran pozabiegowych w jamie ustnej.

Piśmiennictwo

[1] gabay c., Kushner I.: acute phase proteins and other systemic responses to inflammation. N. engl. J. Med. 1999, 340, 448–454.

[2] Koj a.: definition and clasification of acute-phase proteins. w: gordon a. H., Koj a. The acute-phase response to injury and infection. amsterdam, New York, oxford: elsevier 1985, 139–144.

[3] Kushner I.: The phenomenon of the acute phase response. ann. Ny. acad. Sci. 1982, 389, 39–48. [4] Koj a.: reakcja ostrej fazy i klasyfikacja ostrej fazy. diagn. lab. 1985, 21, 261–266.

[5] Koj a.: Biologiczne funkcje białek ostrej fazy. diagn. lab. 1987, 23, 191–203.

[6] Kinane d.F., adonogianaki e., Moughal N., winstanley F.P., Mooney J., Thornhill M.: Immunocys-tochemical characterization of cellular infiltrate, related endothelial changes and determination of gcF acute- -phase proteins during human experimental gingivitis. J. Periodont. res. 1991, 26, 286–288.

[7] Sobieska M.: Białka ostrej fazy w diagnostyce różnicowej chorób reumatycznych. Post. Nauk Med. 1998, 11, 81–82. [8] chyrek r., Bogdański P., cymerys M., Pupek-Musialik d., Jabłecka a.: wpływ redukcji masy ciała na

wybra-ne parametry procesu zapalwybra-nego u chorych z nadciśnieniem tętniczym i otyłością. Farm. współ. 2008, 1, 123–128. [9] Zozulińska d., Majchrzak a., Markiewicz S., Sobieska M., wiktorowicz K., wierusz-wysocka B.:

Selec-ted markers of inflammatory response in diabetic patients. diab. res. 1996, 31, 33–39.

[10] Kasprzyk M., dyszkiewicz w., Zwaruń d., leśniewska K., wiktorowicz K.: ocena wybranych białek ostrej fazy jako czynników rokowniczych u chorych leczonych chirurgicznie z powodu niedrobnokomórkowego raka płuc. Pneumonol. alergoz. Pol. 2008, 76, 321–326.

[11] Służewska a., robakowski J.K., Sobieska M., wiktorowicz K.: concentration and microheterogenity glyco-forms of alpha-1-acid glycoprotein in major depressive disorder. J. affect. disord. 1996, 39, 149–155.

[12] Krawiec a., chrostek l., cylwik B., Supronowicz Z., Szmitkowski M.: Stężenie sjalowanych glikoprotein w surowicy mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Pol. Merk. lek. 2007, 23, 51–254.

[13] Strzelczyk J., wasiak J., Modzelewski B.: Monitorowanie białka c-reaktywnego w celu wczesnego wykrywa-nia powikłań po zabiegach operacyjnych. Pol. Przeg. chir. 1994, 66, 352–357.

[14] Franz a.r., Bauer K., Schalk a., garland S.M., Bowman e.d., rex K., Nyholm c., Norman M., Bougatef a., Kron M., Mihatsch w.a., Pohlandt F.: Measurement of interleukin-8 in combination with c-reactive protein reduced unnecessary antibiotic therapy in newborn infants: a multicenter, randomized, controlled trial. Pediatrics 2004, 114, 1–8.

[15] atarowska M., Sobieska M., ozachowska S., Ponikowska I., Samborski w.: oznaczanie białek ostrej fazy oraz profilu ich glikozylacji przy ocenie skuteczności krioterapii ogólnoustrojowej u chorych na reumatoidalne za-palenie stawów. Now. lek. 2005, 74, 127–130.

[16] Proctor M. e., Turner d. w., Kaminski e. J., osetek e. M., Heuer M. a.: determination and relationship of c-reactive protein in human dental pulps and in serum. J. endodont. 1991, 17, 265–270.

[17] Brekalo-Prso I., Kocjan w., Simic H., Brumini g., Pezelj-ribaric S., Borcic J., Ferrari S., Mietlic-Kar-lovic I.: Tumor necrosis factor-alpha and interleukin-6 in human periapical lesions. Mediators Inflamm. 2007, v. 2007, Id 38210, doi: 10.1155/2007/38210.

[18] Marton I., Kiss c., Balla g., Szabo T., Karmazsin l.: acute phase proteins in patients with chronic periapical granuloma before and after surgical treatment. oral Microbiol. Immunol. 1988, 3, 95–96.

[19] Marton I., Kiss c.: Influence of surgical treatment of periapical lesions on serum and blood levels of inflamma-tory mediators. Int. endod. J. 1992, 25, 229–233.

[20] adonogianaki e., Mooney J., Kinane d. F.: The ability of gingival crevicular fluid acute phase proteins to distin-guish healthy, gingivitis and periodontitis sites. J. clin. Periodontol. 1992, 19, 98–102.

[21] adonogianaki e., Moughal N. a., Mooney J., Stirrups d., Kinane d. F.: acute-phase proteins in gingival cre-vicular fluid during experimentally induced gingivitis. J Periodont. res. 1994, 29, 196–202.

[22] condacci I., cimasoni g., ahmad-Zadeh c.: α2-macroglobulin in sulci from healthy and inflamed human gin-givae. Infect. Immun. 1982, 36, 66–71.

[23] oliveira c., watt r., Hamer M.: Toothbrushing inflammation, and risk of cardiovascular disease: result from Scottish Health Survey. BMJ 2010, 340, 27.

[24] al-Shahat M. a., al-Samad a. a., el-aal I. a.: aggressive and slowly-progressive periodontitis in patients with coronary artery disease. levels of c-reactive protein, fibrinogen and Il-6. J. d. J. 2008, 24, 141–153.

[25] offenbacher S., Beck J. d., Moss K., Mendoza l., Paquette d. w., Barrow d. a., couper d. J., Steward d. d., Falkner K. l., graham S. P., grosi S., gunsolley J. c., Madden T., Maupome g., Trevisan M., Van dyke T. e., genco r. J.: results from the periodontitis and vascular events (PaVe) study: a pilot multicentered, randomized, controlled trial to study effects of periodontal therapy in a secondary prevention model of cardiova-scular disease. J. Periodontol. 2009, 80, 190–201.

[26] adinolfi M., lehner T.: acute phase proteins and c9 in patients with Behçet’s syndrome and aphthous ulcers. clin. exp. Immunol. 1976, 25, 36–39.

[27] Yao c., wei w., li X., Hosoi K.: acute phase protein induction by experimental inflammation in the salivary gland. J. oral. Pathol. Med. 2005, 34, 364–367.

[28] dorocka-Bobkowska B., Łukaszewska-Kuska M., Zozulińska-Ziułkiewicz d., wierusz-wysocka B.: Białko c-reaktywne u chorych na cukrzycę typu 2 ze stomatopatią protetyczną. Protet. Stomatol. 2011, 61, 5–12. [29] ren Y.F., Malmstrom H. S.: rapid quantitative determination of c-reactive protein at chair side in dental

emer-gency patients. oral Med. 2007, 104, 49–55.

[30] Kuras M., Sokalski J., Szubert J.: Zmiany stężeń białka c-reaktywnego po zabiegach chirurgicznych w jamie ustnej. Now. lek. 2009, 78, 129–134.

[31] Kuras M., Sokalski J., wiktorowicz K.: changes of c-reactive protein and transferrin concentrations following surgical procedures in the oral cavity. Pol. J. environ. Stud. 2009, 18, 373–378.

[32] Bulut e., Bulut S., etikan I., Koseoglu o.: The value of routine antibiotic prophylaxis in mandibular third mo-lar surgery. acute phase protein levels as indicator of infection. J. oral Sci. 2001, 43, 117–122.

[33] Freitas a. c., Pinheiro a. l. B., Miranda P., Thiers F. a., Vieira a. l.: assessment of anti-inflammatory ef-fect of 830 nm laser light using c-reactive protein levels. Braz. dent. J. 2001, 12, 187–190.

[34] el-Sharrawy e. a., el-Hakim I. e., Sameeh e.: attenuation of c-reactive protein increases after exodontia by tramadol and ibuprofen. anesth. Prog. 2006, 53, 78–82.

Adres do korespondencji:

Praca wpłynęła do redakcji: 27.10.2011 r. Po recenzji: 2.12.2011 r.

Zaakceptowano do druku: 19.12.2011 r. received: 27.10.2011 r.

revised: 2.12.2011 r. accepted: 19.12.2011 r.