Przebieg procesu asymilacyjnego Polonii brazylijskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 791. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Jan Brzozowski Katedra Studiów Europejskich. Przebieg procesu asymilacyjnego Polonii brazylijskiej 1. Wprowadzenie Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Brazylii w połowie XIX w., główne fale imigrantów napłynęły jednak dopiero pod koniec XIX w. (tzw. gorączka brazylijska) oraz na początku XX w. Byli to głównie chłopi, którzy skorzystali z oferty rządu brazylijskiego, subsydiującego osadnictwo rolnicze na południu kraju. Otrzymywali początkowo darmową ziemię pod uprawę oraz wsparcie finansowe. Szacuje się, że do 1939 r. przybyło do Brazylii ok. 150 tys. osób1. Mimo że grupa ta jest stosunkowo niewielka (szczególnie w porównaniu z emigracją do Stanów Zjednoczonych) stanowi ciekawy materiał badawczy. Niezwykle interesującą kwestią jest przebieg procesu asymilacyjnego, który ze względu na szczególne cechy osadnictwa w Brazylii i strategię gospodarowania Polaków przebiegał ze znacznym opóźnieniem. Chociaż na temat Polonii w Ameryce Łacińskiej opublikowano wiele prac2, zagadnienie to nie zostało wyczerpane, ponieważ poświęcano mu uwagę niejako ubocznie, przy okazji rozważań nad innymi problemami. Celem niniejszego artykułu jest uzupełnienie tej luki. Na początku odwołano się do teorii asymilacji, by wyjaśnić, jak przebiega ten proces w wypadku Polonii brazylijskiej. Teorię skonfrontowano następnie z historią tej grupy, by na koniec spróbować odpowiedzieć na pytanie, jaką tożsamość mają obecnie Brazylijczycy polskiego pochodzenia. 1. M. Kula, Historia Brazylii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 94–95.. Należy tu wymienić prace M. Kuli, A. Dembicza, K. Smolany i T. Palecznego, np.: M. Kula, Polonia brazylijska, PWN, Warszawa 1981; A presença polonesa na América Latina, red. A. Dembicz, K. Smolana, CESLA, Warszawa 1996; T. Paleczny, Rasa, etniczność i religia w brazylijskim procesie narodowotwórczym, Universitas, Kraków 2004. 2.

(2) Jan Brzozowski. 102. 2. Teoria asymilacji Tradycyjnie asymilacja była definiowana jako proces, w ramach którego różne zbiorowości etniczne w wyniku wzajemnej interakcji upodabniają się do siebie3. Obecnie zwraca się uwagę na jej wielowymiarowość; asymilacja definiowana jest jako forma przemiany etnicznej, zachodząca po obu stronach granicy rozdzielającej dwie grupy. F. Barth rozumie tę granicę jako zestaw cech kulturowych i społecznych grupy etnicznej, które w konfrontacji z inną grupą nabierają konkretnego znaczenia i pozwalają się od niej odróżnić4. Asymilacja jest zatem stopniowym zmniejszaniem kulturowych i społecznych różnic między różnymi grupami etnicznymi. Pochodzenie etniczne jednostki staje się coraz mniej ważne, a granica pomiędzy grupami etnicznymi w danym społeczeństwie zanika. W nowszym ujęciu, autorstwa m.in. R. Alby i V. Nee, odrzuca się możliwość jednostronnej asymilacji mniejszej grupy w ramach głównego nurtu (mainstreamu), reprezentowanego przez większość społeczeństwa. Zauważa się natomiast, że główny nurt również zmienia się pod wpływem mniejszości i „ewoluuje w kierunku pozwalającym na włączenie członków grup etnicznych i rasowych, które były wcześniej z niego wykluczone”5. Bardzo istotną dla opisu historii Polonii brazylijskiej typologię procesów asymilacyjnych zaproponował E. Francis. Wyróżnił on następujące etapy w przemianach zbiorowości etnicznej: zbiorowość imigrantów, grupę etniczną pierwotną, grupę etniczną wtórną i kategorię etniczną. Przez zbiorowość imigrantów rozumie grupę imigrancką tuż po przyjechaniu do kraju osiedlenia, identyfikującą się wyłącznie z krajem pochodzenia i uznającą się za członków narodu pochodzenia. Charakteryzuje się ona brakiem instytucji i więzi wykraczających poza zbiorowość sąsiedzką czy lokalną, a w jej skład wchodzą wyłącznie ludzie urodzeni poza krajem osiedlenia. Grupa etniczna pierwotna składa się zarówno z imigrantów, jak i osób urodzonych już w kraju osiedlenia. W ramach tej grupy tworzą się już elementy więzi i organizacji społecznej (kompletność instytucjonalna o charakterze lokalnym), zaczyna też wychodzić etniczna prasa. W zbiorowości narasta przekonanie o własnej inności i odrębności, zarówno wobec kraju pochodzenia, jak i osiedlenia6. W stadium grupy etnicznej wtórnej zbiorowość imigrantów ma ten problem tożsamościowy za sobą. Jej przedstawiciele są świadomi swej odrębności względem kraju pochodzenia. Równocześnie zbiorowość ta coraz bardziej integruje się G. Babiński, Więź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych, PWN, Warszawa–Kraków 1986, s. 7. 3. F. Barth, Ethnic Groups and Boundaries, s. 15-16, www.luc.edu/depts/philosophy/tec/wren/ barth.pdf, 15.03.2005. 4. 5 R. Alba, V. Nee, Remaking the American Mainstream. Assimilation and Contemporary Immigration, Harvard University Press, Cambridge 2003, s. 11–12.. G. Babiński, op. cit., s. 14–16.. 6.

(3) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 103. w ramach społeczeństwa przyjmującego, co przejawia się w zanikaniu kompletności instytucjonalnej. Wiąże się to z kryzysem organizacji etnicznych oraz ze stopniowym rozpadem społeczności lokalnych. Członkowie grupy etnicznej wtórnej po przezwyciężeniu kryzysu tożsamości zajmują się przede wszystkim zdobywaniem wyższej pozycji w kraju osiedlenia, zawierają małżeństwa mieszane i opuszczają etniczne getta. Natomiast kategoria etniczna to grupa etniczna w zaawansowanym stadium rozpadu. Jej członkowie skutecznie wtopili się w społeczeństwo przyjmujące. Życie organizacyjne tej zbiorowości jest ograniczone do minimum, a jej kompletność instytucjonalna została całkowicie rozbita. Grupa ta ma charakter symboliczny oraz okazjonalny – działalność grupowa podejmowana jest incydentalnie, najczęściej przy okazji jakiś uroczystości („etniczność odświętna”)7. Ostatnią koncepcją związaną z procesem asymilacji, a bardzo użyteczną w przypadku Polonii brazylijskiej, jest koncepcja invented ethnicity (invention of ethnicity). Zakłada ona, że grupa imigrantów w kraju osiedlenia korzysta ze swego dziedzictwa kulturowego w sposób selektywny, wybierając z niego te elementy, które są jej potrzebne. Imigranci, zamiast być biernymi uczestnikami procesu asymilacji, sami aktywnie go kształtują, wchodząc w interakcje ze społeczeństwem przyjmującym, a także z innymi grupami etnicznymi. W tym aspekcie koncepcja invented ethnicity jest cennym uzupełnieniem wymienionej wcześniej koncepcji autorstwa R. Alby i V. Nee8. W dalszej części artykułu wykorzystano także periodyzację dziejów Polonii brazylijskiej zaprezentowaną przez ks. J. Pitonia. Autor wyróżnił trzy okresy: materialnego „zahaczania się”, częściowej adaptacji i zaawansowanej asymilacji9. Podział ten nie oddaje jednak w pełni istoty procesu asymilacyjnego. Dlatego posłużono się też modelem asymilacji E. Francisa, który autor niniejszego artykułu uważa za bardziej uniwersalny. 3. Faza materialnego „zahaczania się” Odwołując się do typologii E. Francisa, można stwierdzić, że faza ta obejmuje etap zbiorowości imigrantów oraz początek etapu grupy etnicznej pierwotnej. Jak pisze G. Babiński, „podział Francisa ma charakter bardzo luźnej typologii, w której można w zasadzie bez większego trudu wyznaczać apogeum każdego 7. Ibidem, s. 17–18.. K.N. Conzen et al., The Invention of Ethnicity: A Perspective from the USA, „Journal of American Ethnic History” 1992, vol. 12, nr 1, Fall, s. 4–6. 8. 9 J. Pitoń, Przemiany Polonii brazylijskiej na tle całego kontynentu południowowamerykańskiego [w:] Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, red. H. Kubiak, A. Pilch, Ossolineum, Wrocław 1976, s. 478–479..

(4) Jan Brzozowski. 104. ze stadiów, ale bardzo trudno jest określić precyzyjne granice między kolejnymi fazami przemian”10. Niewątpliwie dzieje się tak, gdy próbuje się dostosować typologię E. Francisa do przemian zachodzących w Polonii brazylijskiej. W fazie nazwanej umownie przez ks. J. Pitonia fazą materialnego „zahaczania się” Polonia znajdowała się na etapie zbiorowości imigrantów z pewnymi elementami charakterystycznymi dla grupy etnicznej pierwotnej. Chodzi tu przede wszystkim o kompletność instytucjonalną grupy oraz skupienie przestrzenne i izolację społeczną polskich osadników, w mniejszym stopniu o działalność etnicznej prasy. Określenie konkretnych ram czasowych tej fazy jest niezmiernie trudne, ponieważ procesy asymilacyjne i przemiany tożsamości przebiegają płynnie i nierównomiernie. Umownie można przyjąć za początek rok 1871, czyli utworzenie kolonii Pilarzinho pod Kurytybą11. Cezurą jest niewątpliwie wybuch I wojny światowej, który obudził nadzieje na odzyskanie niepodległości przez Polskę i zmusił Polonię do zajęcia określonego stanowiska wobec tego problemu. Zdecydowaną większość Polaków, którzy przybyli do Brazylii (ok. 95%), stanowili chłopi, którzy chcieli otrzymać w miejscu osiedlenia ziemię uprawną na własność. Dlatego też w początkowym okresie osadnicy polscy w Brazylii koncentrowali się na problemach materialnych. Osadnictwo polskie w porównaniu z osadnictwem innych nacji, które również przyjechały do Brazylii, aby prowadzić działalność rolniczą, było dość specyficzne. Osadnicy włoscy, niemieccy czy japońscy starali się o nadziały ziemskie w pobliżu szlaków komunikacyjnych, blisko miast. Dzięki temu łatwiej im było sprzedawać swoje produkty. Względna bliskość obszarów miejskich powodowała również, że często już w drugim pokoleniu migranci przenosili się do miast. Sytuacja chłopów polskich była zupelnie inna. Przybyli oni do Brazylii, by dostać ziemię pod uprawę. Pragnienie to było tak silne, że w obrębie tej grupy zaobserwowano zjawisko zwane głodem ziemi. Zwraca na nie uwagę M. Kula: „głód ziemi powodował wewnętrzne migracje osadników: odsprzedawanie terenów już uprawionych Włochom, Niemcom czy Portugalczykom i przenoszenie się na tereny nowe, gdzie można było zdobyć ziemi więcej”12. W rezultacie doszło do powstania odizolowanych polskich kolonii rolniczych w trzech południowych stanach – Paranie, Santa Catarinie i Rio Grande do Sul. Były to specyficzne getta etniczne, w których kontakty ze światem zewnętrznym, a w szczególności z lokalną administracją, były bardzo ograniczone; specyficzne, bo w odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych migracja do miast przebiegała bardzo powoli, a wchłonięcie niektórych gett w wyniku procesów urbanizacyjnych było G. Babiński, op. cit., s. 14.. 10. Data ta jest uznawana przez samą Polonię brazylijską za symboliczny początek polskiego osadnictwa w Brazylii. 11. M. Kula, Polonia brazylijska, s. 56.. 12.

(5) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 105. również utrudnione ze względu na oddalenie przestrzenne. To w odizolowanych koloniach w interiorze koncentrowało się życie polonijne. Szczególnie w początkowym okresie skupiska polonijne w miastach były bardzo niewielkie i ograniczały się właściwie do Rio de Janeiro, São Paulo i Kurytyby. W koloniach polskich w tym okresie zaczęło występować zjawisko kompletności instytucjonalnej. Jednym z jego elementów był polski kościół. Religia była pierwszą potrzebą, o którą mógł zadbać chłop polski po wykarczowaniu ziemi pod uprawę i zbudowaniu własnego domu. Koloniści zaczęli budować kaplice i kościoły, a następnie sprowadzać polskich księży. Ponieważ do budowy świątyni konieczna była współpraca całej społeczności polonijnej, w koloniach powstały zalążki organizacji etnicznych. Ich celem, oprócz budowy kościoła – jak pisze ks. J. Pitoń – stało się: „zachowanie swej kulturowej odrębności i wychowanie młodego pokolenia w duchu tradycji. (...) Kościół stał się punktem oparcia, scalał zbiorowość polonijną, przypominał kraj ojczysty, był namiastką rodzinnych stron, rodził solidarność grupową”13. W tym wypadku imigranci nie mogli liczyć na pomoc państwa. W Brazylii organizacja życia religijnego katolików przebiegała bowiem początkowo według modelu północnoamerykańskiego – stworzono system kaplicowy, uwzględniający podział narodowościowy. Tak powstałe kaplice czy kościoły były odwiedzane przez polskich księży, którzy stawali się często liderami lokalnych społeczności14. Kolejnym krokiem było utworzenie szkół polonijnych. Tutaj również na pomoc rządu federalnego i władz stanowych nie można było liczyć – system oświaty brazylijskiej był bardzo nieefektywny, brakowało szkół, a przede wszystkim wykwalifikowanych nauczycieli. Tym samym imigranci polscy, włoscy, niemieccy i innych narodowości zostali de facto skazani na rozwijanie szkolnictwa etnicznego. Było to zadanie dla Polonii szczególnie trudne – należy pamiętać, że Polscy imigranci byli słabo wykształceni, większość z nich stanowili niepiśmienni chłopi. Dodatkowo nie mogli oni liczyć, w przeciwieństwie do innych etni, na pomoc swojego państwa15. Większość szkół powstałych przed 1900 r. miało charakter szkółek parafialnych, prowadzonych na poziomie elementarnym (cztery lata nauki). Bardzo wiele zależało od stanu materialnego polskich chłopów. Ponieważ większość z nich była biedna, również i szkoły polonijne znalazły się w trudnym położeniu. Pewna poprawa nastąpiła po roku 1900. Do szkół polonijnych zaczęła napływać kadra nauczycielska, szczególnie siostry zakonne ze zgromadzenia św. Wincen13. J. Pitoń, op. cit., s. 478.. R.C. Wachowicz, Aspekty polityczne i ideologiczne polskiej imigracji do Brazylii (1869–1964) [w:] Obecność polska w Brazylii, Materiały z sympozjum Brazylia–Polska–Kurytyba 1988, wydane Warszawa 1996, s. 14. 14. R.C. Wachowicz, As escolas da colonização polonesa no Brasil, Anais da Comunidade Brasileiro Polonesa 1970, vol. 2, s. 19–20. 15.

(6) Jan Brzozowski. 106. tego a Paulo (Siostry Miłosierdzia – 1904 r.) i Siostry Rodziny Marii (1906 r.). Po rewolucji w 1905 r. do Brazylii zaczęli przybywać przedstawiciele inteligencji z zaboru rosyjskiego, w tym wielu pedagogów. Wśród nich był A. Hempel, który wraz z R. Paulem założył w 1909 r. Kolegium im. Mikołaja Kopernika w Marechal Mallet. Była to szkoła średnia zawodowa o profilu handlowo-rolniczym16. W pierwszym okresie można już zauważyć rozwój prasy polonijnej. W 1892 r. powstaje w Kurytybie tygodnik „Gazeta Polska w Brazylii”. Natomiast w 1904 r. ukazuje się pierwszy numer „Polaka w Brazylii”. Wymienione wydawnictwa ukazywały się dość regularnie, większość gazet polonijnych miało jednak charakter epizodyczny, utrzymywały się na rynku od kilku miesięcy do kilku lat17. Jak już wspomniano, procesy asymilacyjne społeczności polonijnej przebiegały ze znacznym opóźnieniem. Przyczyn było wiele. Większość dotyczyła jednak warunków, w jakich osiedlali się polscy chłopi w Brazylii. Składały się na nie: – zwarte osadnictwo – polskie kolonie koncentrowały się na zwartym obszarze południowej Brazylii, przede wszystkim w północnej i północno-wschodniej części Rio Grande do Sul oraz w centralnej i południowej części Parany. Sprzyjało to powstawaniu „wysp językowych”, tym bardziej że powstały tam polskie kościoły i szkoły; – słabość państwa przyjmującego (miała ona bezpośredni związek z typem osadnictwa, o którym była mowa w punkcie poprzednim). Brazylia nie mogła zapewnić imigrantom szkół z językiem portugalskim ani brazylijskich księży. Ponadto to rząd brazylijski zabiegał o imigrantów, którzy mieli zasiedlić południowe stany, a nie odwrotnie. Nie mógł wobec tego występować z pozycji siły i narzucać im miejsc, w których mieli się osiedlać. Wynikało to przede wszystkim ze słabości państwa i jego instytucji, które powinny być tradycyjnymi ośrodkami asymilacji kierowanej (przymusowej). Dlatego po początkowym okresie dużej autonomii, którą cieszyli się imigranci, trudniej było narzucić pewne regulacje o charakterze asymilującym18; – mała atrakcyjność kulturowa i słabość ekonomiczna społeczeństwa przyjmującego – chłopi polscy po przyjeździe do kolonii stwierdzali, że miejscowi rolnicy gospodarują w sposób bardzo prymitywny. Ponadto polski etos pracy, wyrażający się w powiedzeniu „bez pracy nie ma kołaczy”, wpływał na postrzeganie przeciętnego brazylijskiego chłopa jako leniwego. W tym okresie zaczął się kształtować 16 G.A. Górski, Nauczanie języka i kultury polskiej w Brazylii, Kraków 1992, s. 15–17 (maszynopis przechowywany w Bibliotece Instytutu Studiów Polonijnych i Etnicznych); R.C. Wachowicz, As escolas..., s. 51–52.. 17 J. Brzozowski, Dylematy tożsamości Polonii brazylijskiej [w:] Pamięć zbiorowa w procesie integracji Europy, red. J. Łaptos, WN WSP w Krakowie, Kraków 1996, s. 72.. M. Kula, Polonia brazylijska, s. 104–105.. 18.

(7) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 107. tzw. mit pioniera polskiego niosącego postęp cywilizacyjny19. Towarzyszyły mu niechęć do tubylców i przekonanie o ich niższości; nazywano ich pogardliwie „dzikami”. Nic więc dziwnego, że w polskich koloniach rolnicy nie chcieli się uczyć języka portugalskiego20; – upośledzenie ekonomiczne i kulturowe grupy – paradoksalnie mimo mitu pioniera i przekonania o wyższości Polaków nad tubylcami w społeczeństwie brazylijskim powstał negatywny stereotyp Polonii. Polaco, czyli Polak, określenie pierwotnie neutralne, stało się szybko epitetem skrajnie negatywnym – w rodzaju męskim kojarzyło się z pijakiem, a w żeńskim – z prostytutką. Bardzo istotnym czynnikiem wzmacniającym negatywny stereotyp Polaków w Brazylii był fakt, że w początkowym okresie osadnictwa nie posiadali oni własnego państwa – stąd określenie homens sem bandeira, czyli „ci, którzy nie mają sztandaru”21. Chłopi polscy znaleźli się niestety na niższych szczeblach hierarchii społecznej nowego kraju22. Negatywny stereotyp Polonii brazylijskiej, którego źródeł należy szukać właśnie w omawianym okresie, stał się olbrzymim obciążeniem dla tej grupy, ponadto okazał się wyjątkowo trwały. Odmienna była sytuacja Polonii miejskiej, przede wszystkim kurytybskiej. Jak już wspomniano, szczególnie w początkowym okresie w miastach osiedliła się niewielka liczba przedstawicieli Polonii. W miarę upływu czasu liczba ta jednak sukcesywnie rosła, czy to za sprawą wewnętrznej migracji, czy to napływu nowych imigrantów, w szczególności nielicznej polskiej inteligencji. Polonia miejska szybciej ulegała asymilacji: kontakty z Brazylijczykami były koniecznością, dlatego znajomość języka portugalskiego już w drugim pokoleniu imigrantów była powszechna. 4. Faza częściowej adaptacji Początek tej fazy można umownie wiązać w wybuchem I wojny światowej, natomiast jej koniec – z akcją nacjonalistyczną prezydenta G. Vargasa w 1938 r. W tym okresie społeczność polonijna w Brazylii przeszła transformację: zbiorowość imigrantów przekształciła się w grupę etniczną pierwotną. Już we wcze Mit ten został później wykorzystany przez Polonię do podkreślenia swoich zasług i dowartościowania się w społeczeństwie brazylijskim. 19. 20. M. Kula, Polonia brazylijska, s. 102 i 109–111.. Ibidem, s. 62. Obecnie używa się już neutralnego określenia Polonês, a określenie Polaco uważa się za obraźliwe. 21. 22 W.T. Miodunka, Tupi, Guarani, Português, Negro, Mestiço, Mulato, Italiano, Polaco, Brasileiro. Kształtowanie się tożsamości brazylijskiej na tle przemian tożsamości mieszkańców Brazylii, „Przegląd Polonijny” 2000, z. 3, s. 33–34..

(8) Jan Brzozowski. 108. śniejszym okresie pojawiły się pewne elementy charakterystyczne dla tego etapu, przede wszystkim izolacja Polonii zamieszkującej głównie kolonie rolnicze w brazylijskim interiorze. Izolacji tej towarzyszyło skupienie przestrzenne i kompletność instytucjonalna, ponieważ większość osadników w poszczególnych koloniach stanowili Polacy. W fazie częściowej adaptacji pojawiły się kolejne elementy charakterystyczne dla grupy etnicznej pierwotnej, przede wszystkim silne związki z krajem pochodzenia. Początkowo identyfikacja osadnika polskiego w Brazylii ograniczała się do wsi, z której pochodził, ewentualnie regionu. Tym samym utożsamiał się on początkowo jedynie – używając określenia Stanisława Ossowskiego – z „ojczyzną prywatną”, natomiast poczucie więzi z „ojczyzną ideologiczną” kształtowało się stopniowo na emigracji23. Bardzo istotnym czynnikiem wzmacniającym przywiązanie do „ojczyzny ideologicznej” stała się I wojna światowa – sprawa niepodległości Polski zaczęła wtedy nabierać realnych kształtów. W Brazylii zorganizowano zbiórki pieniędzy oraz przeprowadzono rekrutację ochotników do armii polskiej: najpierw Legionów, a później armii Hallera. Tym samym „ojczyzna” stała się wreszcie czymś uchwytnym, namacalnym. Po 1918 r. istniało przecież suwerenne państwo polskie, które w Brazylii utworzyło swoje przedstawicielstwa dyplomatyczne. W okresie międzywojennym polskie MSZ, chcąc wpływać na organizacje i towarzystwa polonijne, kładło duży nacisk na kontakty z emigracją24. Charakterystyczną cechą grupy etnicznej pierwotnej jest też problem identyfikacji: z jednej strony świadomość przynależności do „narodu pochodzenia”, a z drugiej świadomość pewnej „inności” w stosunku do tego narodu25. Ks. J. Pitoń pisze o „dwóch światach”, w których żyli Polacy urodzeni już w Brazylii: „Brazylijczyk (...) polskiego pochodzenia żyje w getcie, w cieniu wieżyc kościelnych, w kręgu kulturowym swego klubu i towarzystwa. Modli się i czuje po polsku, obchodzi uroczystości państwowe polskie i kościelne (...)”26. Ludzie ci mieli już jednak obywatelstwo brazylijskie, w tym kraju pracowali i mieli swoje domy. Nie poczuwali się jeszcze do łączności z narodem brazylijskim, wiedzieli jednak, że różnią się od Polaków mieszkających w Polsce – w kraju, który większość z nich znała jedynie z opowieści i który był dla nich obcy27. Fazę częściowej adaptacji kończą wydarzenia, które miały olbrzymi wpływ na losy Polonii brazylijskiej – reformy żetulizmu i budowa Nowego Państwa (Estado 23 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny [w:] idem, O Ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984, s. 26–27. 24 25 26 27. M. Kula, Polonia brazylijska, s. 122–130 i 173–175.. G. Babiński, op. cit., s. 16. J. Pitoń, op. cit., s. 479.. Ibidem..

(9) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 109. Novo) przez prezydenta G. Vargasa. Akcja nacjonalistyczna za jego rządów była typowym przykładem asymilacji kierowanej i przymusowej. Do jej przeprowadzenia użyto całego aparatu administracyjnego, zarówno na szczeblu federalnym, jak i stanowym, jak również środków masowego przekazu (głównie brazylijskich gazet). Pod koniec XIX i na początku XX w. rząd brazylijski prowadził bardzo liberalną politykę w stosunku do imigrantów, pozwalając na koncentrację osadników jednej narodowości w poszczególnych regionach, szkolnictwo w języku etnicznym i sprowadzanie własnych księży. Wpłynęło to znacznie na opóźnienie procesu asymilacji. Zaczęło to niepokoić brazylijskich polityków. Również w brazylijskim społeczeństwie pojawiły się nastroje szowinistyczne i niechętne cudzoziemcom, popularne stało się hasło „Brazylia dla Brazylian”28. Po zamachu stanu dokonanym przez G. Vargasa, 10 listopada 1937 r. rozpoczęła się budowa nowego ustroju politycznego, nazwanego Nowym Państwem. Spoiwem integrującym podzielone społeczeństwo brazylijskie miał się stać nacjonalizm, a właściwie jego agresywna odmiana – szowinizm narodowy. Nowe Państwo, w odróżnieniu od dotychczasowego systemu – Starej Republiki (República Velha), miało być państwem silnym, dlatego podjęto działania mające na celu wzmocnienie władzy centralnej kosztem władzy stanowej. Polityka tworzenia Nowego Państwa – żetulizm, musiała również objąć mniejszości narodowe. Ponieważ celem było utworzenie jednolitego narodu brazylijskiego, wszelkie przejawy odrębności etnicznej musiały zniknąć29. Zorganizowana akcja nacjonalistyczna różniła się w poszczególnych stanach, ponieważ wiele zależało od interpretacji rozporządzeń i od stanowiska władz lokalnych. Nie wszędzie dyspozycje rządu centralnego były wprowadzane z całą stanowczością. Z drugiej jednak strony, zdarzały się stany, w których działania skierowane przeciwko imigrantom były znacznie surowsze, niż nakazywały to dekrety płynące z Rio de Janeiro30. Uwidoczniło się to szczególnie w przypadku Polonii brazylijskiej. Osadnictwo polskie koncentrowało się de facto w dwóch stanach południowych – Paranie i Rio Grande do Sul. W Kurytybie akcją nacjonalistyczną dowodził gen. M. de Vasconcellos, radykalny nacjonalista, słynący z szowinistycznych wypowiedzi, bardzo niechętny imigrantom. To głównie przez niego działania przeciwko imigrantom w Paranie były szczególnie intensywne. W rezultacie w ciągu kilku lat: 28 M. Krasicki, Sytuacja Polonii brazylijskiej w dobie ustaw nacjonalistycznych prezydenta Getulio Vargasa [w:] Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, red. M. Kula, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983, s. 413–417; M. Kula, Historia Brazylii, s. 206–209. 29. M. Kula, Polonia brazylijska, s. 160–162.. Przykładem takich działań, prowadzonych przez władze lokalne, było karanie imigrantów za używanie języka obcego w miejscach publicznych; taką osobę zmuszano do wypicia szklanki nafty. Zob. J. Brzozowski, op. cit., s. 74. 30.

(10) Jan Brzozowski. 110. – zlikwidowano szkolnictwo obce, w tym szkoły polskie, – zamknięto większość towarzystw i organizacji etnicznych, a ich majątek przejęło państwo, – zlikwidowano prasę obcojęzyczną, – rozpoczęto działania mające na celu unarodowienie Kościoła katolickiego w Brazylii (prześladowania księży-cudzoziemców, obowiązek sprawowania mszy świętej i wygłaszania homilii w języku portugalskim). Sytuacja w Santa Catarinie była podobna, nieco liberalniej postępowały za to władze w Rio Grande do Sul31. Reformy Vargasa wywarły niewątpliwie olbrzymi wpływ na Polonię brazylijską, a także na tempo asymilacji tej grupy. Agresywny nacjonalizm brazylijski był dla niej bardzo bolesnym doświadczeniem, szczególnie dla tej części osadników, którzy pamiętali jeszcze czasy zaborów. Odebranie polskich księży, zamknięcie polskich szkół, organizacji i gazet przyjęto początkowo z niedowierzaniem. Był to dla Polonii prawdziwy szok, doszło do rozbicia wspólnoty i likwidacji życia zbiorowego32. Odpowiedź na pytanie, czy akcja nacjonalistyczna przyspieszyła asymilację, nie jest łatwa. Reakcja Polonii nie była jednorodna. Z jednej strony akcja nacjonalistyczna wzmocniła przekonanie o konieczności asymilacji, z drugiej – przymus z nią związany budził niechęć, a niekiedy skłaniał do stawiania oporu. Polacy nie pozostali bierni: pisano petycje i protesty, które nie przyniosły wymiernych korzyści, szukano sposobów „ominięcia” dekretów rządowych. Niektóre organizacje polonijne przetrwały dzięki zmianie nazwy bądź otwarciu się na członków nie-Polaków. Przykładowo Towarzystwo im. Mikołaja Kopernika w Erechim zmieniło nazwę na Sociedade Instrutiva e Recreativa Rui Barbosa, czyli Towarzystwo Rekreacyjno-Oświatowe Rui Barbosa33. Naukę w szkole polskiej, która została zamknięta, próbowano przenieść na plebanię lub do domów prywatnych34. Tym samym władze osiągnęły rezultat przeciwny do zamierzonego – w obliczu zagrożenia doszło do większej integracji grupy i wzrostu tożsamości grupowej. Inaczej należy jednak oceniać efekty akcji nacjonalistycznej w dłuższym okresie. Trzeba pamiętać, że trwała ona bardzo długo – w swej skrajnej formie kilkanaście lat 35. Była przy tym prowadzona przez władze stanowe i lokalne z pełną konsekwencją oraz przy aprobacie społeczeństwa brazylijskiego. Nawet M. Krasicki, op. cit., s. 423–437.. 31. 32 33. W.T. Miodunka, Tupi, Guarani..., s. 42.. J. Brzozowski, op. cit., s. 74.. W ten sposób przed asymilacją broniła się Polonia w Santa Catarina. M. Krasicki, op. cit., s. 426. 34. J. Brzozowski, op. cit., s. 74.. 35.

(11) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 111. gdy została de facto zakończona, pewne jej elementy funkcjonowały nadal, szczególnie w administracji i szkolnictwie36, co powodowało, że procesy asymilacji kierowanej stały się bardziej efektywne. Akcja nacjonalistyczna per saldo spełniła swoje zadanie – doprowadziła do asymilacji mniejszości narodowych. Rozbicie zbiorowości polonijnej wpłynęło na pewno dodatnio na przyspieszenie tego procesu. Społeczności imigracyjne, w tym i Polonia, w znacznym stopniu utraciły swoją odrębność i były stopniowo wchłaniane przez społeczeństwo brazylijskie. 5. Faza zaawansowanej asymilacji Faza ta stanowi zdecydowanie najdłuższy okres w historii Polonii brazylijskiej. Jako jej początek można umownie przyjąć II wojnę światową. Ponieważ asymilacja polskich imigrantów nie została jeszcze zakończona, faza zaawansowanej asymilacji trwa nadal. W tym okresie następują fundamentalne przemiany w środowisku polonijnym w Brazylii, przekształcenie grupy etnicznej pierwotnej w grupę etniczną wtórną. W wypadku Polonii brazylijskiej okres grupy etnicznej wtórnej jest najdłuższy. Następnie (dalej w fazie zaawansowanej asymilacji) Polonia przekształca się w kategorię etniczną. Jedną z cech charakterystycznych dla etapu grupy etnicznej pierwotnej jest świadomość odrębności względem kraju pochodzenia. W przypadku Polonii wskazać można wiele czynników, które wpłynęły na zmianę tożsamości z propolskiej na probrazylijską: – wspomniana wcześniej akcja nacjonalistyczna – po II wojnie światowej została podjęta ponownie, gdy G. Vargas na powrót objął władzę (1951–1954); wiąże się z nią charakterystyczny dla grupy etnicznej wtórnej kryzys organizacji etnicznych oraz zanik kompletności instytucjonalnej (likwidacja polskich szkół, a w Kościele liturgii w języku polskim); – naturalne procesy asymilacji związane z chęcią awansu społecznego – migracja do miast trzeciego lub czwartego pokolenia imigrantów37, a tym samym opuszczanie etnicznych gett oraz zawieranie przez członków Polonii małżeństw mieszanych; Przykładem jest obowiązek cotygodniowego odśpiewania hymnu brazylijskiego w szkole średniej i podstawowej na specjalnym apelu. 36. Lub też, jak miało to miejsce w przypadku kolonii polskich Pilarzinho czy Tomas Coelho, wchłonięcie przez miasta (w tym przypadku – Kurytybę) w wyniku postępującej urbanizacji. W.T. Miodunka, „O Negro do Paraná é o Polaco”, czyli o przemianach tożsamości polskiej w Brazylii [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej i ich odzwierciedlenie w świadomości społecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996, s. 163. 37.

(12) Jan Brzozowski. 112. – postrzeganie dziedzictwa kulturowego jako balastu utrudniającego zdobycie wyższej pozycji w kraju osiedlenia. Jednym z powodów, dla których część osób nie przyznawała się do polskiego pochodzenia, był negatywny stereotyp Polaków w Brazylii. Inną przyczyną była oczwiście akcja nacjonalistyczna, a następnie okres PRL-u. Należy pamiętać, że kontakt z powojenną Polską był utrudniony ze względu na żelazną kurtynę i pojałtański podział świata38. Stało się to szczególnie widoczne za czasów dyktatury wojskowej w Brazylii (1964–1984). W świadomości przeciętnego mieszkańca Brazylii Polska stawała się powoli symbolem świata komunistycznego. Dla reżimu wojskowego komunizm był tym, czym czerwona płachta dla byka. Łatwo więc sobie wyobrazić, że działacze polonijni starający się podtrzymać związki kulturalne z krajem byli podejrzewani o nastawienie prokomunistyczne. Słowo „komunizm” było jeszcze jednym dobrym argumentem odstraszającym młode pokolenia od czegokolwiek, co miało związek z polskością39. Warto jednak pamiętać, że procesy te zachodziły w społeczności polonijnej nierównomiernie. Większość przedstawicieli Polonii asymilowała się według modelu E. Francisa. Asymilacja postępowała jednak wolniej w odległym interiorze, w odosobnionych koloniach wiejskich, częściowo również w miastach. Chodzi tu przede wszystkim o nową emigrację wojenną, która przybyła do Brazylii podczas i bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej. Nie była to duża grupa, liczyła kilkanaście tysięcy osób – najczęściej byli to żołnierze walczący na Zachodzie, którzy nie chcieli wrócić do powojennej Polski. Grupa ta osiadła głównie w miastach (Rio de Janeiro, São Paulo, Kurytyba, Porto Alegre), znajdowala się pod silnym wpływem ośrodka londyńskiego. Pierwsze pokolenie tych imigrantów (po części nadal żyjące) uważało się za Polaków, nie utrzymywali oni jednak żadnych kontaktów z PRL, w tym z placówkami dyplomatycznymi. Z powodu braku kontaktów z krajem drugie i trzecie pokolenie zasymilowało się wyjątkowo szybko40. Asymilacja zdecydowanej większości społeczności polonijnej w Brazylii przekroczyła na przełomie lat 60. i 70. próg krytyczny. Pojawiły się kolejne cechy charakterystyczne dla grupy etnicznej wtórnej. Chodzi tu przede wszystkim o postępującą integrację w społeczeństwie przyjmującym – przedstawiciele Polonii osiągnęli wysokie pozycje w nauce, medycynie czy sądownictwie. Także ci, którzy pozostali w koloniach i gospodarowali na roli, stali się ważnymi członkami Kontakty Polonii z krajem po II wojnie światowej stały się możliwe dopiero po 1956 r. W. Helman, Działalność organizacji polonijnych w Ameryce Łacińskiej i ich współczesne przeobrażenia [w:] Polonia w Ameryce Łacińskiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, Lublin 1977, s. 134. 38. 39. J. Brzozowski, op. cit., s. 77–78.. Podczas uroczystości zorganizowanych przez Towarzystwo im. Marszałka Piłsudskiego w Kurytybie na początku lat 90. średnia wieku zebranych przekraczała 60 lat. Pojedynczy młodzi członkowie nie znali nawet jednego słowa po polsku. 40.

(13) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 113. lokalnych społeczności41. Jak już wcześniej wspomniano, zdobywanie wyższej pozycji w kraju osiedlenia wiązało się jednak z procesami dezintegracyjnymi w społeczności polonijnej (opuszczanie gett etnicznych, zanik kompletności instytucjonalnej, amalgamacja). Paradoksalnie wraz z awansem gospodarczym i społecznym pojawiła się wśród przedstawicieli Polonii potrzeba ponownego wystąpienia jako zbiorowość, związana z chęcią przezwyciężenia negatywnego obrazu Polaka w Brazylii. Był to kolejny element charakterystyczny dla grupy etnicznej wtórnej. Pierwszą okazją do działania zbiorowego stały się uroczyste obchody Stulecia Emigranta Polskiego w Brazylii. W 1953 r. dr E. Tempski i B. Ostoja-Roguski42 oraz ks. J. Pałka powołali w Kurytybie Komitet Stulecia Emigranta Polskiego. Zajmował się on organizacją prelekcji, odczytów i występów polonijnych zespołów folklorystycznych. Po odwilży październikowej w 1956 r. kontakty z krajem stały się znowu możliwe, czego efektem był udział Polonii w obchodach Tysiąclecia Chrztu Polski i Tysiąclecia Państwa Polskiego. Podjęto wówczas wiele inicjatyw, spośród których należy wymienić przede wszystkim przeprowadzenie zbiórki pieniędzy na budowę szkoły Tysiąclecia w Kołobrzegu (1960–1961), a także rozpoczęcie budowy Placu Polskiego w Kurytybie (1961 r.)43. Kolejnym ważnym wydarzeniem były obchody stulecia polskiego osadnictwa w Paranie w 1971 r. Dwa lata wcześniej w Kurytybie uformował się Komitet Kultury Superintendencji Obchodów Stulecia Osadnictwa Polskiego. Oprócz organizowania wielu uroczystości (festynów, odczytów itp.) bardzo ważnym elementem działalności Komitetu było wydanie pisma naukowego Anais da Comunidade Brasileiro-Polonesa (Roczniki Społeczności Brazylijsko-Polskiej). W. Miodunka słusznie zauważa, że wydając Anais, społeczność polonijna chciała podkreślić swój wkład w budowę nowoczesnej Brazylii, a także przemianę, jaka w niej zaszła. Dlatego rok wydania pierwszego numeru Anais (1970 r.) uważa on za datę symbolizującą definitywne przekształcenie się społeczności polonijnej w Brazylijczyków polskiego pochodzenia. Świadczyć ma o tym użyta w tytule nazwa Comunidade Brasileiro-Polonesa; umieszczenie przymiotnika brazylijski na pierwszym miejscu nie jest przypadkowe44. Owe wysiłki, mające na celu zmianę wizerunku Polonii w społeczeństwie brazylijskim, są jak najbardziej zrozumiałe, jeśli odniesie się je do wspominanej 41. J. Brzozowski, op. cit., s. 78.. Byli to znani działacze polonijni, a zarazem deputowani do Zgromadzenia Stanowego Parany. 42. 43 W. Helman, Działalność..., s. 136–143; W. Helman, Organizacje polonijne w Brazylii, Warszawa 1975, s. 15–19. 44. W.T. Miodunka, Tupi, Guarani..., s. 46–47..

(14) Jan Brzozowski. 114. już koncepcji invention of etnicity. Potrzeba działań kolektywnych wynikała nie tylko z dążenia do zmiany obrazu Polaka w Brazylii, ale przede wszystkim z chęci zmiany własnej tożsamości. Polonia jako grupa nie składała się już przecież z prostych chłopów, ale z Brazylijczyków polskiego pochodzenia, będących w dużej części osobami wykształconymi i dumnymi ze swoich europejskich korzeni. Transformacja Polonii zmierzała więc w dwóch kierunkach: tworzenia własnej tożsamości oraz podejmowania działań skierowanych na zewnątrz – do społeczeństwa przyjmującego. To drugie zadanie było niewątpliwie trudniejsze. Przemiana w środowisku polonijnym była widoczna, ale nie została w pełni zauważona przez Brazylijczyków. Oczywiście Anais zostały dostrzeżone przez inteligencję parańską, ale nie przebiły się do szerszej świadomości społecznej. Punktem zwrotnym dla Polonii, jeśli chodzi o uznanie i szacunek w społeczeństwie brazylijskim, był wybór Karola Wojtyły na papieża w 1978 r. Papież stał się dla Polonii bohaterem, polskie pochodzenie było wreszcie powodem do dumy, a nie do wstydu45. Brazylijska uczona, M.C. Solheid da Costa, zwraca uwagę, że wizyta Jana Pawła II w Kurytybie w 1980 r. stała się okazją do chwilowego, ale znaczącego odwrócenia ról społecznych. Polacy, którzy zajmowali dotąd dolne szczeble drabiny społecznej, znaleźli się w centrum zainteresowania i pełnili rolę „pośredników rytualnych między Janem Pawłem II a mieszkańcami Kurytyby”46. Przed papieżem wystąpiła grupa Brazylijczyków polskiego pochodzenia w polskich strojach ludowych, która zaśpiewała polskie pieśni. Uroczystość została pokazana w telewizji, dzięki czemu Polonia mogła się poczuć doceniona przez całą Brazylię. Kolejnymi pozytywnymi dla Polonii wydarzeniami były: upadek dyktatury wojskowej w Brazylii (1984 r.) i przywrócenie demokracji, a także upadek komunizmu i wolne wybory w Polsce (1989 r.). Oznaczało to nowy etap w relacjach między środowiskami polonijnymi a ojczyzną. Patriotycznie nastawiona część Polonii (głównie emigracja wojenna, skupiona w miastach) przez cały okres PRL-u nie utrzymywała kontaktów z krajem. Podobnie było w przypadku części działaczy polonijnych, którzy w czasach dyktatury unikali tych kontaktów, obawiając się podejrzeń o sympatie prokomunistyczne. Po 1989 r. środowiska te otwarły się na. Większość autorów zwraca uwagę właśnie na wybór papieża i jego wizytę w Kurytybie w 1980 r. jako moment, w którym Polacy zaczęli przezwyciężać swój negatywny stereotyp w społeczeństwie brazylijskim. Nie kwestionując tej tezy, chciałbym zwrócić uwagę na dwa inne wydarzenia, które z pewnością również się do tego przyczyniły. Pierwszym z nich był triumf Orłów Górskiego na Mistrzostwach Świata w 1974 r. i pokonanie Brazylijczyków przez polską reprezentację w meczu o trzecie miejsce. Drugim wydarzeniem o niebagatelnym znaczeniu było powstanie Solidarności – Lech Wałęsa stał się w Brazylii osobą bardzo popularną i szanowaną. 45. W.T. Miodunka, O Negro..., s. 173–174.. 46.

(15) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 115. współpracę z Polską i polskimi placówkami dyplomatycznymi47. Polskie władze również bardziej zainteresowały się współpracą z Polonią, w tym celu w miejsce Towarzystwa Polonia powołano nową organizację – Wspólnotę Polską. Lata 90. XX w. i początek XXI w. to okres bardzo pomyślny dla Polonii brazylijskiej. Wiąże się to z pozytywnym nastawieniem władz brazylijskich, które prowadzą politykę wielokulturowości. Możliwe stało się uzyskanie wsparcia finansowego dla różnych inicjatyw środowiska polonijnego, np. nauki języka polskiego. Powstają również nowe organizacje, odradzają się środowiska polonijne w miejscach, gdzie wydawało się, że życie polonijne całkowicie zamarło. Oczywiście jest to już zupełnie inny typ etniczności, odpowiadający etapowi kategorii etnicznej. Charakterystyczną cechą „nowej” polskości jest jej selektywność – z dorobku kulturowego wybiera się te elementy, które są atrakcyjne. Więzią spajającą Polonię jest przede wszystkim kultura, traktowana właśnie w sposób wybiórczy: polski folklor, obchodzenie typowych polskich świąt (opłatek, święconka, czyli śniadanie wielkanocne), polska kuchnia (pierogi, gołąbki, wódka). Jest to etniczność o charakterze incydentalnym, odświętnym; przedstawiciele Polonii spotykają się rzadko, najczęściej przy okazji wspólnych obchodów świąt religijnych i narodowych, uroczystości czy festynów. Na typowy polski festyn, organizowany przez społeczność polonijną w danej miejscowości, składają się: – msza święta odprawiana przez polskiego misjonarza, najczęściej w języku portugalskim; – występ lokalnego lidera polonijnego; – typowe polskie potrawy (często sama nazwa festynu odnosi się do jedzenia, np. festival da culinária polonesa, czyli festiwal polskiej kuchni); są to głównie ruskie pierogi, charutos (czyli gołąbki) oraz linguiça polonesa (polska kiełbasa); przede wszystkim ze względu na warunki klimatyczne (wysokie temperatury) rzadko podaje się wódkę, najczęściej serwuje się piwo; – występ polskiego zespołu folklorystycznego, ewentualnie zespołu grającego tradycyjną muzykę ludową; często też miejscowa młodzież polonijna i dzieci ubierane są w polskie stroje ludowe48. W tym miejscu również znajduje potwierdzenie koncepcja invention of etnicity – Polonia wybiera ze swojego dziedzictwa kulturowego te elementy, które sama uznała za użyteczne i potrzebne. Dlatego z potraw polskiej kuchni karierę w Brazylii zrobiły przede wszystkim pierogi, zresztą przyrządzane w nieco inny sposób Miałem okazję uczestniczyć w specjalnej uroczystości w Towarzystwie im. Marszałka Piłsudskiego w Kurytybie na początku 1992 r., kiedy to po blisko półwieczu członkowie tej organizacji mogli w swojej siedzibie powitać przedstawiciela dyplomatycznego wolnej Polski, Konsula Generalnego RP w Kurytybie, Jerzego Brzozowskiego. 47. 48. J. Brzozowski, op. cit., s. 80–81..

(16) 116. Jan Brzozowski. niż w Polsce49. Jeden z restauratorów polskiego pochodzenia z Kurytyby, który specjalizuje się w tej potrawie, ogłosił się nawet „królem pierogów” (Tadeu Rei do Pierogi). Z powodów klimatycznych popularności nie zdobyły takie polskie dania, jak barszcz (Boże Narodzenie w Brazylii obchodzi się w środku lata) czy bigos. Obecnie uczestnictwo w kulturze polonijnej jest możliwe bez znajomości ojczystego języka; po polsku mówi bardzo niewielki odsetek Polonii. Wiele polskich słów przetrwało jednak w języku potocznym, np. wspomniane „pierogi”, a także w życiu religijnym – Nossa Senhora Częstochowska, czyli Matka Boska Częstochowska, której kult jest bardzo rozpowszechniony50. Ciekawym zjawiskiem jest również to, że atrakcyjność kultury polskiej wykracza poza grupę osób pochodzenia polskiego: w wielu polonijnych zespołach folklorystycznych blisko połowa członków nie ma polskich korzeni51, a festyny polonijne w interiorze przyciągają na ogół całą lokalną społeczność. Polskie pochodzenie na południu Brazylii nie jest już powodem do wstydu, wręcz przeciwnie – można zaobserwować pewną modę na polskość w społeczeństwie brazylijskim. Literatura A presença polonesa na América Latina, red. A. Dembicz, K. Smolana, CESLA, Warszawa 1996. Alba R., Nee V., Remaking the American Mainstream. Assimilation and Contemporary Immigration, Harvard University Press, Cambridge 2003. Babiński G., Więź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych, PWN, Warszawa–Kraków 1986. Barth F., Ethnic Groups and Boundaries, www.luc.edu/depts/philosophy/tec/wren/barth.pdf, 15.03.2005. Brzozowski J., Dylematy tożsamości Polonii brazylijskiej [w:] Pamięć zbiorowa w procesie integracji Europy, red. J. Łaptos, WN WSP w Krakowie, Kraków 1996. Conzen K.N., Gerber D.A., Morawska E., Pozzetta G.E., Vecoli R.J., The Invention of Ethnicity: A Perspective from the USA, „Journal of American Ethnic History” 1992, vol. 12, nr 1, Fall. Na południu Brazylii tradycyjny polski biały ser jest właściwie nieznany. W związku z tym do produkcji farszu używa się innego sera (ricota fresca), którego smak różni się znacznie od białego sera (jest mniej kwaśny). Jest to ciekawy przykład dostosowania kuchni etnicznej do warunków lokalnych. 49. 50 Jak pisze M. Kula, część określeń związanych z życiem i kulturą Polonii to wyrazy polskie, bo tłumaczenie na portugalski nie oddaje istoty danego pojęcia. Nossa Senhora de Częstochowa nie znaczy tego samego co Nossa Senhora Częstochowska. Dodanie przymiotnika polskiego pozwala zachować polonijny charakter wiary katolickiej i podkreśla przywiązanie do tradycji. M. Kula, Polska diaspora w Brazylii [w:] Polska diaspora, red. A. Walaszek, WL, Kraków 2001, s. 125–129.. Np. w latach 90. XX w. liderem zespołu „Wisła” z Kurytyby był chłopak, ktory nie miał białego koloru skóry. 51.

(17) Przebieg procesu asymilacyjnego.... 117. Górski G.A., Nauczanie języka i kultury polskiej w Brazylii, Kraków 1992 (maszynopis przechowywany w Bibliotece Instytutu Studiów Polonijnych i Etnicznych). Helman W., Działalność organizacji polonijnych w Ameryce Łacińskiej i ich współczesne przeobrażenia [w:] Polonia w Ameryce Łacińskiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, Lublin 1977. Helman W., Organizacje polonijne w Brazylii, Warszawa 1975. Krasicki M., Sytuacja Polonii brazylijskiej w dobie ustaw nacjonalistycznych prezydenta Getulio Vargasa [w:] Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, red. M. Kula, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983. Kula M., Historia Brazylii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987. Kula M., Polonia brazylijska, PWN, Warszawa 1981. Kula M., Polska diaspora w Brazylii [w:] Polska diaspora, red. A. Walaszek, WL, Kraków 2001. Miodunka W.T., „O Negro do Paraná é o Polaco”, czyli o przemianach tożsamości polskiej w Brazylii [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej i ich odzwierciedlenie w świadomości społecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996. Miodunka W.T., Tupi, Guarani, Português, Negro, Mestiço, Mulato, Italiano, Polaco, Brasileiro. Kształtowanie się tożsamości brazylijskiej na tle przemian tożsamości mieszkańców Brazylii, „Przegląd Polonijny” 2000, z. 3. Ossowski S., O Ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984. Paleczny T., Rasa, etniczność i religia w brazylijskim procesie narodowotwórczym, Universitas, Kraków 2004. Pitoń J., Przemiany Polonii brazylijskiej na tle całego kontynentu południowowamerykańskiego [w:] Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, red. H. Kubiak, A. Pilch, Ossolineum, Wrocław 1976. Wachowicz R.C., As escolas da colonização polonesa no Brasil, Anais da Comunidade Brasileiro Polonesa 1970, vol. 2. Wachowicz R.C., Aspekty polityczne i ideologiczne polskiej imigracji do Brazylii (1869– –1964) [w:] Obecność polska w Brazylii, Materiały z sympozjum Brazylia–Polska, Kurytyba 1988, wydane: Warszawa 1996. Assimilation of the Polish Diaspora in Brazil The first Polish settlers came to Brazil in the mid-19th century; however, the main waves of immigration took place at the end of the 19th century (“Brazilian fever”) and at the beginning of the 20th century. Although, numerically, it was a relatively small group – an estimated 150,000 persons had arrived in Brazil by 1939 – it constitutes interesting research material. The assimilation process is a particularly interesting topic – due to the specific features of settlement in Brazil, and the strategies adopted by Poles to manage in the new situation, assimilation was significantly delayed. Despite many publications about the Polish diaspora in Latin America, this subject has not been fully covered, as the issue of assimilation has generally featured as a side-issue to discussion of more pertinent problems. The aim of this article is to bridge that this gap. First, the author refers to the theory of assimilation in order to clarify how these processes occurred in the case of the Polish community in Brazil. He then compares the actual history of this group with the theory and attempts to answer the question: currently, what is the identity of Brazilians of Polish origin?.

(18)