706
R ecenzjew d rożona w ośrodku pasam onictw a w Saint Etienne. Z ostała ona następnie jeszcze bardziej ulepszona w p o ło w ie X I X w . w S z w a jc a rii w okolicach W oh len , gdzie ro z w in ął się w y ró b słom ianych plecionek na skalę p rzem ysłow ą. M aszyna ta skła dała się z całego szeregu szpul, które poprzez swe obroty p ow o d o w ały splatanie się przędzy czy słomy. B y ła ona początkow o poruszana siłą ręki ludzkiej, potem zaś różnym typem napędu. A u tork a om aw ia także zasady fu n k cjo n o w an ia i typ w y r o b ó w trzech m niejszych m aszyn narzędziow ych stosowanych obecnie w Japo nii przy w y ro b ie plecionek na skalę rzemieślniczą. U rządzen ia te są najprostszym typem m aszyn narzędziowych, konstrukcyjnie w ychodzą one od ra m czy też k u listych urządzeń do w y ro b u wzorzystych plecionek poruszanych ręką ludzką. N a u w a g ę zasługuje także om ówienie techniki w y k o n y w a n ia różnych ozdób z w ło s ó w ludzkich na specjalnych zespołach klocków , przypom inających narzędzia produ kcji klockow ych koronek i pasam oniczych guzików . W y r o b y te by ły szczególnie m od ne w e F ra n c ji w X V I I I w . i autorka korzysta z rycin D iderota zamieszczonych w e francuskiej Encyklopedii albo słowniku rozum ow anym nauk, sztuk i rzemiosł. W podręczniku w ykorzystano także bogaty m ateriał ze w zo rn ik ó w pasam oniczych X V I I — X I X wieku.
W szelk ie rozw iązania techniczne św iato w ego plecion karstw a zostały ukazane w o m aw ianej publikacji. M oże ona służyć zarów no współczesnym technologom i pasam onikom ja k historykom tej bran ży produkcji. N a zakończenie sp ra w a języka technicznego. S z w a jc a rk a sam a napisała sw ą książkę po angielsku, odczuw ając b ra k niezbędnego słow nictw a technicznego zarów no w języ ku niemieckim, ja k i francuskim . W szystkie p od staw o w e sło w n ik i techniczne różnych branży w łó k ie n niczych zostały w y d a n e w ostatnim trzydziestoleciu po angielsku i stąd trudności podania precyzyjnych ustaleń term inologicznych w innych językach.
Irena Turnau (W a rs z a w a )
Kenneth G eorge P o n t i n g : A Dictionary of D yes and Dyeing. Lon don 1980 207 ss. + 30 rye.
S ło w n ik b a rw n ik ó w i fa rb ia rs tw a jest p ierw szym tego typu w y d a w n ictw em u w zględ n iającym zarów no całą historię bra n ży włókienniczej, ja k i jej współczes ność do ostatniego dziesięciolecia. A utor, zm arły w 1983 r. b y ł n ajw iększym au to rytetem w e w łók ien n ictw ie angielskim i jedn ym z najznakom itszych specjalistów w skali św iato w ej. S p ra w o w a ł fu nkcję dyrektora fu n d a cji E ry k a P asolda (p o w o łanej dla bad ań n ad w łók ien nictw em ) oraz redaktorem „T extile H isto ry”. F a r - b ia rstw o by ło jedn ym z je g o głów nych tem atów p odejm ow anych kilk a razy w fo r m ie arty ku łó w . Jako in ży n ier-w łók ien n ik p ro w ad ził w ciągu 25 lat dział fa rb ia rs tw a fabrycznego, później zaś pogłębił studia historyczne nad rozw ojem tej branży. D ośw iadczenia całego życia p ozw oliły m u na opracow anie zarów no historii f a r biarstw a, ja k jego współczesności. W y b r a ł on m odną obecnie form ę sło w n ika — o p racow ując ponad 500 haseł. T a fo rm a m a ułatw ić czytelnikowi szybkie zn ale zienie interesujących go inform acji. O m aw ian e opracow anie nie jest ejdn ak s ło w nikiem typu encyklopedycznego, w którym w szelkie hasła są zbliżonej długości i opracow ane z nużącą czytelnika, choć w ażn ą in form acyjnie, jednolitością. K. G. Ponting rozpisał na hasła słow nikow e znaczną część sw ej bogatej w ie d zy o f a r - bia rstw ie i stw orzył książkę, która może służyć zarów no do całościowej lektury, ja k i do poszukiw ania objaśnień poszczególnych term inów.
W o m aw ianym słow niku zn ajd u ją się trzy rod zaje haseł. P ierw sze z nich om a w ia ją poszczególne b arw n ik i, za p raw y czy m etody farb iarsk ie z m arginesow ym u w zględnieniem także n ajw ażniejszych etapów ro z w o ju dru k arstw a tkanin. D łu ż
R ecenzje
707
sze hasła zbiorcze u k azu ją historię fa rb ia rs tw a roślinnego, w zo rn ik ów , receptur, b a r w n ik ó w anilinow ych czy syntetycznych i w reszcie najw ażn iejszych b a rw n ik ó w , ja k p urp ura, kermes, m arzanna, indygo, koszenila, urzet czy drzew o kam peszowe. Trzeci typ haseł — to życiorysy n ajsław n iejszy ch w y n a la z c ó w w historii fa r b ia r s tw a, a w ięc C. L . Bertholleta, E. Bancrofta, J. H ellota, C. D. de C astenaya, A . W . H ofm an n a czy W . H . Perkina. W y b ó r ten m iał dać zestaw haseł interesujących fa rb ia rz y o różnych zainteresowaniach.
O p raco w an ie słow n ika w tym uk ładzie m a sw e słabe strony. C zytelnik z n a j duje nieraz dość nieoczekiwane in form acje, o dczuw ając zarazem znaczną skróto- w ość interesujących go haseł. Ż yc io ry sy sław n ych w y n a la z c ó w są p otrak tow an e nierów nom iernie. Interesu jący arty k u ł o b a r w n y m życiu E d w a rd a B an cro fta w ra z z jego działalnością szpiegow ską jest w ielokrotnie bardziej ro z b u d o w a n y aniżeli inne biografie. P e w n e zastrzeżenia budzi także re d ak cja haseł historycznych. O g ó l ne hasło z d ziejów fa rb ia rs tw a za w ie ra p ew n e pow tórzenia z haseł om aw iających poszczególne barw n ik i. A u to r przytacza jedynie angielskie i stosunkowo późne recepty farbiarskie, pochodzące głó w n ie z X V I I I w . N a u w a g ę za słu g u je jedn ak jego in terpretacja słuszności tych w sk azań z punktu w id zen ia współczesnej w iedzy chemicznej. U m ia ł on znakomicie w y ło w ić „postępow e” elem enty za w arte w d a w nych recepturach; za u w aż y ł on także przyp ad kow ość niektórych zestawień. N a j bardziej charakterystyczne pod tym w zględ em jest zalecenie, ab y do kadzi z z a p raw ion y m i b a rw n ik a m i w rzucić zdechłego kota. Z a u w a ż a on, że m ogło to rzeczy w iście w jedn ym p rzy p ad k u przyśpieszyć oporną ferm entację w kadzi. W ie le in nych, jak k o lw ie k rozproszonych in form acji, p ozw ala h istorykow i zrozumieć w p e ł ni proces b arw ien ia w y ro b ó w włókienniczych w całych jego długich dziejach. P o dobne znaczenie in form acyjne m ają cenne tabele zestaw iające b a r w n ik i w y n a le zione w latach 1856— 1956, ja k ró w n ież w yliczenia w y d a w n ic t w C ib y odnoszących się do tej tematyki.
A u to r korzystał w yłączn ie niem al z literatury anglosaskiej. O d b iło się to u - jem nie na jego zbiorczych rozdziałach o fa rb ia rstw ie fran cu sk im czy florenckim . W obu hasłach nie uw zględn iono licznych o pu blikow anych in fo rm acji o fa r b ia r s tw ie w okresie w czesnego średniowiecza. Także p rzy om ów ieniu poszczególnych b a r w n ik ó w zabrak ło niekiedy inform acji, od jakiego okresu b y ły one stosowane. O grom n e b ra k i zanotować można zw łaszcza w haśle o polskim czerwcu, ja k k o l w ie k na temat historii i sposobu użytkow an ia tego b a rw n ik a istnieje dość duża różnojęzyczna literatura.
A u to r b y ł także w trudnym położeniu p rzy p rzedstaw ianiu historii d ru k arstw a tkanin dość silnie zw iązanego z ro zw ojem fa rb ia rstw a , lecz stanow iącego osobną branżę produkcji. D latego też hasła odnoszące się do n ajw ażniejszych term in ów technicznych tk actw a czy su ro w c ów włókienniczych. P rzy go to w u jąc hasła sło w n i k o w e zdaję sobie sp raw ę jak trudno jest dokonać w y b o ru , ja k oceniać w ażność poszczególnych in form acji. Ich n ad m iar p o w o d u je u czytelnika zniechęcenie do lektury słownika. Ł a tw o jest natomiast zarzucać au torow i b ra k i w zakresie in form acji. D ecyzje pom inięcia takich czy innych danych są zawsze trudne, a skala ich w artości jest inna u każdego badacza.
P o d sta w o w a baza in fo rm acy jn a om aw ianego w y d a w n ic tw a p ozw ala na pozna nie zasadniczych etapó w fa rb ia rs tw a od starożytności do niedaw n ej przeszłości. N ajszerzej uw zględn iono przytem okres now ożytny od X V I — X X w ie k u . N a j b a r dziej w ycze rp u jąco opracow ane zostały dane o fa rb ia rs tw ie angielskim i zachod nioeuropejskim . W y d a w n ic tw o to pow inno stać się p o d staw o w ą podręczną pozycją każdego historyka w łók ien n ictw a i fa rb ia rs tw a oraz w spółczesnego farb iarza.
Irena Turnau (W a rs z a w a )
