Jasiński, Grzegorz
Statystyki językowe powiatów
mazurskich z pierwszej połowy XIX
wieku (do 1862 roku)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1, 97-130
2009
z RÓDŁA
Grzegorz Jasiński
STATYSTYKI JĘZYKOWE POWIATÓW MAZURSKICH
Z PIERWSZEJ POŁOWY XIX WIEKU (DO 1862 ROKU).
Wprawdzie już przed wojnami napoleońskimi starano się ująć statystycznie mieszkańców
państwa pruskiego, ale przeszkodę w przeprowadzeniu w miarę dokładnych spisów stanowiła
zjednej strony niesprawność aparatu państwowego, z drugiej - interesy właścicieli majątków, za
interesowanych ukryciem stanu faktycznego z obawy przed wzrostem ciężarów fiskalnych, z czego
zresztą władze pruskie zdawały sobie sprawę1. Istotne zmiany nastąpiły wraz z założeniem w 1805 r.
Królewsko-Pruskiego Biura Statystycznego (Königlich Preussische Statistische Bureau), które
począwszy od 1825 r. w odstępach trzyletnich przeprowadzało spisy ludności (wcześniej, w la
tach І816-1822, usiłowano zbierać dane, z niewielkimi sukcesami, nawet corocznie). Z kolei od
1875 r. spisów dokonywano w odstępach pięcioletnich. Dlajakości tych prac ważny okazał się rok
1820, gdy wraz z ustanowieniem podatku dochodowego (Klassensteuer) pojawiała się konieczność
sporządzenia nowych wykazów podatników. Kolejne usprawnienia nastąpiły w latach 1834-1840,
kiedyiwładzeipruskieizainteresowałyisięiuchwyceniemiwszystkichimieszkańców,iponieważizichwi-
lą zawarcia unii celnej państw niemieckich dane ze spisów ludności miały służyć za podstawę
podziału wspólnego dochodu uzyskanego z ceł. Od 1840 r. zaczęto prowadzić także imienne spisy
wszystkich mieszkańców (Einwohnerlisten)2.
PoczątkowoiPruskieiBiuroiStatystyczneiprzyiustalaniuiliczebnościimieszkańcówiopierałoi
się na usługach władz gminnych i policyjnych, a po wprowadzeniu podatku dochodowego, który
objął około 90% ludności, również na informacjach dostarczanych przez władze skarbowe. Wtedy
dała się zauważyć znacząca poprawa dokładności spisów. Po wprowadzeniu list imiennych liczba
mieszkańców państwa została skorygowana
in plus
o 260 tys. ponad przyrost naturalny3. Warto
jednak zauważyć, że aparat spisowy najmniej sprawnie - w ocenie samych władz pruskich - dzia
łał we wschodnich prowincjach Prus. To właśnie w Prusach Wschodnich, Zachodnich i na Śląsku
wyniki spisów były najbardziej zniekształcone4.
Pierwsze dane na temat stosunków językowych pojawiły się - najpierw spontanicznie, bez
odgórnych nakazów-niedługo po uruchomieniu Biura Statystycznego; w 1819 r. jakojedna z pierw
szych nadesłałaje rejencja gąbińska. Spis z 1827 r. uwzględniał już mowę używaną w kościele
(Kir-1 T. Ł adogórski, Ocena statystyk śląskich w dobie absolutyzmu światłego (1741-1805), P rzegląd Zachodni, 1952, n r 1-2, ss. 53-105.
2 B. K aczm arski, Ocena spisów ludności na Śląsku z pierwszej połowy X IX wieku, P rzeszłość D em ograficzna Polski. M ateriały i Studia, 1 9 6 7 ,1 .1, s. 35.
3 A. v o n Firks, Rückblick au f die Bewegung der Bevölkerung im preußischen Staate während des Zeitraumes vom Jahre 1816biszumJahre 1874, Preussische Statistik, 1879, Bd. 48, B erlin, s. 8.
4 B. K aczm arski, op. cit., ss. 3 7 -3 8 , 62.
K om unikaty
chensprache)5; kolejny, z 1832 r., miał poinformować o liczbie osób posługujących się publicznie
niemieckim i uczęszczających na nabożeństwa odprawiane wtymjęzyku. Ztego okresu znane są już
dane statystyczne dla obu rejencji wschodniopruskich, z rozpisaniem na poszczególne parafie6.
Od 1843 r. Biuro Statystyczne uzupełniało kwestionariusz spisowy o rubrykę: „Mowa oj
czysta” (Muttersprache), ale bez obowiązku publikowania uzyskanych informacji. W 1846 r. Mini
sterstwo Handlu (Handelsamt), któremu podlegało wówczas Biuro Statystyczne, wraz z Minister
stwem Spraw Wewnętrznych (Ministerium des Innern), opracowało nowe wytyczne co do sposobu
realizowania spisów przez miejscowe władze administracyjne i policyjne. Obowiązywały one do
1861 r., gdy po raz pierwszy w państwie pruskim przeprowadzono spisjęzykowy wedługjednoli-
tych zasad, niewolnyjednak od błędów metodologicznych, dość szybko zresztą dostrzeżonych7.
Jak już wspomniano, początkowo nie było obowiązku publikowania danych językowych,
pozostawały one do dyspozycji urzędu statystycznego, oczywiście także landratur i władz rejencji.
Paralelnie do spisówjęzykowych rozpoczęto zbieranie, poprzez duchownych pełniących funkcję
lokalnych inspektorów szkolnych, informacji na temat liczby dzieci szkolnych władających odpo-
wiednimijęzykami. Wiadomości takie często również dołączano do wykazówjęzykowych8.
W proces zbierania danychjęzykowych angażowano nauczycieli, przedstawicieli gmin (Ge
meindevorsteher) oraz duchownych w funkcji zarówno opiekunów poszczególnych grup wyzna
niowych sprawujących kontrolę - chociażby poprzez przymus parafialny (w przypadku Kościoła
protestanckiego polegający na konieczności płacenia najego rzecz podatków) - nad wyznawcami
innych religii, jak i lokalnych inspektorów szkolnych. Uzyskane w ten sposób informacje kiero
wano do biura landrata, gdyż to on formalnie odpowiadał za zestawienie danych oraz sprawdzenie
poprawności spisu, także pod względem rachunkowym. Z kolei wykazy z landratur wpływały do
prezydentów rejencji. Na tym szczeblu również istniała możliwość skorygowania nadesłanych sta
tystyk. Na rejencjach spoczywał obowiązek podsumowania danych na poziomie powiatów oraz
przekazania ich do biura statystycznego wraz ze stosownymi „podkładkami”, czyli wynikami spi
sów zawierającymi szczegółowe wiadomości na poziomie parafii.
Prezentowane niżej zestawienia statystyczne nie są wynikiem regularnej kwerendy, zostały
zebrane przeze mnie przy okazji poszukiwań do różnorodnych innych prac, najczęściej związa
nych z dziejami Kościoła ewangelickiego na Mazurach. Zresztą nie ja pierwszy do nich dotar
łem i opublikowałem je. Dane za lata 18329, 1849 i 1852 znajdują się w pracy Leszka Belzyta,
Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815-1914. Die preußische Sprachenstatistik in
Bearbeitung und Kommentar
(1998), stanowiącej obecnie podstawowy wykaz statystyczny dla
wszystkich mniejszościjęzykowych w państwie pruskim w XIX w. Jednak podobniejak w swojej
innej publikacji (stanowiącej wybór ze wspomnianej wyżej, a dotyczącej samych Mazur10) autor ze
5 R. B öckh, Der Deutschen Volkszahl und Sprachgebiet in den europäischen Staaten, B erlin 1869, s. 225.
6 Ibidem , s. 225.
7 L. B elzyt, Kaszubi w pruskiej statystyce językowej do 1914 roku, w: Pomorze - trudna Ojczyzna?, red. A. Sakson, Poznań 1996, s. 73. D ane te zostały w ykorzystane w pracy: R. B öckh, op. cit., zaopatrzonej w m apę językow ą, która z a je d - nostkę przyjm ow ała nie pow iat, a parafię. W prow adzała także gradację rozpow szechnienia d an e g o języ k a w sześciu w arian tach graficznych. Z kolei n a je j podstaw ie została opracow ana Mapa narodowościowa Mazur i Warmii w 1861 r , dołączona do Mazury i Warmia 1800-1870. Wybór źródeł, opracow ał W. C hojnacki, W rocław l959, po s. 16.
8 L. B elzyt, Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815-1914. Die preußische Sprachenstatistik in Bear- beitungundKommentar, M arburg 1998, s. 8.
9 W przypadku danych z 1831 r. przyjąłem jednak za podstawę rok 1832. Spisy te zatwierdzono w landraturach dopie ro jesienią 1833 r. (dane za 1849 r. także podsum ow ano tam dopiero w 1850 r.); na stronach tytułow ych dokum entów widnieje inform acja, że przedstawiają stosunki językow e za 1832 r., podobną inform ację podaje zestawienie dla całej rejencji gąbińskiej.
10 L. B elzyt, Zur Frage des nationalen Bewußtseins der Masuren im 19. und 20. Jahrhundert (auf der Basis statisti scher Angaben), Z e itsch riftftrO stm itteleu ro p a-F o rsch u n g , Jg. 4 5 ,1 9 8 6 , H. 1, ss. 3 5-71.
zrozumiałych powodów (objętość!) mógł umieścić tylko dane z poziomu powiatów, nie uwzględ
niając zróżnicowania na miasta i tereny wiejskie, zgrupowane na obszarze poszczególnych parafii.
W wielu ówczesnych wykazach występuje także podział terenów wiejskich na majątki prywatne
(oznaczonejako Adel, Adliche Gütern, Àdl. Ortschaften) i pozostałe obszary (plattes Land, königli
che Ortschaften). Znajdują się w nich także wykazy różnicujące pod względemjęzykowym dzieci
szkolne. Danych tych Leszek Belzyt również nie zamieścił w swoich pracach, stąd decyzja, aby
udostępnić owe statystyki w całości, z uwzględnieniem wszystkich podanych wyżej elementów.
Praca składa się z dwóch części. Pierwszą tworzą statystyki poszczególnych powiatów ma
zurskich rejencji gąbińskiej z lat 1832,1835 i 1849 (nie stanowią one pełnego wykazu powiatów
za poszczególne lata, w których dokonywano spisu): dane z 1832 r. obejmują powiaty ełcki, olecki,
węgorzewski; z 1835 - giżycki, gołdapski i piski; z 1849 - ełcki, giżycki, gołdapski, mrągowski,
olecki, piski, węgorzewski. Część tę uzupełniają dwa zestawienia z lat 1832 i 1852, zawierające
całość danych dla rejencji gąbińskiej.
Zachowała się jeszcze statystyka powiatu mrągowskiego z 1832 r.11 Niestety, w przeciwień
stwie do pozostałych nie wyodrębniono w niej obszarów parafii, lecz okręgi sądów przysięgłych
(Landgeschworne Bezirk), w dodatku zaopatrzonejedynie w numery okręgów, bez nazw własnych,
dlatego publikowaniejej mija się z celem. Sumaryczne dane z 1832 r. dla całego powiatu mrągow
skiego ujmuje tabela dla rejencji gąbińskiej z 1832 r.
Publikowane źródła znajdują się w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, (Berlin
-Dahlem), XX. HA, Rep. 12 (Regierung zu Gumbinnen), Abt. I, Tit. 3, Nr. 3, Nr. 1, Vol. 1 i Vol. 2.
Drugą część stanowią dwa dokumenty pochodzenia kościelnego. Ich powstanie wiązało
się ze zmianami,jakie nastąpiły w 1850 r. w zakresie administracji wyznaniami. W ministerstwie
wyznań zlikwidowano dotychczasowy Oddział do spraw Kościoła Protestanckiego, powołując
w zamian Ewangelicką Naczelną Radę Kościelną (Evangelischer Oberkirchenrat), która przejęła
iura in sacra,
podczas gdy
externa
na szczeblu centralnym pozostały w gestii władz administracyj
nych (ministerstwa wyznań). Rychło po swoim powstaniu Ewangelicka Naczelna Rada Kościelna,
podsumowując stan posiadania Kościoła i oceniając panujące w monarchii stosunki wyznaniowe,
uświadomiła sobie zaniedbania w opiece nad ludnością polskojęzyczną. Próbowano wtedy ludność
tę potraktować jako całość, podejmując inicjatywy wspólne dla całego państwa12.
Jednym z elementów tej działalności było zbadanie rzeczywistej opieki duszpasterskiej nad
polskojęzycznymi wiernymi z uwzględnieniem obsady urzędów proboszczów lub wikarych przez
księży znającychjęzyk polski. Miał temu służyć dokument „Summarische Nachweisung der in der
Provinz Preussen vorhandenen evangelischen Bevölkerung polnischen Zunge”. Został on sporzą
dzony przez konsystorz w Królewcu w lutym 1856 r. (a więc przedstawia stan z 1855 r.), na pod
stawie danych nadesłanych przez poszczególne superintendentury, następnie przesłany Naczelnej
Ewangelickiej Radzie Kościelnej i do ministerstwa wyznań.
Publikowane zestawienie przechowywanejest w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kul
turbesitz (Berlin-Dahlem), XX. HA, Rep. 76 III (Kultusministerium), Sekt. 1, Abt. XVII (Patro
nats- und Kirchen Sachen), Nr. 159 Vol. 1: Die zur Verbesserung der kirchlichen Zustände der
Evangelischen polnischer Sprache in Masuren, sowohl als in der Diaspora in Westpreußen, Posen
und Schlesien zutreffenden Einrichtungen, k. 168-171.
11 G eheim es Staatsarchiv Preussischer K ulturbesitz (B erlin-D ahlem ), XX. HA, Rep. 12 (R egierung zu G um binnen), Abt. I, Tit. 3, Nr. 3, Nr. 1, Vol. 1, k. 110-111.
12 R. K am m el, Die Muttersprache in der kirchlichen Verkündigung. Die kirchliche Versorgung der polnisch spre chenden evangelischen Gemeinden inPreußen in den letzten hundertJahren, W itten 1959, ss. 3 0-31.
Kolejny dokument stanowi pokłosie próby reformy sieci parafialnej na Mazurach i Litwie
w początkach drugiej połowy XIX w. Dość chaotycznie realizowane zmiany zmniejszania najbar
dziej ludnych i rozległych parafii trwały na Mazurach od lat czterdziestych13. Naczelna Ewangelicka
Rada Kościelna usiłowała zintensyfikować te prace, w tym celu zażądała od konsystorza królewiec
kiego dokładnego wykazu parafii mazurskich, zaopatrzonego nie tylko w dane dotyczące zróżnico
wania wyznaniowego ijęzykowego osób mieszkających na terenie poszczególnych struktur, ale tak
że ich powierzchni, liczby miej scowości z wyszczególnieniem tych najbardziej odległych od świąty
ni. Zapewne zestawienia takie powstały dla powiatów mazurskich i litewskich leżących zarówno na
terenie rejencji gąbińskiej, jak i królewieckiej, z tym że odnalazłemje tylko dla tej ostatniej.
Dokument ten znajduje się w Evangelisches Zentralarchiv (Berlin), 7 (Specialia: Ostpreus-
sen)/19123 (Kirchliche Notstände und Gründung neuer?? Parochien 1851-1926), karty nieliczbo-
wane, zatytułowany: Statistische Uebersicht der evangelischen Kirchspiele in der beiden littau-
ischen und drei masurischen Kreisen des Regierungs-Bezirk Königsberg.
Wprawdzie pruskie statystyki językowe dotyczące południowych części Prus Wschodnich
z pierwszej połowy XIX w. nie wzbudzają takich wątpliwości,jak te z drugiej części tegoż stulecia
i pierwszej połowy XX w.14, niemniej i one wywołują pewne zastrzeżenia odnośnie do sposobu
zbierania danych, ale zapewne i poczynań umotywowanych politycznie. Podkreślali to już wcze
śniej m.in. Edward Martuszewski i lanusz Jasiński, analizując statystyki powiatów warmińskich
i zestawiającje z innymi źródłami15. Również Leszek Belzyt dostrzegł w spisie z 1831 r. (co prawda
w stosunku do rejencji poznańskiej i bydgoskiej), że do niemieckojęzycznych zaliczono te osoby,
o których poinformowano, że „Von diesen sind der deutschen Sprache so vertraut, um sich dersel
ben bey öffentlichen Verhandlungen bedienen oder deutschen Gottesdienst verstehen zu können”.
Nie wiadomo, czy w przypadku rejencji gabińskiej zastosowano podobne kryteria, ale Belzyt po
twierdził tę prawidłowość także w stosunku do terenów mazurskich. Ten sam badacz zauważył też
dopisek,jaki towarzyszył jednej z tabel: „Dass das Jahr 1852 nicht viel meher deutsch Sprechende
zeigt, als das Jahr 1843, liegt darin, das die letzte Zählung - - nach ganz anderen Prinzipien statt
gefunden hat, als die frühem Zählengen. Hätte man auch diesmal die früheren Grundsätze befolgt,
so hätte man etwa 16 ООО deutsch Redende herausgebracht [zamiast 10 464]”16.
Inny problem stanowi brak aktualnych danych, występujący zwłaszcza w źródłach pocho
dzenia kościelnego. Wynika to zapewne z niedoskonałości prowadzonych spisów kościelnych
(na-13 Szerzej n a te n tem at: G. Jasiński, Zmiany w sieci parafialnej Kościoła ewangelickiego na Mazurach w.XIX wieku,K om unikaty M azursko-W arm ińskie, 2001, n r 3, ss. 259-401.
14 Zob. m .in. E. Rom er, Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych, L w ów 1919 oraz niem iecką krytykę spisów z lat 1 890-1910 L. B ernharda, Die Fehlerquellen in der Statistik der Nationalitäten (w stęp do: P. Weber, Die Polen in Obe rschlesien. Eine statistische Untersuchung, B erlin 1914, ss. III-X X I), w której zauw ażył, że zaw arte w nich błędy w ynikały z politycznego zabarw ienia ankiet, zaliczania poszczególnych respondentów do narodow ości n a podstaw ie pokrew ieństw a ję z y k a (!), w ydzielenia grupy posiadającej rzekom o dw a ję z y k i m acierzyste” . D odatkow o kw estię kom plikow ało pytanie o j ęzyk nabożeństw , ję zy k m acierzysty i rodzinny, b ez precyzyjnego zdefiniow ania ty ch pojęć. Podkreślił, że sk o ro ję z y k b y ł zastępczym kryterium narodow ości, to ankieterom i opracow ującym dane zależało n a przedstaw ianiu ic h w sposób n ajko rzystniejszy dla w łasnej nacji. P racę L. B ernharda przypom nieli: Z. Szultka, Liczba Kaszubów na kaszubskim obszarze języ kowym Pomorza Zachodniego w X IX wieku, w : Pomorze - trudna Ojczyzna?, s. 31 o ra z L . B elzyt, Sprachliche Minderheiten,
s. 6. Z innych prac zob. m .in. Z. G uldon, K. W ajda, Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw odXVI dopoczqtkówXXw. Charakterystyka, stan zachowania, wartość naukowa, Toruń 1970, s. 91.
A. K ossert, Preußen, Deutsche oder Polen? Die Masuren im Spannungsfeld des ethnischen Nationalismus 1870 -1956, W iesbaden 2001, ss. 2 9 -3 0 ,5 5 -5 9 .
15 E. M artuszew ski, Ludność polska w powiecie olsztyńskim w latach 1818-1870 w świetle statystyk pruskich,
w: Szkice olsztyńskie, po d red. J. Jasińskiego, O lsztyn 1967, s. 165; J. Jasiński, Świadomość narodowa na Warmii w XIX wieku. Narodziny i rozwój, O lsztyn 1983, ss. 2 7 -3 0 ,1 5 1 -1 5 4 .
leży zauważyć, że również w wielu sprawozdaniach z parafialnych wizytacji kościelnych w ru
brykach dotyczących języka wiernych dane zaokrąglano nawet do rzędu setek). Powodem były
także opóźnienia w nadsyłaniu aktualnych danych. Warto podkreślić, że w 1855 i 1862 r. nawet
prowincjonalne władze kościelne nie dysponowały dokładną wiedzą na temat sieci parafialnej.
Dotyczyło to zwłaszcza powiatów ostródzkiego i, w mniejszym stopniu, szczycieńskiego. Sytuację
tę usprawiedliwia fakt, że powiat ostródzki ze względów historycznych, z powodu licznych zmian,
polegających na łączeniu, rozdzielaniu parafii, rozbieraniu kościołów, powierzaniu jednemu du
chownemu kierowania dwiema, a nawet więcej strukturami, tworzył (i tworzy dla współczesnego
historyka) odnośnie do struktury parafialnej autentyczny labirynt.
Podobniejak w przypadku innych statystyk, także i w wykazach sporządzanych przez wła
dze państwowe i kościelne można prześledzić zachodzące procesy: cofanie się polskiego na pogra-
niczujęzykowym, w miastach, z drugiej stronyjego wysoki udział w powiatach przygranicznych.
Natomiast jest niezwykle trudno odnieść się konkretnie do podanych liczb. Jednak każda nowa
statystykajęzykowa ułatwia nam zbliżenie się do stanu faktycznego.
Zasady wydania
Wioryginaleiwszystkieitabeleibyłyiuszeregowaneialfabetycznieiwedługinazwiniemieckich.i
Po przetłumaczeniu najęzyk polski zachowano ten układ, dostosowując go do nazw polskich.
Przypisyidoitabelipochodząiodiwydawcy.i
W tabelach z lat 1832,1835 i 1849 w części ogólnej i dotyczącej dzieci szkolnych wystę
powała zawsze rubryka „Ludność litewskojęzyczna”. Zachowanoją jedynie tam, gdzie ludność ta
rzeczywiście mieszkała. Gdy występowały pojedyncze osoby litewskojęzyczne, wtedy zaznaczano
toistosownymiodniesieniem.
Tabele z lat 1832,1835 i 1849 miały odmienny układ wewnętrzny. Miasta, majątki szlachec
kie (o ile były ujęte) i obszary wiejskie pojawiały się wróżnej kolejności. Tutaj to ujednolicono.
Podobnie ujednolicono tytuły tabel - niektóre w ogóle nie nosiły tytułu, w innych zaznaczo
no tylko (w rozmaitych formach), że zawierają one dane na temat zróżnicowania odpowiedniego
powiatu pod względemjęzykowym.
Tabele z 1856 i 1862 r. tworzyły całość. Tutaj w celu lepszej czytelności rozdzielono je:
w pierwszym przypadku na rejencje, w drugim - na powiaty.
W tabeli z 1862 r., jako jedynej z zamieszczonych w tym artykule, liczebność ludności pol
skojęzycznej ujęto również w procentach. Dla uzyskaniajaśniejszego obrazu dokonano stosownych
obliczeń i wprowadzono dodatkowo takie rubryki w tabelach z lat 1832,1835,1849 (oraz podsumo
wujących dla całej rejencji gąbińskiej z lat 1832 i 1852), podając odsetek zarówno ludności polsko
języcznej w odniesieniu do mieszkańców całego powiatu,jak i dzieci polskojęzycznych w stosunku
do wszystkich pobierających naukę. Odpowiednie obliczenia dołączono także do tabeli z 1865 r.
Pominięto występujące w niektórych tabelach z 1849 i tabeli z 1852 r. rubryki z liczebnością
głuchoniemych,iichiliczbęizaznaczonoiwipodsumowaniu.i
Osobny problem stanowi prawidłowość obliczeń w publikowanych statystykach. Z pewnym
zaskoczeniem stwierdziłem, że niemal w każdej tabeli występuje co najmniej kilka błędów rachun
kowych, mimo podpisów pod prawie wszystkimi zestawieniami z lat 1832,1835,1849 landratów,
aipodiniektórymiidodatkowoiparafekiurzędnikówiodpowiedzialnychizaiprawidłoweizrachowaniei
(In calculo berichtigt - podpis i data). Najczęściej popełniano podobny błąd - podliczano tabele
w rubrykach pionowych (pod kątem ogólnej liczby ludności i liczby osób niemiecko-, polsko- i li-
tewskojęzycznych), nie sprawdzano natomiast danych w rubrykach poziomych zawierających dane
w obrębie miast, majątków szlacheckich i pozostałych terenów wiejskich. I tutaj właśnie występo
wały błędy uniemożliwiające poprawne zsumowanie. Dokonując korekty, stanąłem przed dylema
tem: nie wiedząc bowiem, czy błędnie wpisano liczbę mieszkańców danej jednostki, czy też wystą
pił zwykły błąd rachunkowy przy sumowaniu, nie dysponując ponadto innymi wskazówkami, jako
bardziej prawdopodobną wybierałem tę drugą wersję. Dlatego tabele zostały przeliczone na nowo
w obrębie wszystkich rubryk, co spowodowało, że dane uzyskane w ten sposób w niektórych przy
padkach różnią się nieznacznie (najczęściej jest to rząd dziesiętnych, a w kilku przypadkach nawet
setnych procenta) od zapisanych w oryginalnych dokumentach. Odsetek ludności polskojęzycznej
obliczałem już na podstawie tych zmienionych danych.
I
Statystyki
urzędowe
Statystyki językowe powiatów mazurskich rejencji gąbińskiej z 1832 roku
Statystyka językowa powiatu ełckiego z 1832 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i Liczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h M iasta E łk 2 0 9 2 853 2 945 29,0 500 122 6 2 2 19,6 O b sz a r y w ie j sk ie n a teren ie parafii B o r zy m y 82 2 5 2 4 2 6 0 6 9 6,8 18 5 3 0 5 4 8 96 ,7 E łk 311 4 993 5 3 0 4 94,1 76 820 8 9 6 91 ,5 G rab n ik 27 1 5 3 0 1 5 5 7 98,3 2 271 2 7 3 9 9,3 K a lin o w o 153 3 681 3 8 3 4 9 6,0 69 6 1 3 6 8 2 8 9,9 K łu sy 170 1 848 2 0 2 2 1 9 1 ,4 4 0 4 4 0 4 8 0 9 1 ,7 O stry k ó ł 2 2 3 4 4 6 9 4 6 9 2 9 4,4 23 76 7 7 9 0 97,1 P isan ica 109 3 2 1 5 3 3 2 4 9 6 ,7 19 5 5 4 5 7 3 9 6 ,7 Stare Juchy 98 4 065 4 163 9 7,6 36 1 2 4 2 1 2 7 8 97 ,2 S traduny 148 2 0 6 8 2 2 1 6 93,3 43 4 4 8 491 91 ,2 P ow iat 3 413 2 9 2 4 6 32 6 6 3 1 89,5 8 2 6 5 8 0 7 6 6 3 3 8 7,5 w ty m o b sza r y w iejsk ie 1 321 2 8 393 2 9 718 9 5,5 3 2 6 5 6 8 5 6 0 1 1 94 ,6 1 W tym cztery osoby litewskojęzyczne.
103
Statystyka językowa powiatu oleckiego z 1832 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ży w a n e języ k i L iczba d z ie c i w w ie k u szkc ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ży w a n e ln y m ęzyk i n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h M iasta O leck o 1 2 7 4 1 2 1 6 2 4 9 0 4 8 ,8 3 8 4 67 451 14,8 O b sza r y w ie j sk ie n a teren ie parafii C ich y 9 7 2 3 4 0 4 4 3 7 6 7 7,8 2 7 6 8 0 3 1 0 7 9 74,4 G ąski 58 2 168 2 2 2 6 9 7 ,4 4 4 4 2 4 4 6 99,1 M ier u n isz k i 6 0 5 2 8 4 6 3 451 82,5 157 563 7 2 0 7 8,2 O leck o 5 3 6 4 320 4 8 5 6 89,0 215 8 3 7 1 0 5 2 7 9,6 Szarejki 4 6 8 2 4 9 9 2 9 6 7 84,2 2 4 4 4 1 6 660 6 3 ,0 Św iętajn o 2 8 4 3 963 4 2 4 7 93,3 134 6 9 7 831 8 3,9 W ieliczk i 131 2 8 8 6 3 0 1 7 95 ,6 14 582 5 9 6 9 7 ,6 P ow iat 4 3 2 8 2 3 302 2 7 630 84,3 1 4 2 8 4 4 0 7 5 835 7 5 ,5 w ty m o b sz a r y w iejsk ie 3 0 5 4 2 2 0 8 6 2 5 140 87 ,8 1 0 4 4 4 3 4 0 5 3 8 4 8 0 ,6 Źródło: GStA, XXHA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. ł, Bd. 1, k. 104.
Statystyka językowa powiatu węgorzewskiego z 1832 roku
M iasta, Liczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ży w a n e język i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i m ajątki sz la c h e c k ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a od set ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a od se tek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M iasta W ęg o rze w o 2 7 5 4 32 - 2 7 8 6 1,1 431 - 431 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M ajątki sz la ch eck ie n a teren ie parafii B an ie M azu rsk ie 3 8 2 11 2 395 2,8 92 - 9 2 0 B u d ry 171 108 - 2 7 9 3 8 ,7 4 6 1 4 7 2,1 K ruklanki 3 1 4 2 8 6 - 6 0 0 4 7 ,7 80 60 140 42,8 K uty 2 4 4 9 - 73 67,1 9 2 11 18,2 R ad zieje 1 2 2 9 2 3 8 - 1 7 6 7 13,5 2 3 5 79 31 4 25,1 S r o k o w o 1 177 3 - 180 1,7 - 3 3 100,0 W ęg ielszty n 9 9 7 108 2 1 107 9,7 2 0 7 - 2 0 7 0 W ęg o rze w o 5 4 7 17 6 570 3,0 126 - 126 0 S u m a 3 841 8 2 0 10 4 671 17,5 7 9 5 145 9 4 0 15,4 P o z o sta łe o b sza r y w ie j sk ie n a te ren ie parafii B an ie M azu rsk ie 1 8 5 0 1 8 1 4 - 3 6 6 4 4 9,5 54 9 139 6 8 8 2 0 ,2 B u d ry 1 6 1 5 1 8 3 5 6 3 4 5 6 53,1 44 9 3 4 0 7 8 9 43,1 K ruklanki 6 1 4 3 2 4 9 2 3 865 84,1 170 611 781 7 8 ,2 K uty 9 2 5 2 2 6 7 - 3 192 7 1,0 3 5 7 2 6 9 6 2 6 4 3 ,0 R adzieje 4 0 6 373 - 779 4 7 ,9 170 6 176 3 ,4 W ęg ielszty n 1 4 9 2 6 9 9 - 2 191 3 1,9 3 5 9 18 3 7 7 4,8 W ęg o rze w o 2 2 1 8 1 3 2 9 1 3 548 3 7,4 9 6 5 2 8 6 1 2 5 1 2 2 ,9 S u m a 9 120 11 5 6 6 9 2 0 6 9 5 5 5,9 3 0 1 9 1 6 6 9 4 6 8 8 3 5 ,6 P ow iat w ty m w sz y st k ie o b sza r y w iejsk ie 15 7 1 5 12 961 12 4 1 8 12 3 8 6 19 19 2 8 152 25 366 44,1 4 8,8 4 2 4 5 3 8 1 4 1 8 1 4 1 8 1 4 6 0 5 9 5 6 2 8 2 9 ,9 3 2,2 1 Majątek Tarławki należący do parafii Srokowo, leżącej na terenie powiatu kętrzyńskiego.
Statystyki językowe powiatów mazurskich rejencji gąbińskiej z 1835 roku
Statystyka językowa powiatu giżyckiego z 1835 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a odset ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a od set ek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 M iasta G iży ck o 9 7 8 7 3 4 - 1 7 1 2 4 2 ,9 174 8 4 - 2 5 8 3 2 ,5 5 Ryn 4 9 2 6 7 8 2 1 172 5 7,8 105 130 - 2 3 5 55,31 S u m a 1 4 7 0 1 4 1 2 2 2 884 4 8 ,9 2 7 9 2 1 4 - 4 9 3 4 3 ,4 0 M ajątki sz la c h e c k ie na teren ie parafii G iży ck o - 139 - 139 100,0 37 - 37 1 00,0 R yd zew o 52 175 - 2 2 7 77,1 8 5 4 - 62 87,1 R yn 10 72 - 82 87,8 - 20 - 20 1 00,0 S terław ki W ie lk ie 9 34 - 43 79,1 5 15 - 20 7 5 ,0 W y d m in y 30 32 - 62 5 1,6 5 5 - 10 5 0 ,0 Z e lk i1 2 8 6 7 2 2 3 1 011 7 1 ,4 79 2 1 8 - 2 9 7 7 3 ,4 S u m a 3 8 7 1 174 3 1 5 6 4 75,1 97 3 4 9 - 4 4 6 7 8 ,2 P o z o sta łe o b sza r y w ie j sk ie n a te ren ie parafii G iży ck o 5 2 8 3 567 - 4 0 9 5 87,1 121 6 6 2 - 783 8 4 ,5 M ilk i 2 0 0 3 2 5 7 - 3 4 5 7 9 4 ,2 41 6 6 6 - 7 0 7 9 4 ,2 R y d zew o 43 1 5 9 8 6 1 6 4 7 9 7 ,0 7 305 1 373 81 ,8 R yn 2 4 5 5 2 2 4 1 5 4 7 0 9 5,5 4 7 7 8 4 - 831 9 4,3 Sterław ki W ie lk ie 4 0 969 - 1 0 0 9 96,0 12 2 3 0 - 2 4 2 9 5 ,0 W y d m in y 2 8 3 4 0 7 2 - 4 355 93 ,5 4 9 8 0 6 - 8 5 5 9 4 ,3 j S u m a 1 339 18 6 8 7 7 2 0 033 9 3,3 2 7 7 3 5 1 3 1 3 791 9 2 ,7
106
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 P ow iat w ty m w s z y st 3 196 2 1 2 7 3 12 2 4 481 8 6,9 6 5 3 4 0 7 6 1 4 7 3 0 86,2 k ie o b sza r y w iejsk ie 1 7 2 6 19 861 10 21 597 92,0 3 7 4 3 8 6 2 1 4 2 3 7 91,1 1 Majątek Zelki w całości tworzy! parafię pod patronatem szlacheckim.Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 1, k. 204-204.
Statystyka językowa powiatu gołdapskiego z 1835 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a odset ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i
_______
1 s u m a od set ek p o ls k o ję z y c z n y c h M iasta G ołd ap 3 4 6 9 - - 3 4 6 9 0 4 7 7 - - 4 7 7 0 O b sza r y w ie j sk ie n a teren ie parafii D u b e n in k i 1 6 5 6 6 8 8 1 123 3 4 6 7 19,8 4 7 8 76 7 7 631 12,0 G aw ajty 3 8 0 2 20 117 3 9 3 9 0,5 1 124 - - 1 124 0 G o łd a p 4 2 4 4 2 5 7 157 4 658 5,5 1 0 8 5 28 - 1 113 2,5 G ra b o w o 2 822 1 8 9 4 - 4 7 1 6 40 ,2 7 6 9 3 1 7 - 1 0 8 6 2 9 ,2 G ó rn e 1 5 1 0 633 2 2 145 2 9,5 517 75 - 5 9 2 12,7 M elk iejm y 2 7 1 1 24 1 0 9 9 3 834 0 ,7 9 0 7 - 2 4 4 1 151 0 Ż ytk iejm y 2 196 25 1 0 5 0 3 271 0,8 573 2 148 7 2 3 0,3 P ow iat 2 2 4 1 0 3 541 3 548 2 9 4 9 9 12,0 5 9 3 0 4 9 8 4 6 9 6 8 9 7 7,2 w ty m o b sza r y w iejsk ie 18 941 3 541 3 548 2 6 0 3 0 13,6 5 4 5 3 4 9 8 4 6 9 6 4 2 0 7 ,7 Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 1, k. 199.Statystyka językowa powiatu piskiego z 1835 roku
M iasta, m ajątki sz la c h e c k ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i Liczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ~ ( 6 - 1 4 lat)z p o d z ia łe m n a u ży w a n e języ k i
n ie m ie c k i p o ls k i s u m a odset ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h M ia sta B iała P iska 6 2 8 5 6 7 1 195 4 7 ,4 125 83 208 3 9,9 O rzy sz 5 0 2 6 6 0 1 162 5 6,8 77 95 172 5 5,2 P isz 1 152 898 2 0 5 0 4 3 ,8 223 124 3 4 7 3 5,7 S u m a 2 2 8 2 2 125 4 4 0 7 4 8 ,2 4 2 5 3 0 2 7 2 7 4 1 ,5 O b sz a r y w ie j sk ie n a te ren ie parafii B iała P iska 73 2 8 0 9 2 8 8 2 9 7,5 12 605 6 1 7 9 8,0 D r y g a ły 107 3 7 6 3 3 8 7 0 9 7 ,2 56 7 7 6 8 3 2 9 3,3 K u m ielsk 130 4 181 4 3 1 1 9 7,0 41 1 128 1 169 9 6,5 O k a rto w o 89 2 9 4 7 3 0 3 6 97,1 17 5 4 8 5 6 5 9 7 ,0 O rzy sz 104 2 4 2 6 2 5 3 0 9 5 ,9 2 0 5 6 0 5 8 0 96,5 P isz 3 6 9 6 7 0 0 7 0 6 9 9 4,8 191 1 183 1 3 7 4 86,1 R o z o g i1 41 1 6 4 8 1 689 9 7,6 9 398 4 0 7 9 7 ,8 R ó ży ń sk W ie lk i 4 6 2 4 1 3 2 4 5 9 98,1 10 4 8 0 4 9 0 9 7 ,9 P o w ia t 3 241 2 9 0 1 2 3 2 253 8 9,9 781 5 9 8 0 6 761 8 8 ,4 w ty m o b sz a r y w iejsk ie 9 5 9 2 6 8 8 7 2 7 8 4 6 9 6,5 3 5 6 5 6 7 8 6 0 3 4 94,1 1 Chodzi tutaj o 13 miejscowości leżących na terenie powiatu piskiego, a należących do parafii w Rozogach (pow. szczy- cieński). W 1848 r. włączono je do nowo utworzonej parafii w Turośli (pow. piski).
Statystyki językowe powiatów mazurskich rejencji gąbińskiej z 1849 roku
Statystyka językowa powiatu ełckiego z 1849 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ży w a n e język i L iczb a d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e ję z y k i n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h M iasta E łk 2 9 3 4 895 1 3 8 3 0 23 ,4 5 9 8 10 6 0 8 1,6 M ajątki sz la c h e c k ie n a teren ie parafii E łk 153 321 1 4 7 5 6 7 ,6 3 6 5 7 93 6 1 ,3 K łu sy 52 80 - 132 6 0 ,6 7 18 2 5 7 2 ,0 O stry k ó ł 2 2 5 62 9 - 8 5 4 7 3 ,6 32 115 147 78 ,2 P isan ica 32 46 - 78 5 9 ,0 9 10 19 52 ,6 Stare Juchy 25 4 6 - 71 6 4 ,8 3 7 10 7 0 ,0 S u m a 4 8 7 1 122 1 1 6 1 0 6 9 ,7 8 7 2 0 7 2 9 4 7 0 ,4 P o z o sta łe o b sz a r y w ie j sk ie n a teren ie parafii B o r zy m y 2 3 6 2 4 2 2 - 2 6 5 8 91,1 7 4 3 3 8 4 1 2 8 2 ,0 Ełk 6 1 9 4 4 6 9 - 5 0 8 8 8 7,8 113 751 8 6 4 8 6 ,9 G rabnik 120 1 5 2 3 - 1 6 4 3 9 2 ,7 23 2 5 7 2 8 0 9 1 ,8 K a lin o w o 5 5 8 3 4 7 2 - 4 0 3 0 86,1 75 58 3 6 5 8 8 8 ,6 K łu sy 261 1 861 - 2 122 8 7,7 4 7 32 8 3 7 5 8 7,5 O stry k ó ł 3 0 9 3 6 3 7 - 3 9 4 6 9 2 ,2 72 5 9 8 6 7 0 8 9 ,2 P isan ica 165 3 2 8 2 - 3 4 4 7 9 5 ,2 2 4 5 7 2 5 9 6 9 6 ,0 Stare Juchy 2 9 0 3 851 - 4 1 4 1 9 3 ,0 67 7 3 8 8 0 5 9 1 ,7 S traduny 3 0 0 2 283 1 2 5 8 4 8 8,3 8 2 3 7 2 4 5 4 8 1 ,9 S u m a 2 8 5 8 2 6 8 0 0 1 2 9 6 5 9 90 ,4 5 7 7 4 5 3 7 5 114 8 8 ,7 P ow iat w ty m w sz y st k ie o b sz a r y w iejsk ie 6 2 7 9 3 3 4 5 2 8 8 1 7 2 7 9 2 2 3 2 35 0 9 9 31 2 6 9 82,1 8 9,3 1 2 6 2 6 6 4 4 7 5 4 4 7 4 4 6 0 1 6 5 4 0 8 7 9 ,0 87,7 Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. 1, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 2, k. 133.
109
Statystyka językowa powiatu giżyckiego z 1849 roku
L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i
L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat)
z p o d z ia łe m n a u ży w a n e języ k i k i sz la ch eck ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a odset ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a odset ek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M ia sta G iży ck o Ryn 1 8 1 2 771 4 4 3 6 9 9
:
2 2 5 5 1 4 7 0 19,6 4 4 ,5 3 0 7 175 9 78 3 1 6 253 2,8 3 0,8 S u m a 2 583 1 142 - 3 7 2 5 3 0,6 4 8 2 87 5 6 9 15,3 M ajątki sz la c h e c k ie n a te r e n ie parafii G iży ck o 37 111 - 148 75 ,0 7 2 5 32 78,1 R yd zew o 4 7 2 9 5 - 3 4 2 86 ,2 6 6 4 70 9 1 ,4 Ryn 31 15 - 4 6 32 ,6 5 5 10 5 0,0 Sterław ki W ie lk ie 17 2 9 - 4 6 63 ,0 - 8 8 1 00,0 W y d m in y 11 83 - 9 4 8 8,3 3 16 19 8 4 ,2 Z elk i' 6 4 0 541 - 1 181 4 5 ,8 146 87 2 3 3 37,3 Su m a 783 1 0 7 4 - 1 8 5 7 57,8 167 2 0 5 3 7 2 55,1 P o z o sta łe o b sza r y w ie j sk ie n a te ren ie parafii G iży ck o 2 0 2 4 2 5 3 9 2 4 565 5 5,6 6 3 2 2 4 2 87 4 2 7 ,7 M iłk i 6 2 7 3 6 3 5 - 4 2 6 2 8 5,3 163 6 1 5 77 8 79,0 R y d zew o 181 2 0 2 2 - 2 203 9 1 ,8 37 3 8 4 421 91 ,2 Ryn 9 5 9 4 2 0 8 36 5 203 8 0 ,9 3 0 5 6 7 8 9 8 3 6 9 ,0 Sterław ki W ielk ie 7 5 8 6 8 8 - 1 4 4 6 4 7 ,6 2 5 7 15 2 7 2 5 ,5 W y d m in y 1 184 3 4 0 0 2 4 586 74,1 2 4 2 5 8 9 831 7 0 ,9 S u m a 5 7 3 3 16 4 9 2 4 0 2 2 2 6 5 74,1 1 6 3 6 2 523 4 159 6 0 ,7110
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 P ow iat w ty m w s z y st k ie o b sza r y w iejsk ie 9 0 9 9 6 5 1 6 18 7 0 8 17 5 6 6 40 40 2 7 8 4 7 2 4 122 6 7,2 7 2 ,8 2 2 8 5 1 803 2 8 1 5 2 7 2 8 5 100 4 531 55.2 6 0.2 1 Majątek Zelki w całości tworzył parafię pod patronatem szlacheckim.Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 2, k. 131-132.
Statystyka językowa powiatu gołdapskiego z 1849 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y
w iejsk ie
Liczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i
n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i g łu c h o n ie m i ra ze m b ez g łu c h o n ie m y c h ra ze m z g łu c h o n ie m y m i od set ek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 M iasta G o łd a p 3 7 1 4 22 3 1 3 7 3 9 3 7 4 0 0,6 M ajątki sz la c h e c k ie n a teren ie parafii D u b e n in k i 38 2 4 2 0 1 1 8 0 3 8 0 4 52,3 G o łd a p 67 7 20 - - 6 9 7 6 9 7 2 ,7 G ra b o w o 1 0 5 7 291 2 4 1 3 5 0 1 3 5 4 21 ,5 G ó rn e 2 175 77 - - 2 2 5 2 2 2 5 2 3 ,4 T o lm in k ie jm y 2 4 6 - - - 2 4 6 2 4 6 0 S u m a 4 5 3 7 8 0 8 3 5 5 3 4 8 5 3 5 3 15,1 P o z o sta łe o b sz a ry w iejsk ie n a teren ie parafii D u b e n in k i 2 4 7 3 90 665 8 3 2 2 8 3 2 3 6 2,8 G aw ajty 4 4 7 0 3 57 8 4 5 3 0 4 5 3 8 0,1 G o łd a p 4 6 4 4 133 83 6 4 8 6 0 4 8 6 6 2 ,7 G ra b o w o 2 7 5 7 9 2 7 13 6 3 6 9 7 3 7 0 3 25,1 G ó rn e 186 2 3 5 1 - 4 2 2 4 2 2 5 5 ,7 Ż ytk iejm y 3 0 2 4 137 1 2 1 0 9 4 371 4 3 8 0 3,1
111
1 2 3 4 5 6 7 8 T o lm in k ie jm y 5 6 1 2 3 12 2 5 6 2 7 5 629 0 ,05 S u m a 2 3 166 1 528 2 041 39 2 6 7 3 5 2 6 7 7 4 5,7 P ow iat w ty m w s z y st k ie o b sz a r y w iejsk ie 3 1 4 1 7 2 7 7 0 3 2 3 5 8 2 3 3 6 2 0 4 7 2 0 4 4 4 5 4 4 3 5 8 2 2 3 2 0 8 3 3 5 8 6 7 3 2 127 6,6' 7,3 1 Procent ludności polskojęzycznej obliczono od sumy mieszkańców powiatu po odjęciu liczby głuchoniemych. Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 2, k. 123.Statystyka językowa powiatu mrągowskiego z 1849 roku
M ia sta , m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y
w iejsk ie
Liczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i
1 ! n ie m ie c k i i p o ls k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h i 1 2 3 4 5 M iasta M ik ołajk i 578 1 0 9 1 1 6 6 9 65 ,4 M rą g o w o 1 2 7 3 739 2 0 1 2 3 6,7 Su m a 1 851 1 8 3 0 3 681 4 9 ,7 M ajątki n a le żą ce d o m ia st M ik ołajk i 14 4 6 6 0 7 6 ,7 M rą g o w o 89 81 170 4 7 ,6 Su m a 103 127 2 3 0 5 5,2 M ajątki sz la c h eck ie n a teren ie parafii M ik ołajk i 4 0 4 6 4 5 0 4 92,1 M rą g o w o 146 7 4 2 8 8 8 8 3,5 N a k o m ia d y 593 221 8 1 4 27,1 N a w ia d y 132 4 1 3 5 4 5 7 5 ,8 R yb n o 388 1 2 7 8 1 6 6 6 76 ,7 S o rk w ity 9 0 0 2 0 5 4 2 9 5 5 1 69 ,5 S z e stn o 661 190 851 2 2,3 S zy m o n k a 3 3 6 39 9 2 ,3
112
1 2 3 4 5 S u m a 2 863 5 398 8 2 6 2 65,3 P o z o sta łe o b sz a r y w iejsk ie n a te r e n ie parafii M ik ołajk i 34 8 3 5 8 8 3 9 3 7 2 91,1 M rą g o w o 173 3 0 4 0 3 2 1 3 9 4 ,6 N a w ia d y 4 1 7 4 4 8 2 4 8 9 9 9 1,5 N a k o m ia d y 2 7 2 911 1 183 7 7 ,0 R yb n o 17 3 0 7 3 2 4 9 4 ,7 S o rk w ity 62 6 6 2 7 2 4 9 1 ,4 S z e stn o 501 3 5 3 4 4 0 3 5 8 7 ,6 S z y m o n k a 157 2 379 2 5 3 6 9 3,8 U k ta 3 291 2 342 2 6 3 3 8 8,9 W o jn o w o 4 28 1 166 1 194 9 7 ,6 S u m a 2 2 6 6 2 2 411 2 4 6 7 8 9 0 ,8 P ow iat w ty m w s z y st k ie o b sz a r y w ie j sk ie (w ra z z m ająt k a m i n a le ż ą c y m i d o m ia st) 7 083 5 2 3 2 2 9 7 6 6 2 7 9 3 6 5 3 6 851 3 3 170 8 0,8 8 4,21W tym jedna osoba litewskojęzyczna. 2 W tym jedna osoba litewskojęzyczna.
3Nowa parafia założona w 1846 r., nie występuje we wcześniejszych wykazach.
4 Chodziło tutaj o molennę starowierów zamieszkujących Wojnowo i okolice. Także liczba wiernych w tej parafii pokrywa się z liczbą starowierów zamieszkujących powiat mrągowski. Duża część z nich znała polski, stąd także automatyczne zaliczenie ich do grupy ludności polskojęzycznej, choć posługiwali się także rosyjskim. W: H. Meye,
Topographisch-sta
tistische Uebersicht des Regierungs-Bezierh Gumbimen,
Insterburg 1839, s. 165, język tej grupy określony został jako„starosłowiański” (altslavisch sprechenden Philipponen, s. XI) natomiast Wojnowo i okolice rzeczywiście potraktowano tam jako parafię „fiłiponów”, choć oficjalnie nie posiadało takiego statusu.
5 Do ludności polskojęzycznej włączono (choć z wątpliwościami, zob. powyżej) starowierów. W powiecie były także dwie osoby głuchonieme, tutaj wliczone do ogólnej liczby mieszkańców.
Statystyka językowa powiatu oleckiego z 1849 roku
M iasta, m ajątk i sz la c h e c k ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie L iczb a m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e język i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e ję z y k i n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d s e te k p o ls k o ję z y c z n y c h M iasta O leck o 2 4 4 9 611 3 0 6 0 19,9 4 5 8 11 4 6 9 2,3 O b sz a r y w ie j sk ie n a teren ie parafii C ich y 1 8 6 9 2 726 4 595 5 9,2 3 7 5 4 2 3 7 9 8 53,0 G ąski 182 2 298 2 4 8 0 9 2 ,7 2 2 3 8 5 4 0 7 94 ,6 M ie r u n isz k i 1 4 8 8 2 2 8 8 3 776 6 0 ,6 2 9 3 4 0 0 6 9 3 5 7,7 O leck o 1 461 4 0 5 8 5 519 7 3 ,4 2 6 9 7 1 4 9 8 3 7 2 ,6 Szarejki 1 3 2 4 2 0 1 5 3 3 3 9 6 0,3 291 3 3 9 6 3 0 53,8 Ś w iętajn o 1 4 4 1 3 2 1 4 4 655 6 9 ,0 2 6 2 5 6 9 831 68,5 W ie lic z k i 2 9 7 3 0 7 8 3 375 9 1,2 23 5 3 0 5 5 3 95,8 P ow iat 10 511 2 0 2 8 8 30 7 9 9 1 6 5,9 1 9 9 3 3 371 5 3 6 4 62,8 w ty m o b sz a r y w iejsk ie 8 0 6 2 19 6 7 7 2 7 7 3 9 7 0 ,9 1 535 3 3 6 0 4 8 9 5 68 ,6 1W tym 28 głuchoniemych.Źródło: GStA, XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 2, k. 135.
Statystyka językowa powiatu piskiego z 1849 roku
M iasta, m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sz a r y w iejsk ie L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M ia sta B iała P iska 6 1 4 5 9 2 - 1 2 0 7 4 9 ,0 122 7 4 196 3 7 ,7 O rzy sz 575 555 1 1 130 49,1 112 76 188 4 0 ,4
114
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 P isz 1 4 1 4 6 3 8 - 2 0 5 2 31,1 291 56 3 4 7 16,1 S u m a 2 6 0 3 1 785 1 4 389 40 ,7 5 2 5 2 0 6 731 2 8 ,2 O b sza r y w ie j sk ie n a teren ie parafii Biała P iska 96 3 253 1 3 350 97,1 21 5 5 5 5 7 6 96,3 D r y g a ły 2 8 2 3 5 7 4 - 3 8 5 6 9 2 ,7 4 8 5 7 8 6 2 6 9 2,3 Jeże1 2 0 9 1 5 8 4 - 1 793 88,3 53 2 6 5 31 8 83,3 K u m ielsk 136 2 981 - 3 117 95 ,6 2 4 4 9 2 5 1 6 95,3 O k a rto w o 109 3 2 2 4 - 3 333 9 6 ,7 12 541 5 5 3 9 7,8 O rzy sz 2 5 9 2 6 5 8 - 2 9 1 7 9 1,0 3 9 5 0 7 5 4 6 92 ,8 P isz 6 3 9 5 661 2 6 302 8 9,6 128 1 0 2 8 1 156 8 8,8 R ó ży ń sk W ielk i 98 2 4 7 6 - 2 5 7 4 9 6,2 11 4 2 2 4 3 3 9 7 ,4 Turośl2 117 2 889 - 3 0 0 6 96,1 14 5 9 2 6 0 6 97 ,7 U k ta 3 26 4 0 4 - 4 3 0 9 3,9 - 82 82 100,0 P ow iat w ty m o b sz a r y w iejsk ie 4 5 7 4 1 971 3 0 4 8 9 2 8 7 0 4 4 3 35 067" 30 6 7 8 8 6,9 9 3 ,6 875 3 5 0 5 2 6 8 5 5 0 6 2 6 143 5 4 1 2 8 5 ,7 9 3 ,5 1 Parafia założona w 1846 r., nie występuje w tabeli z 1835 r.1
Parafia założona w 1848 r., nie występuje we wcześniejszych wykazach.3 Chodzi tutaj o cztery miejscowości z powiatu piskiego włączone do założonej w 1846 r. parafii w Ukcie (pow. mrągowski). 4 W tym 20 osób głuchoniemych.
5 W tym jedna osoba głuchoniema.
Źródło: XX HA, Rep. 12, Abt. I, Tit. 3, Nr. 1, Bd. 2, k. 130.
Statystyka językowa powiatu węgorzewskiego z 1849 roku
M iasta, L iczba m ie sz k a ń c ó w z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i L iczba d z ie c i w w ie k u sz k o ln y m ( 6 - 1 4 lat) z p o d z ia łe m n a u ż y w a n e języ k i m ajątki sz la ch eck ie i in n e o b sza r y w iejsk ie n ie m ie c k i p o ls k i li te w s k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i p o ls k i s u m a o d set ek p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M iasta W ęg o rze w o 3 2 9 6 6 - 3 3 0 2 0 ,2 9 3 8 - 9 3 8 0
115
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 M ajątki sz la ch eck ie n a te ren ie parafii B an ie M a zu r sk ie 4 4 6 2 - 4 4 8 0 ,4 151 - 151 0 B u d ry 2 5 6 - - 2 5 6 0 87 - 87 0 K ruklanki 503 137 6 6 4 0 2 1 ,4 211 37 2 4 8 14,9 K uty 67 - - 6 7 0 25 - 25 0 R ad zieje 1 342 2 5 9 - 1 601 16,2 505 6 4 5 6 9 11,2 S r o k o w o 1 24 3 - - 243 0 71 - 71 0 W ęg ielszty n 1 0 4 7 15 0 1 0 6 2 1,4 3 7 2 - 3 7 2 0 W ęg o rze w o 633 - - 633 0 2 2 5 - 2 2 5 0 Su m a 4 5 3 7 4 1 3 6 4 9 5 0 8,3 1 6 4 7 101 1 7 4 8 5,8 O b sza r y w ie j sk ie n a teren ie parafii B an ie 3 0 3 7 5 8 8 6 3 631 16,2 1 104 2 2 7 1 331 17,0 B u d ry 3 681 2 5 7 6 3 9 4 4 6,5 1 358 18 1 3 7 6 1,3 K ruklanki 1 3 0 6 2 882 1 4 189 6 8,8 5 3 6 921 1 4 5 7 63 ,2 K uty 2 481 7 6 8 - 3 249 2 3 ,6 9 9 3 2 0 6 1 199 17,2 R ad zieje 8 3 6 201 - 1 0 3 7 19,4 3 0 6 87 3 9 3 22,1 W ęg ielszty n 2 192 191 1 2 3 8 4 8 ,0 811 - 811 0 W ęg o rze w o 3 168 1 177 1 4 346 27,1 1 2 1 7 3 1 6 1 533 2 0 ,6 Sum a 16 701 6 0 6 4 15 22 7 8 0 2 6 ,6 6 325 1 7 7 5 8 100 22,1 P ow iat w ty m w sz y st k ie o b sza r y w iejsk ie 2 4 5 3 4 21 2 3 8 6 4 8 3 6 4 7 7 15 15 31 0 3 2 2 7 7 3 0 20,9 23,3 8 9 1 0 7 9 7 2 1 8 7 6 1 8 7 6 10 7 8 6 9 8 4 8 17,4 19,0 1 Majątek Tarławki należący do parafii Srokowo, leżącej na terenie powiatu kętrzyńskiego.Grzegorz Jasiński
Statystyka językowa rejencji gąbińskiej za 1832 rok
Miasta, majątki szlacheckie i inne obszary wiejskie Liczba miesz na uż cańców z rwane jęz rodziałem ŕki Liczba с z i
zieci w wieku szkolnym (6 -1 4 lat) w działem na używane języki
n ie m ie c k i p o ls k i li te w sk i su m a od se te k p o ls k o ję z y c z n y c h n ie m ie c k i 1 i p o ls k i li te w sk i su m a od se te k p o ls k o ję z y c z n y c h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Powiaty Darkejmy Miasto Darkejmy 2 304 - - 2 304 0 427 - _ 427 0 Tereny wiejskie 23 175 611 1 559 25 345 2,4 3 867 125 228 4 220 3,0 Suma 25 479 611 1 559 27 649 2,2 4 294 125 228 4 647 2,7 Ełk Miasto Ełk 2 092 853 - 2 945 29,0 500 122 _ 622 19,6 Tereny wiejskie 1 321 28 234 4 29 559 95,5 297 4 547 - 4 844 93,9 Suma 3 413 29 087 4 32 504 89,5 797 4 669 - 5 466 85,4 Gąbin Miasto Gąbin 6 023 - - 6 023 0 1928 - _ 1 928 0 Tereny wiejskie 30 637 - 352 30 989 0 13 230 - 213 13 443 0 Suma 36 660 - 352 37 012 0 15 158 - 213 15 371 0 Giżycko Miasto Giżycko 851 810 - 1661 48,8 182 96 _ 278 34,5 Miasto Ryn 352 706 - 1058 66,7 58 116 - 174 66,7 Tereny wiejskie 1 325 18 918 25 20 268 93,3 358 4 516 8 4 882 92,5 Suma 2 528 20 434 25 22 987 88,9 598 4 728 8 5 334 88,6 Gołdap Miasto Gołdap 3 4 5 4 25 15 3 494 0,7 702 - _ 702 0 Tereny wiejskie 18 009 4 098 3 599 25 706 15,9 4 782 817 693 6 292 13,0 Suma 21 463 4 123 3 614 29 200 14,1 5 484 817 693 6 994 11,7 Kaukieny (Niederung) Miasto - brak Tereny wiejskie 21 522 194 214 6 2 43 178 0,4 3 837 - 4 191 8 028 0 Mrągowo Miasto Mikołajki 372 1 609 - 1 981 81,2 90 200 _ 290 69,0 Miasto Mrągowo 1 047 990 - 2 037 48,6 209 120 - 329 36,5 Tereny wiejskie 10 360 17 482 - 27 842 62,8 3 074 4 569 - 7 643 59,8 Suma 11 779 20 081 - 31 860 63,0 3 373 4 889 - 8 262 59,2 Olecko Miasto Olecko 1274 1 216 - 2 490 48,8 464 291 _ 755 38,5 Tereny wiejskie 3 054 22 036 - 25 090 87,8 1013 3 923 - 4 936 79,5 Suma 4 328 23 252 - 27 580 84,3 1477 4 214 - 5 691 74,0 Pilkały Miasto Pilkały 1 579 - - 1579 0 289 - _ 289 0 Miasto Szyrwinty 1075 - - 1075 0 116 - - 116 0 Tereny wiejskie 19 925 - 8 522 28 447 0 2 612 - 1 532 4 1 4 4 0 Suma 22 579 - 8 522 31 101 0 3 017 - 15 3 2 4 549 0
